التاي يبراگيم ۇلى: ەلباسىنىڭ ەڭبەگىن دارىپتەۋ – تاعىلىم

اتالعان داۋىردە ەلباسىنىڭ موينىنا ارتىلعان جۇك ايتارلىقتاي زور بولدى. ويتكەنى عاسىرلار توعىسىپ، زامان الماسقان تۇستا ەل بىرلىگى، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بولاشاعى قالاي بولار ەكەن دەگەن سۇراقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى وتە اۋىر ەدى. سول كۇردەلى كەزەڭنەن بۇگىنگە دەيىنگى ۋاقىت ارالىعىندا قازاقستاننىڭ جەمىستى دە جەڭىستى كەزەڭدەرى ءبارىنىڭ كوز الدىندا. ودان بولەك تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ جاھاندىق باستامالارى مەن الەمدەگى تۇلعالىق ابىرويى وسى ۋاقىتپەن بىتە قايناسىپ جاتىر. البەتتە، ۋاقىتتىڭ ۇلى كوشىنە ىلەسىپ، ىرگەلى ەل بولۋ جولىندا ەلباسىمىزدىڭ ەسىمى قاشاندا ءبىرىنشى ورىندا تۇرارى ءسوزسىز جانە داۋىرلەر الماسقان سايىن نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەڭبەگىنىڭ باعاسى دا ارتا تۇسەرى حاق. سونىڭ دالەلى رەتىندە مىسالى، بۇگىنگى كۇندى ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

2011 جىلى جان-جاقتى تولىق قولداۋ تاپقان، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتالىپ وتەتىن مەرەكە – تۇڭعىش  پرەزيدەنت كۇنى. جالپى، مۇنداي مەرەكە الەمدىك تاجىريبەدە ماقۇلدانعان، ساياسي ماڭىزى زور ءداستۇر. سونىمەن قاتار، ەڭ الدىمەن جاس ۇرپاق وسى مەرەكە ارقىلى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ وتكەن بەلەستەرىن، تاريحىن تانىپ بىلۋگە ۇلەس قوساتىن داتا دەپ بىلەمىن. سوندىقتان قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە قازاقستاندى اياعىنان تۇرعىزعان تۇلعانىڭ ەڭبەگىن دارىپتەۋ – ول تاعىلىم. مەملەكەتتىڭ مەرەيىن وسىرەتىن مەرەكە.

– ەلباسىنىڭ جاھاندىق باستامالارى دەدىڭىز... كەڭىنەن توقتالىپ وتسەڭىز؟

– ەڭ الدىمەن نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ الەمدەگى تۇلعالىق ابىرويى مەن جاھاندىق باستامالارى قازاق ەلىنىڭ قورشاعان الەممەن بەيبىت قارىم-قاتىناسىنىڭ كەپىلى دەۋگە بولادى. ويتكەنى تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋ ءبىر دە، تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتىپ جەر تۇتاستىعى مەن ەل ىنتىماعىن ساقتاپ قالۋ ءبىر باسقا. وسىنداي ايىرماشىلىقتى كوپتەگەن ەلدەردىڭ، ونىڭ ىشىندە سوۆەت وداعىنىڭ شەكپەنىنەن شىققان رەسپۋبليكالاردىڭ تاريحىنان كورىپ وتىرمىز.   

قازاقستان بولسا تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان العاشقى جىلداردان-اق ءوز ۇپايىن قالت جىبەرمەي بايسالدى ساياسات جۇرگىزۋدە. سونداعىسى ەلباسىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن جاسالىپ جاتقان ءاربىر باستاما الەمدىك قاۋىمداستىقتا قولداۋ تاۋىپ كەلەدى. مەيلى ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ بولسىن، مەيلى ەكسپو-نى وتكىزۋ، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەڭ بەدەلدى دەگەن حالىقارالىق ۇيىمدارعا توراعالىق ەتۋى مەن عالامدىق  قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ سالاسىنداعى ماڭىزدى باستامالارى بولسىن.  

اتالعان يگى شارۋالاردىڭ بىرەگەيى جاھاندا ءدىني قاقتىعىستار ورىن الىپ جاتقان تۇستا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزىن شاقىرۋ بولىپ تابىلادى. بۇل يدەيا دا كوپتەگەن مەملەكەت باسشىلارىنىڭ، بەلگىلى ساياساتكەرلەر مەن ءدىنباسىلارىنىڭ قولداۋىن تاۋىپ، 2003 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا استانادا كەلەلى باسقوسۋعا ۇلاستى. فورۋمنىڭ نەگىزگى يدەياسى دا سول – دىنگە، ناسىلگە، ۇلتقا بولىنبەي، جەر شارىنداعى ادامداردى بەيبىت ءارى لايىقتى ءومىر سۇرۋگە ۇندەۋ. ءار ءۇش جىل سايىن ەلوردادا وتەتىن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ التى سەزىنە يسلام، حريستيان، يۋدايزم، بۋدديزم، سينتويزم، داوسيزم جانە وزگە ءداستۇرلى دىندەر  باسشىلارى مەن كورنەكتى وكىلدەرى قاتىستى. وسىنىڭ ارقاسىندا سارىارقانىڭ ءتورى الەمنىڭ بەدەلدى تۇلعالارىن توعىستىرعان ديالوگ الاڭىنا اينالدى. ءوز كەزەگىندە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرى سەزى – جان-جاقتى زەردەلەۋگە جانە ودان ءارى ىلگەرىلەتۋگە لايىقتى بىرەگەي قۇبىلىس» دەگەن باعا بەردى.

