تاۋبە، قازاق دالاسى عاسىر تولعا­عىن­دا نە ءبىر الىپ پەرزەنت-تاۋلاردى دۇ­نيە­گە اكەلدى. باياعى ءبىر تارعالاڭدا باسىنان مىڭ تايلاعى بوسقان قاراتاۋدى ايتىڭىز; تۇتاس تۇركىگە التىن تاق بول­عان، اسانقايعىشا ايتقاندا، ات تۇياعى­مەن شالعاندا ارعى شەتى مەن بەرگى شەتى التى ايلىق اۋماقتى الاتىن قارت ال­تايدى اتاڭىز; حاۋانا مەن اداماتا جۇ­ماق­تان قۋىلىپ، جەر بەتىندەگى ىستىق تا، قاعىر مەكەنگە تاپ بولعاندا اللادان تىلەگەن تىلەگىنىڭ قۇدىرەتىمەن كەز بولعان «يرانباعى» – الاتاۋدى اينالىپ-تول­عا­نىڭىز; حاس سۇلۋدىڭ جانارىنداي سەكسەن كولدى كوكىرەگىندە تەربەپ، ب ۇلىقسىعان بۋ­را­بايدى باۋىرىنا باسقان اقان سەرىنىڭ كوكشەسىن ەسكە ءتۇسىرىڭىز; ۇشار بيىگىن ۇلار جايلاعان، دالانىڭ دارا پەرەزەنتى حان جوشى جاتقان ۇلىتاۋ سىندى، تاعى باس­قا تاۋلاردى ويمەن ولشەپ، سانامەن سارا­لاپ كورىڭىزشى: قازاق ءۇشىن قاي-قايسىسى دا تەڭ­دەسسىز بيىك تاۋلار. ال ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان قازاق جەرىنىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى اتانعان ءحانتاڭىرى شە؟

ۇلى دالادا بيىكتىگى 6 مىڭ مەتردەن اساتىن ون ەكى تاۋ بار بولسا، ولاردىڭ ارا­سىنداعى ەڭ بيىگى وسى ءحانتاڭىرى. ال­گى ءبىر نيۋتون شال ايتتى دەيتىن «وزى­نە دە­يىنگىلەردىڭ يىعىندا تۇرعان بيىك تۇل­عاداي» ءشۇباسىز، شەكسىز اسقاق. بال­كىم، سودان بولار، وسى ءبىر تاۋ جايلى وق­تىن-وقتىن وي قىدىرتقاندا، ءبىر قۇدى­رەتتى سەزىمنىڭ بەسىگىنە بولەنەتىنىڭىز. كوك­­كە تىرمىسقان كوپ-كوپ سەڭگىردىڭ ىشى­­نەن، حا­كىمشە بولعاندا، ساۋساعىن اس­پان­عا جايىپ، ايعا تالپىنعان جاس جۇ­رەك­­تىڭ سۇلۋ ءبىر سۋرەتىن كورەتىندەيسىز. تال­پىنۋ دەمەكشى، تاۋ بالاسىنىڭ تاۋعا قاراپ وسەتىنى اقيقاتتان بولسا كەرەك. ويت­پە­سە ء«حانتاڭىرىنىڭ ەتەگى – رايىمبەك با­تىردىڭ مەكەنى» دەپ بۇل حالىق ءباتۋالى ءسو­زىن بوسقا ءراسۋا ەتپەك پە؟ بولماسا وسى تاۋدىڭ ەتەگىندە ەرجەتكەن اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ: «...تاۋ دەيتىن الىپ جۇرەك انا تۋعان، مەن – تاۋلىقپىن! تاۋ­دان مەن جاراتىلعام...»، دەپ ايتار ما ­ەدى، ايتپاس پا ەدى، كىم ءبىلسىن؟!

باعزىدان جەتكەن بادىزنامالارعا سۇيەنسەك، ءحانتاڭىرى – تۇتاس تۇركىگە ور­تاق تاۋ دەسەدى. وعان دا دالەل جوق ەمەس: زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمىنشا، وسى اتاۋ­دىڭ «حان» جانە ء«تاڭىر» دەگەن ەكى سوز­دەن قۇرالۋى بەكەر ەمەس-ءتى. اۋەلى العى سى­ڭارى تۋرالى ءسوز جارىستىرساڭىز، ات با­سىن تۇپ-تۋرا تۇركىلىك داۋىرگە تىرەپ تا­ڭىرقايسىز. سويتەسىز دە، «حان» ءسوزى­نىڭ كادىمگى ءوزىڭىزدىڭ ءتول ءسوزىڭىز ەكەنىنە سەنەسىز.

ال ەكىنشى سىڭارى شە؟ ول تۋرالى سالعىرت سويلەۋ تۇگىلى ءۇستىرت ويلاۋعا قا­قىڭىز جوق. نەگە دەيسىز بە؟ ەڭ الدىمەن اڭگىمەنىڭ اۋانىن ءسال-ءپال ارىرەككە بۇ­رىپ كورەلىك. وسى تاۋ نارىنقول، كەگەن وڭىر­لەرىندە 1960 جىلعا دەيىن جەرگىلىكتى تۇر­عىندار تىلىندە «حانتەڭگىر» دەپ اتالىپ كەلىپتى. مۇنى نەگە ايتامىز؟ ويتكەنى ءبىزدىڭ بايلامىمىزشا، «حانتەڭگىر» – قاسيەتتى ءسوز بولعان. ءسىز، ءتىپتى، مۇنى ورىس­تىڭ «حان تەنگير» دەگەن سوزىمەن شاتاس­تىرماۋعا ءتيىسسىز.

