شىعاناق اۋىلىنان شىعىپ، ارقا دالاسىنا قاراي قيالاي تارتتىق. ايداۋ جولعا ءتۇسىپ، وي-شۇڭقىرى بەيمالىم جەر­لەرمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. جول باستاۋشى اۋىل اقساقالى احمەتجان باۋشەنوۆ كەزىندە قاراكول قويىن وسىرۋمەن اتى شىققان شىعاناق اۋىلى تۋرالى اڭگىمەگە كىرىستى. «اۋىل ەجەلدەن ارقا دالاسىمەن شەكارالاس، قونىستاس بولىپ كەلەدى. شىعاناق سوۆحوز بولىپ قۇرىلعاندا ال­ماتى وبلىسىنان جانە ءوزىمىزدىڭ اۋداننىڭ «بايقادام» سوۆحوزىنان قويشىلار كەلدى. ءوزىم دە وسى سوۆحوزدا ەڭبەك ەتتىم. سودان مال جاز مەزگىلىندە ارقا دالاسىنداعى مۇڭلى، قۋلى تاۋلارىنا قاراي جايىلادى. قىركۇيەك كەلگەندە بەرى قايتادى. اۋىلدا قاراكول قويىنىڭ سانى كەزىندە 36 مىڭعا دەيىن جەتتى. قالاش بەكباۋوۆ، تۇرعىنبەك ەسىمباەۆ، رىسباي بەكەجانوۆ دەگەن ەڭبەك ارداگەرلەرى بولدى. 1991 جىلى سوۆحوز تاراعان سوڭ ەل اۋىل ىرگە­سىندەگى «ۇلكەن قامقالى» كولىنەن با­لىق اۋلاپ، تۇز ساتىپ، كۇنىن كوردى. شا­مالارى كەلگەندەر كوشىپ كەتتى. بىراق اتا-بابامنىڭ سۇيەگى وسىندا جاتقان سوڭ، مەن ەشقايدا كوشكەن جوقپىن»، دەدى احمەتجان اقساقال. شىعاناق اۋىلى تۋرالى اڭگىمەسىن وسى جەردەن قايىردى دا، كەڭ كوسىلگەن دالاعا ۇزاق قاراپ وتىردى. شۋ بويى سىڭسىعان قامىس، ودان جازىق دالا، باتىستا مۇنارتقان تاۋ، ءبارى دە كونە تاريحتىڭ شەرلى شىندىعىن شەرتىپ تۇرعانداي ەدى. ءتۇرلى تاعدىردان تامىر تارتقان دالانىڭ ۇلى سازى جانىمىزدى تەربەتكەندەي ەدى. از-كەم ۇنسىزدىكتەن كەيىن احمەتجان قاريا قۋارالدىڭ باتىس جاعىن كورسەتىپ، «مىنا جەر كەزىندە كارلاگ-تىڭ قىستاۋى بولعان. لاگەردە بولعانداردى تومەنگى شۋ بويىنا اكەلىپ مال باقتىرعان»، دەپ تىڭ اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. بۇل كۇندە قىستاۋ بولعان جەردىڭ جۇرتى عانا جاتىر. نۋ قامىستىڭ كەيبىر بولىگىن تۇرعىندار قابان، قاسقىر سياقتى جىرتقىش اڭداردان قورعانۋ ءۇشىن ورتەپ تە جىبەرىپتى. ءسويتىپ، ءتۇرلى تاقى­رىپتا اڭگىمە تيەگىن اعىتقان قاريا ىقىلاس دۇكەن ۇلى تۋرالى ءوزىنىڭ بىلگەنىن اڭگىمەلەي باستادى.