كۇللى ءدىن وكىلدەرىنىڭ بەيبىتسۇيگىش بولمىسىن ناسيحاتتاۋ ارقىلى بارلىعىن ءبىر ارناعا جيناۋ، الەمدە ءوزارا تۇسىنىستىكتى نىعايتۋ ارقىلى تىنىشتىق ورناتۋ بۇگىندە ايرىقشا ماڭىزعا يە. وسى تۇرعىدان العاندا سەزدىڭ حالىقارالىق قاۋىمداستىققا بەرەرى مول. الىسقا بارماي-اق، جان-جاعىمىزداعى كەلەڭسىز وقيعالاردى، ءدىننىڭ اتىن بۇركەمەلەگەن تەرروريزم مەن ەكسترەميزممەن بايلانىستى قاۋىپ-قاتەرلەردى بارشامىز كورىپ وتىرمىز. وسىنداي ولقىلىقتارعا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن جاسالعان قادام بۇگىن ءوز ناتيجەسىن بەرۋدە. ارينە، مۇنداي سەزگە باستاماشىل بولىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءبىرىنشى وزىمىزدە بىرلىگى مىعىم قوعام بولۋى كەرەك. بۇگىندە ءبىز سونداي ۇلگىلى ەلدىڭ مودەلىن قالىپتاستىرا الدىق دەپ بەك سەنىممەن ايتا الامىن. بۇل سايىپ كەلگەندە ەلباسى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى جانە مەملەكەتىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى.

– ءسىز باسقارىپ وتىرعان كونفەسسياارالىق جانە وركەنيەتارالىق ديالوگتى دامىتۋ جونىندەگى ن.نازارباەۆ ورتالىعىنىڭ نەگىزگى ماقساتى وسى سەز يدەولوگياسىن ىلگەرىلەتۋ عوي؟

– ءيا، دۇرىس ايتاسىز. ءبىزدىڭ ورتالىق وسى ماقساتتا ءبىراز اۋقىمدى شارالار اتقارۋدا. قۇرىلعانىنا كوپ ۋاقىت بولماسا دا، ءدىننىڭ ساياسات پەن قوعامدا، قاراپايىم حالىقتار اراسىنداعى وزەكتىلىگىن ايقىنداۋ ءۇشىن جۇمىس جاساپ جاتىرمىز. اسىرەسە، پاندەميا كەزەڭىندە سىنعا تۇسكەن قاراپايىم ءداستۇرلى وتباسىلىق قۇندىلىقتار، دىنارالىق ديالوگ، حالىقتار اراسىنداعى مورالدىق تاتۋلىق، ادامگەرشىلىك، يمان سەكىلدى قاعيداتتاردى جاڭعىرتۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى دەپ بىلەمىن.

سونداي-اق، ورتالىق سەزد قاتىسۋشىلارىمەن سەرىكتەستىك، دوستىق قاتىناس ورناتىپ، جاھاندىق شارالاردىڭ باستاماشىسى بولىپ ءجۇر دەپ ايتسام قاتەلەسپەيمىن. پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ، اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن قازىرگى قالىپتاسقان ەپيد-احۋالعا قاراماستان جۇيەلى ىستەر جالعاسۋدا. ماسەلەن، ورتالىق اعىمداعى  جىلدا عانا 20-دان اسا كونفەسسياارالىق باعىتتاعى شارالار ۇيىمداستىرىپ، جاھاندىق كەزدەسۋلەرگە بەلسەنە قاتىستى.