توم-توم تاريحنامانى قال-قادەرىنشە اۋدارىپ-توڭكەرگەن تاريحشى ماماندار ءحانتاڭىرى اتاۋىنىڭ ەكىنشى سىڭارىنداعى تەڭگىر ء(تاڭىرى) ەجەلگى شۋمەر تىلىندە دينگەر – «قۇداي»، «اسپان» دەگەندى بىلدىرەتىنىن العا تارتادى. ال كونە تۇركى تىلىندە ءتاڭىرى – «اسپان»، «قۇداي»، ء«امىرشى»، «بيلەۋشى»; موڭعول تىلىندە تەنگەر – «اسپان»، «كوك» دە­گەن ماعىنالارعا يە ەكەندىگىن ايتادى. وسى ورايدا تۇركىتانۋشى عالىم امان­قوس مەكتەپتەگىنىڭ مىنا ءبىر پىكىرىن ايتا كەتۋگە ءتيىسپىز. ول: «الاتاۋدىڭ اۋەل­گى اتى – تاڭىرتاق... تاڭىرتاقتىڭ بيىك شىڭى – ءحانتاڭىرى... قازاقتىڭ «قۇدى­رەتتىڭ كۇشىن كورەم دەسەڭ، تاۋعا بار» دەۋى بەكەر ايتىلماعان. ەجەلگى داۋىر­دە ءحانتاڭىرى ءيسى تۇرىكتىڭ سىيىناتىن قاسيەتتى ورنى بولعان. تۇرىكتەردىڭ وز­دەرى دە ولاردىڭ اتا-بابالارى ەجەلگى ۋاقىت­تاردا ءحانتاڭىرى تاۋىندا جانە التايدا تۇرىپتى»، دەيدى.

 بۇعان قوسا بۇگىندە وسى تاۋدىڭ شى­عىس بولىگىنە يەلىگى جۇرگەن قىتايدىڭ وسى­دان 1200 جىل بۇرىنعى جازبالارىن­دا دا مول دەرەك كەزدەسەتىن كورىنەدى. ولار ء­وز تىلدىك ستيلىنە قاراي بىزدەن باسقاشا اتاسا، اسپانتاۋدىڭ وڭتۇستىگىندەگى بىزبەن اتام زاماننان توسكەيدە مالى قوسىل­عان ايىرقالپاقتى اعايىن تىلىندە بۇل تاۋ «كان-تەنگيري» دەپ اتالادى. ول ول ما، كۇن باتار الدى وسى شىڭنىڭ باسىنا دامىل العان كەشكى نۇر قۇددى قارعا اۋناعان سايىن كۇرەڭىتە تۇسەتىن قىردىڭ قىزىل تۇلكىسىندەي عاجايىپ تۇسكە ورانادى. جەرگىلىكتى قازاق وسى تاڭعاجا­­يىپ كورىنىسكە قاراپ بۇل بيىكتى «قانتاۋ» دەپ اسپەتتەسە، كورشى قىرعىز اعايىن «قانتوو» دەپ ۇلىقتايدى.

ءيا، تۇركىنىڭ تاۋى ەكەنىنە دالەل اتىنان بۇل دا از دەسەڭىز، تاعى ءبىر مىسال ايتالىق. 1964 جىلى قازاق عىلىم اكادەمياسى­نىڭ كونە جازبا ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋگە جا­ساقتالعان ەكسپەديتسياسى وسى وڭىر­دە بو­لىپ قايتادى. اكادەميك ءى.كەڭەسباەۆ باس­قارعان زەرتتەۋشى توپ ءحان­تاڭىرى تاۋى­نىڭ ءبىر تارماعى، لاباسى تاۋىنىڭ باتى­سىنداعى 20 شاقىرىم جەردەگى قارقارا وزەنى بويىنان كونە تۇركى جازۋى بار تاس ءمۇسىندى تاپقان بولاتىن. ونى سول ەكس­پەديتسيا مۇشەلەرى ع.مۇساباەۆ پەن ع.ايداروۆ تالداپ وقىپ، ونىڭ وسىدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن بولىپ وتكەن الاشا حانعا ارنالعانىن، كونە تۇركى ال­فاۆيتىمەن جازىلعانىن راستاعان.

جالپى، سولتۇستىك جەر شارىنداعى ەڭ بيىك نۇكتە – ءحانتاڭىرى تۇركىنىڭ تاۋى ەكەنى داۋسىز. بۇدان سوڭ «قارت تايان-شان­نىڭ جۇرەگى، كوك اسپاننىڭ تىرەگى» بولعان ءحانتاڭىرىنىڭ كەۋدە تۇسىڭىزداعى الار ورنى بيىكتەمەي كورسىن؟!