ۇلى كومپوزيتوردىڭ سۇيەگى جاتقان قۋارال – ۇزىندىعى جەتى، ال ەنى ءبىر شا­قىرىم بولاتىن كادىمگى ارال. كىسى بەيساۋات جۇرە قويمايتىن، اندا-ساندا ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭنان باسقا تىرشىلىك بەلگىسى اسا كوپ بىلىنبەيتىن ءبىر مەكەن. ارالدىڭ ەتەگىندەگى بيىك جەردەن ىقىلاس بابانىڭ بەيىتى كوزگە شالىندى. زيراتقا 1978 جى­لى قارا ءمارماردان تاس قويىلىپ، سىرتى تەمىرمەن قورشالىپتى. جانىندا جە­تى-سەگىز قابىر قاتارىنان جاتىر. بىراق، مۇن­دا كىمدەردىڭ جاتقانىن ءالى ەشكىم بىل­مەيدى ەكەن. كوپشىلىك بەرتىنگە دەيىن كۇي­شىنىڭ بەيىتىنىڭ قاسىنداعى قابىردى ساعىر كالپەنىڭ قابىرى دەپ كەلىپتى. ول كىسى كەزىندە اتى بەلگىلى ەمشى-كورىپكەل بولىپتى. الايدا احمەتجان اقساقال وزىنەن بۇرىنعى قاريالاردان ەستىگەنى بويىنشا ساعىر كالپەنىڭ زيراتى قۋارالدىڭ ارعى باسىندا ەكەنىن ايتادى. «بۇرىن ارقا قازاقتارى قۋارالدىڭ باسىندا قىستايدى ەكەن. جاز مەزگىلى كەلگەندە ارقاعا قاراي قايتاتىن بولعان. سونداي ءبىر كەزەڭدە، قىستىڭ كوزى قىراۋدا ارقادا قايتىس بولعان ىقىلاس بابامىزدىڭ سۇيەگىن سوندا قارا جەرگە اماناتتاپ قويىپ، كوكتەم شىققاندا وسى قۋارالعا اكەلىپ جەرلەگەن. ءىلياس دەگەن كىسى كۇيشىنىڭ سۇيەگىن ارتقان تۇيەنى ارقا دالاسىنان وسىندا جەتەكتەپ كەلگەن. ول سول ۋاقىتتا ون ءۇش جاستاعى بالا ەكەن. مەن مۇنى ءىلياستىڭ وزىنەن ەستىدىم. مەن كورگەندە ول جەتپىستەن اسقان قاريا بولاتىن. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جايلاۋكول اۋىلىندا تۇردى. ىقىلاس دۇكەن ۇلىنىڭ بەيىتىن الماتى قالاسىنان زەرتتەۋشىلەر ىزدەپ كەلگەندە، سول كەزدە جاسى الپىستان اسقان ءىلياس اعامىز وسى جەردى كورسەتكەن. ويتكەنى ول كىسى ىقىلاس بابانى جەرلەۋگە قاتىسقان ادام. ءبارىن بىلەدى»، دەدى احمەتجان باۋشەنوۆ. قۋارالدان ءارى قاراي بەتپاقتىڭ بايتاق دالاسى باستالادى. ەرتەدە جاز جايلاۋىن، قىس قىستاۋىن قازاقتىڭ قاسيەتتى دالاسىنىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن سايلاپ الاتىن بابالاردىڭ ءىزى قالعان توپىراق ەندى بۇگىن قويناۋىنا تالاي سىردى بۇگىپ جاتىر. قۋارالدىڭ جانىنداعى تانتاي تاۋىنان ءارى اسىپ تۇسكەندە ارقانىڭ قاراجالى كورىنەدى. قازانعاپ، قازاقيا تاۋلارى دا كەزىندە ۇلى كۇيشىنىڭ شالعان قوبىزىنىڭ سارىنىن بولمىسىنا ءسىڭىرىپ تۇرعانداي. كەزىندە ارقا دالاسىنان اۋعان كيىكتەر قۋارالدىڭ جايلاۋىندا وتىرعان ەلدىڭ قازعان قۇدىعىنان سۋ ءىشىپ، قالىڭ كودەگە جايىلىپ كەتەدى ەكەن. بۇل كۇندە ول كورىنىستىڭ ءبارى دە ساعىمعا ءسىڭىپ، وتكەن ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە قالىپ بارادى.