جالپى، ورتالىقتىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – قازاقستاننىڭ بىرلىككە باستار ساياساتىن الەمدىك ارەنادا ىلگەرىلەتۋ جانە وركەنيەتارالىق قاتىناستاردىڭ حالىقارالىق دارەجەدەگى ۇيىمى رەتىندە تانىلۋ.  وسى ماقساتتىڭ نەگىزىندە ورتالىق حالىقارالىق سەرىكتەستەرىن كەڭەيتۋ جۇمىستارىن قارقىندى جۇرگىزۋدە. ناتيجەسىندە ن.نازارباەۆ ورتالىعى دۇنيەجۇزىلىك يسلام ليگاسى (ساۋد ارابيا كورولدىگى)، كورول ابدۋللا يبن ابدۋلازيز حالىقارالىق كونفەسسياارالىق جانە مادەنيەت ارالىق ديالوگ ورتالىعى (KAICIID)، ءباا-ءنىڭ حالىقارالىق مادەني ديپلوماتيا ينستيتۋتى، بۇۇ وركەنيەتتەر اليانسىمەن، يسلاماباد حالىقارالىق يسلام ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ يسلامدى زەرتتەۋ ينستيتۋتى، تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىمەن، ۆاتيكانداعى پاپا كەڭەسىمەن مەموراندۋمعا قول قويدى. سونداي-اق، ورتاق مۇددەلى ماقساتتارعا بىرگە جەتۋ ءۇشىن ورتالىعىمىز نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىمەن ارادا ىنتىماقتاستىق مەموراندۋمىن جاساستى. الداعى ۋاقىتتا سەرىكتەستەر ءتىزىمى يوردانيا كورولدىك ينستيتۋتى، ەگيپەتتەگى ء«ال-ازھار ءال-شاريف» دىنارالىق ديالوگ ورتالىعى جانە باسقا دا بىرقاتار حالىقارالىق ۇيىمدارمەن تولىعادى، ول ءۇشىن بۇگىنگى  تاڭدا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلۋدە.

جالپى، ۇلى قازاق دەيتىن ەلىمىز جاڭا مىڭجىلدىقتا دا ءارتۇرلى حالىقتاردى ءبىر ارناعا توعىستىرىپ، بەيبىت ومىرگە باستاما بولاتىن كيەلى مەكەنگە اينالارىنا سەنەمىن جانە وسى ماقساتتا ءبىزدىڭ ورتالىق تامشىداي بولسا دا ۇلەس قوساتىنىنا قۋانامىن.

– وسى رەتتە «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن ايتپاۋ كەتۋگە بولمايتىن شىعار. باعدارلاما اياسىندا قانداي جۇمىستار اتقارىلدى؟

– ارينە، ءبىز جارقىن ومىرگە بەتبۇرىس جاسايتىن كەز كەلگەن باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا، ونى ناسيحاتتاۋعا دايىنبىز. قازىر وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، اقپاراتتىق-تەحنولوگيا زامانى. بۇل زاماندا الەۋمەتتىك ورتانىڭ، الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ ماڭىزى وراسان. ولاي بولسا ورتاق قۇندىلىقتار، تاتۋلىق، تۇسىنىستىككە جەتۋ ماقساتىندا ءبىز وسى مۇمكىندىكتەردى ءتيىمدى پايدالانۋعا ەرەكشە ءمان بەرىپ وتىرمىز. «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا ەلىمىزدەگى كيەلى ورىنداردى انىقتاپ قالپىنا كەلتىرۋ، ولاردىڭ كارتاسىن جاساۋ كوزدەلگەنى بارىمىزگە بەلگىلى. وسى باعىت بويىنشا قازاقستاننىڭ كيەلى نىساندارىنا زامانۋي باعىتتا ورتالىقتىڭ رەسمي سايتى مەن الەۋمەتتىك پاراقشالارىندا 3D تۋرلار ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ بارىسىندا ءار نىسانعا جەكە-جەكە توقتالىپ، شىعۋ تاريحى مەن ەرەكشەلىگىن ءۇش تىلدە قامتىۋعا كۇش سالىپ جاتىرمىز. ءتيىستى تىزىمدە قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنەن باستاپ، كونە تۇركىستان، وتىرار، ساۋران، سىعاناق قالاشىقتارى بار. ورتالىق پاراقشالارىن الەمدىك دەڭگەيدەگى سەرىكتەستەرىمىز بەن وزگە دە شەتەل ازاماتتارى وقيتىنىن نازارعا الساق، ەلىمىزدىڭ كيەلى ورىندارىن شەتەل ازاماتتارىنا دا تانىستىرۋدىڭ وڭتايلى جولى.

– التاي يبراگيم ۇلى، كەلەلى سۇحباتىڭىزعا شىنايى العىس بىلدىرەمىز، «تۇڭعىش پرەزيدەنت» كۇنى قارساڭىندا لەبىزىڭىزدى بىلدىرسەڭىز؟   

– اعا بۋىنعا ءىلتيپات كورسەتۋدەن تايماعان، كىشىگە ىزەت كورسەتۋدە جولىنان جىعىلماعان قازاق دەيتىن تەكتى حالىقتىڭ ءتاڭىر بۇيىرتقان نەسىبەسى اركەز مول بولسىن دەيمىن. ازاتتىعىمىز دا، قازاقتىعىمىز دا ماڭگى، ەلىمىز امان، جۇرتىمىز تىنىش بولسىن!