ىقىلاس دۇكەن ۇلى – قازاقتىڭ ۇلى كوم­­پوزيتورلارىنىڭ ءبىرى. قازاق توپى­راعىن تەربەگەن ونىڭ كۇيلەرى ارادا قانشا ۋاقىت وتسە دە، ءوزىنىڭ كوركەمدىگىن ساقتاپ كەلەدى. شورا باتىردىڭ قازان قالاسىنا جورىعىن بەينەلەيتىن «قازان كۇيى» سياقتى، ونىڭ ءاربىر كۇيىنىڭ ءوزىنىڭ تاعدىر-تاريحى بار. اتاقتى احمەت جۇبانوۆ «عاسىرلار پەرنەسى» اتتى كىتابىندا تۇركىستان قالاسىنان قاراتاۋعا دەيىنگى ساپارىن جازىپ وتىرىپ، سوندا قوبىزشى جاپپاس قالامباەۆتان ىقىلاس تۋرالى العاش رەت ەستىگەنىن ايتادى. «قوس ىشەكتى حالىق قوبىزى – ىقىلاسقا دەيىن باقسى-بالگەر اسپابى بولىپ سانالىپ كەلگەن» دەپ جازادى. ءىليا جاقانوۆ تا اتاقتى كۇيشى تۋرالى ءبىراز جايدى زەرتتەپ، وقىر­مانعا جەتكىزدى. جالپى، ىقىلاستىڭ كىم بولعانى، قورقىتتىڭ قوبىزىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعى، ونىڭ كەيىن كۇي قۇدى­رەتىنە ۇلاسۋى سياقتى تاعدىرلى جايتتار كوپ قامتىلعان. ءبىز دە ۇلى قوبىز­شى تۋرالى ءبىراز مالىمەت جازىپ الدىق. سودان احمەتجان اقساقالعا رازى-قوش ايتىپ، جايلاۋكول اۋىلىندا تۇراتىن جاكەن قاريانىڭ ۇيىنە تارتتىق. جاكەن جامبىلبەكوۆ – ىقىلاس دۇكەن ۇلىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. بۇل كۇندە جاسى جەتپىسكە تاقاپ قالعان اۋىل تۇرعىنى باباسى تۋرالى بىلگەن ەستەلىكتەرىن ايتىپ بەردى. شەجىرە بويىنشا التىنبەكتەن دۇكەن، ودان ىقىلاس، ىقىلاستان تۇسىپبەك، تۇسىپبەكتەن جامبىلبەك، ودان رۇستەم، رۇستەمنەن جاكەن تارايدى ەكەن. سوندا بۇل كىسى ۇلى كۇيشىنىڭ بەسىنشى ۇرپاعى بولادى. «ىقىلاس بابامىز قۋارالدىڭ ەتەگىندە جەكە ءۇي تىكتىرىپ، قوبىز شالىپ وتىرعاندا، كەلىندەرى ۇيگە بەتىن كيمەشەكپەن كولەگەيلەپ كىرەدى ەكەن. جۇزىنە تىك قارامايتىن بولعان. ۇلكەن كىسىلەردەن ەستىگەنىمىز بويىنشا سونداعى قوبىزدىڭ سارىنى شۋ وزەنىنىڭ مىنا باسىنان انا باسىنا دەيىن جەتەتىن بولىپتى. ول كەزدە وزەننىڭ بويىن جاعالاي وتىرعان ەل مۇنى ۇيىپ تىڭدايدى. جايلاۋعا ارقادان اعايىنداردىڭ كەلگەنىن ەل وسى قوبىز­دىڭ ۇنىنەن بىلەتىن بولعان. ىقىلاستىڭ ۇلى تۇسىپبەك بابامىز كەزىندە جيىرما مىڭ قوي ايداعان ەكەن. مەنىڭ اتام، ياعني تۇسىپبەكتىڭ بالاسى جامبىلبەك 1924 جىلى لەنينگراد قالاسىندا وقىپ جۇرگەندە، وكىمەتتىڭ ورىستاردىڭ جەر­لەرىن الىپ جاتقانىن كورەدى. بۇل قاۋىپتىڭ قازاق دالاسىنا كەلەتىنىن سەزەدى دە، اكەسىنە كەلىپ «قازاقتاردىڭ دا مالىن، جەرىن الاتىن كۇن كەلەتىن سياقتى. مالدىڭ ءبارىن اعايىندارعا تاراتىپ بەرىڭىز»، دەيدى. بىراق اتامىز وعان بوي بەرمەيدى. اقىرى، 1928 جىلى ول كامپەسكەگە ۇشىراپ، اۋە­لى اقتوبەگە، ودان ورالعا ايدالادى. ونىمەن بىرگە ورالعا جەتى ادام جەر اۋدارىلعان. تۇسىپبەك اتامىزدىڭ جا­نىندا ماقاجان دەگەن ەسەپشىسى بولىپ­تى. بىراق ول تۋرالى ەشقانداي مالىمەت جوق. بۇلار بەتپاقتىڭ دالاسىنان شىققان سوڭ، جاعالاي قونىستانعان حالىق جول-جونەكەي مالىن سويىپ، كۇتىپ وتىرادى ەكەن. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە جا­نىن­داعى كىسىلەر جاسى كىشى بولسا دا تۇسىپ­بەككە داستارحان باسىندا باتا بەرگىزىپتى. سوندا ول كىسى «اۋزىڭ اسقا جارىماسىن، تاقىمىڭ اتقا قونباسىن»، دەپتى. مۇنداي باتاعا توسىرقاپ قالعان ەل مۇنىڭ ءمانى­سىن سۇراعاندا، جارىقتىق اتامىز «مەن باي­لىعىمنىڭ ارقاسىندا ايدالىپ بارا جاتىرمىن» دەگەن ەكەن»، دەيدى جاكەن جامبىلبەكوۆ.

نە­گىزىنەن ىقىلاستىڭ ۇلى تۇسىپ­بەك­­ت­ىڭ تاعدىرى قيىن بولعان ەكەن. كام­­­پەس­­كەلەنگەن ونى اۋەلى اقتوبە قالا­سىنا الىپ بارادى. كەيىننەن ورال قا­لا­­سىن­داعى تۇرمەگە اپارىپ قامايدى. جاكەڭ­نىڭ ايتۋىنشا، تۇسىپبەك ورالداعى تار قاپاسقا تۇسكەن سوڭ ءۇش-ءتورت ايدان كەيىن اۋىرادى. «اۋىلدا اتامىزدىڭ ءشامشا دەگەن كىشى ايەلى بار ەدى. ول كىسى اتامىزعا ون ءۇش جاسىندا تيگەن. 1983 جىلى قايتىس بولدى. اپامىز جانايدار سادۋاقاسوۆتىڭ تۋعان قارىنداسى ەدى. سول كىسى ەكى-ءۇش اتقوسشىسىن الىپ، اتامىزدى ىزدەپ ورالعا بارعان ەكەن كەزىندە. ءوز قولىنان قارا شاپان تىگىپ، ونىڭ ەتەگىنە 500 سوم اقشا جاسىرىپ اپارىپتى. تۇسىپبەك سول شاپاندى كيىپ الىپ، جۇمىس ىستەپ جۇرەدى. ءبىر كۇنى كەشكە قاراي اتامىزدىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، اق قاعازعا بىردەڭەلەردى جازىپ وتىر دەيدى. سويتسە، قارا شاپانىن جوعالتىپ الىپ، سونى جوقتاپ وتىرعان كەزى ەكەن. «زاۋىتقا جۇمىس ىستەي بارعاننان سوڭ، نە شارا ەستى قۇداي العاننان سوڭ» دەپ باستالاتىن ولەڭى سودان قالعان. مۇنى ەستىگەن تۇرمەدەگىلەر 1000 سوم جيناپ بەرىپتى. اسىرەسە، جانىندا تاتارلار كوپ بولىپتى. تۇسىپبەك اتامىز 1930 جىلى سول جەردە قايتىس بولادى. سوندا ءشامشا اپامىز تاتارلارعا قابىرىن قازدىرىپ، ول كىسىنى جەرلەگەنىن ءوزى ايتىپ وتىراتىن. ءبىر كۇنى ءىليا جاقانوۆ ماعان «جاكەن، تۇسىپبەك باباڭنىڭ سۇيەگى قۋارالدا جاتىر عوي. بۇل كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ايتىلعان جوق. كەزىندە ادامدار وسى جەرگە اكەلىپ قويىپتى»، دەدى. بىراق مەن بۇعان سەنگەن جوقپىن. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزدە، تۇسىپبەك اتامىزدىڭ سۇيەگى ورالدا جاتىر. ال ءالى كۇنگە دەيىن ىقىلاس بابامىزدىڭ قا­سىن­داعى قابىرلەردىڭ كىمدىكى ەكەنىن بىل­مەي­مىز. كەزىندە ءدالىباي، ءمالىباي دەگەن كىسىلەر بولعان دەيدى. كەيبىرەۋلەر وسى كىسىلەر جاتىر دەگەندى ايتادى. انىعى ەش­كىمگە بەيمالىم.

الگىندە احمەتجان باۋشەنوۆ ايت­قان ءىلياس دەگەن كىسى – كەزىندە موڭعو­ليادان مال ايداپ كەلگەن (بارىمتامەن ەمەس) ەكەن. اتى-ءجونى ءىلياس ىبىراەۆ، مۇ­نى اۋىلداعىلار دەنە تۇرقىنا قا­راپ ء«داۋ تاما» دەيتىن بولىپتى. جا­كەن جامبىلبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، ول اتاقتى ىقىلاس قايتىس بولعاندا، ارقا­دان كۇيشىنىڭ سۇيەگىن ارتقان تۇيەنىڭ بۇي­داسىنان ۇستاپ كەلىپ، قابىرىن ءوز قو­لىمەن قازعان ەكەن. بۇل جاعدايدى ەرمەك­باي دۇيسەنباي ۇلى دەگەن ازامات تا بەس جاسىندا كورگەن. ءوزى كوزى كورگەن كونەكوز قاريالاردىڭ بۇل ەستەلىگىن جا­كەن رۇستەم ۇلى بىزگە جەتكىزدى. ىقىلاس دۇكەن ۇلى تۋرالى اڭگىمە بولعاندا، ونىڭ قوبىزى تۋرالى ايتپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. ۇلى كۇيشىنىڭ قوبىزى تۋرالى اڭگىمە دە ءبىر تاريح. اشارشىلىق كەزىندە قالىڭ ەل ارقا دالاسىنان قۋارالدى باسىپ ءوتىپ، بەرى اۋادى. بۇگىنگى جامبىل وبلىسىنىڭ سارىسۋ اۋدانى سول شامادا قۇرىلعان. سول ۋاقىتتا كوشتىڭ الدىن بارلاپ بەس-التى قارۋلى جىگىت قولدارىنا سويىل، مىلتىقتارىن الىپ الدا جۇرەدى ەكەن. ىقىلاستىڭ كەلىنى ءرازيا اتاسىنىڭ قو­­بىزىن تاستاماي، وزىمەن بىرگە الا شى­عادى. جاكەن جامبىلبەكوۆ ءرازيانى ىقى­لاستىڭ تۇسىپبەكتەن كەيىنگى ۇلى دۇي­سەمبايدىڭ ايەلى بولعانىن ايتادى. الاي­دا تاعدىردىڭ جازۋىمەن دۇيسەمباي ەرتەرەك قايتىس بولىپ كەتەدى دە، ءرازيا امەڭگەرلىك جولىمەن تۋعان قاينىسى احىم­بايعا قوسىلادى. ء«رازيا اپامىزدا بالا توقتاماعان ەكەن. جيىرما ەكى قۇرساق كوتەرىپتى. سودان ىرىمداپ تۇسىپبەكتىڭ ۇيىندە تۇرعان ىقىلاس بابامىزدىڭ قو­بىزىن سۇرايدى عوي. بۇل 1924 جىلى بول­عان وقيعا. ارتىنشا ىرىم دەگەن اپامىز دۇنيەگە كەلەدى. ودان كەيىن داۋلەت، ساۋلەت دەگەن بالالارى بولادى. ىرىم اپامىز الپىسىنشى جىلدارى جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان. ەل ۇدەرە كوشكەندە ءرازيا اپامىز اتاسىنىڭ قوبىزىن وزىمەن بىرگە الىپ شىعادى. ودان بولەك قولىندا قۇنداقتاۋلى ءسابيى بار ەكەن. بىراق ابدەن ارىپ-اشقان ەل قوس تىگىپ، سوندا تىنىققاندا، بالا جۇرتتا قالىپ كەتەدى. مۇنى ەستىگەن احىمباي اشۋلانىپ، ءرازيانى دىراۋ قامشىمەن ۇرعاندا ول قوبىزعا ءتيىپ، قوبىزدىڭ مويىنى سىنادى. ارتىنشا الگى قوسقا قايتا بارسا، بالا جوق. اڭ جەدى ما، ادام جەدى ما، بەلگىسىز»، دەيدى جاكەن جامبىلبەكوۆ. جالپى، ىقىلاس دۇكەن ۇلىنىڭ اتا-بابالارى دا، ۇرپاق­تا­رى دا قوبىز شالعان دەسەدى. مۇنى جا­كەن قاريا دا ايتىپ بەردى. «بالا كۇنىمىز­دە التىنبەك، دۇكەن بابالارىمىز­دىڭ دا قوبىز شالعانىن ەستىگەن ەدىك. اتام جام­بىلبەك تە ەلدىڭ الدىنا شىقپاسا دا، قوبىز شالعان ەكەن»، دەيدى ول. بۇل تۋرالى احمەت جۇ­بانوۆ تا «عاسىرلار پەرنەسى» اتتى كىتابىندا «ىقىلاستى تۇقىمىمەن ەجەلدەن قوبىزشىلار ۇرپاعى دەپ اتاۋعا بولادى. قوبىزدا ويناۋ ونەرى ونىڭ ۇر­پاعىنان ۇرپاعىنا كوشىپ وتىرعان» دەپ جازادى. جەتى اتاسىنان بەرى شاڭىراعىنان قوبىزدىڭ سارىنى ۇزىلمەگەن تەكتى اۋلەت­تىڭ ءبىر بايانى وسىنداي.

بۇل كۇندە ۇلى كۇيدىڭ جۇمباعىن­داي، شەرلى شەجىرەسىندەي بولىپ ىقىلاستىڭ بەيىتى قۋارالدىڭ ەتەگىندە تۇر. 1972 جىلى عابيت مۇسىرەپوۆ وسى جەرگە كەلىپ، ۇلى كۇيشى ارۋاعىنا ءتاۋ ەتكەن ەكەن. كىم-كىمنىڭ دە بولسىن اتى اڭىزعا اينالعان اتاقتى تۇلعانىڭ جاتقان جەرىن كورگىسى كەلەدى. ەندى وسى جەرگە جول سالىنىپ، باسىنا كەسەنە تۇرعىزىلسا، كوپتىڭ كەلىپ كورەتىن جەرىنە اينالاتىن ەدى. ال بۇگىندە مۇندا جول جوق. كۇز، قىس مەزگىلدەرىندە ايداۋ جولمەن ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا ء«ولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دە­گەن قاعيدانى ەستەن شىعارماي، وسى ءبىر تاري­حي كەشەنگە جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قولداۋى بولسا ءتىپتى عاجاپ.

جامبىل وبلىسى