شارتاراپقا شولۋ

ولشەمگە سىيمايتىن عۇمىردا ءار ادام ءوز قالاۋىمەن ءومىر سۇرگەندى قۇپ كورەدى. بىرەۋ ستالين سياقتى كۇنىنە ءتورت ءجۇز بەت كىتاپتى پاراقتاسا، ەندىگىسى بالزاكقا ەرىپ، جارتى ساعاتتا ەكى ءجۇز بەتىڭىزدىڭ شاڭىن شىعارادى. كەيىنگىسى رۋباكيننىڭ ىزىمەن ەكى ءجۇز ەلۋ مىڭ كىتاپتى تۇگەسىپ تاستاعان. ال اتالعان قاۋىمنان بىرنەشە ەسەگە كوپ ادامدار توبىنىڭ ەستە قالعان ءبىر-اق كىتابى بار: ونىڭ ءوزى مەكتەپ كەزىندە ارقاسىنا جۇك بولىپ، بىردە اشىپ، بىردە اشپاعان كوزقيماس كىتاپتارى. بۇل تيپتەگىلەرگە قانداي توم-توم كىتاپتى كورسەتسەڭىز دە باسىن شايقايدى. ولاردىكى ءبىز ءۇشىن زايا كەتكەن ەسىل ءومىر بولسا، وزدەرىنە ەل قاتارلى قالىپتى عۇمىر سەكىلدى كورىنەدى. بالكىم، ءبارى شەكسپيرشە ويلامايتىن دا بولار: «كىتاپ ماعان تاقتان دا قىمبات».

ادامداردىڭ رۋحى السىرەپ، قۇلقىنى جەڭىپ جاتقان قوعامدا كۇللى ادامزات جىلدام ءھام جەڭىل دۇنيەگە اۋەس بولعانى راس. ءتۇرلى تەحنيكا مەن جاڭالىققا رۋحىمىزبەن بەرىلگەنىمىز سونشالىق بۇرىنعى وقۋشىلىق كەيپىمىزدەن ايرىلىپ قالدىق. ادەبي شىعارماعا شۇقشيىپ وتىرعان بالا كورسەك، باتا بەرىپ، بەت سيپايتىن دارەجەگە جەتتىك. القيسسا. عالامدىق ماسەلەگە اينالعان «كىتاپ وقىماۋ» وزگە شەت مەملەكەتتەردە قالاي شەشىلۋدە؟ ورىس وقۋشىسى دوستوەۆسكيدى دارىپتەپ، چەحوۆقا ەلىكتەي مە؟ بارلاپ كورەيىكشى...

ورىس الەۋمەتتانۋشىلارىنىڭ زەرتتەۋىنشە، ءاربىر ونىنشى قىز بالا كلاسسيكانى وقۋ كەرەك دەپ ەسەپتەسە، ءاربىر التىنشى ەر ادام كلاسسيكانى وقۋدىڭ قاجەتى جوعىن العا تارتادى. اتالعان پىكىرلەر وقۋشىنىڭ فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىگىنە دە بايلانىستى بولار. ويتكەنى تولستويدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن دە قىلداي نازىكتىك كەرەك. ال مۇلدەم كىتاپ وقىمايتىنداردىڭ سانى الپىس بەس پايىزدى قۇراپتى. از كورسەتكىش ەمەس. جالپى، ورىس ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن ۇستاپ تۇرعان كلاسسيكتەر ەمەس پە؟! وقىرماندى ءومىر تۋرالى كوپ تولعاندىراتىن دا سولار. ماسەلەن، چەحوۆتىڭ مىنا ءبىر سويلەمى كىمدى بولسا دا ەرىكسىز ويلاندىرادى: ء«ومىردى تۇسىنگىڭ كەلسە، بىرەۋدىڭ ايتقانى مەن جازعانىنا سەنگەندى دوعار. باقىلا. سەزىن».

ورىس ادەبيەتتانۋشىلارىنىڭ نازارىندا جۇرگەن تاعى ءبىر ماسەلە – وقۋشىلاردىڭ كوركەمدىك شىندىق پەن تاريحي شىندىقتى اجىراتا الماۋى بولىپ وتىر. ناق وسى جاعداي قازاق وقىرماندارى اراسىندا دا بەلەڭ الۋدا. ارينە، بۇل ءبىلىمنىڭ ازدىعىنان تۋىنداعان ماسەلە. تاريحي شىعارماعا بارماس بۇرىن كەز كەلگەن وقۋشى تاريحتان حاباردار بولۋى مىندەتتى. ونداي بولماعان جاعدايدا وقۋشىنىڭ قاي شىندىققا سەنەرىن بىلمەي، شاتاساتىنى حاق.

الەمنىڭ ەڭ وزىق دامىعان مەم­لەكەتتەرىنىڭ ءبىرى سانالاتىن امەريكادا ءاربىر وقۋشى پارتاسىنىڭ قاسىنداعى شاعىن كىتاپ سورەسىنەن نەبىر جانرداعى شىعارمالاردى بايقايسىز. اعىلشىن بالالارىنىڭ الدىڭعى ەلگە قاراعاندا كىتاپ وقۋ مادەنيەتى جوعارى. مەكتەپ مۇعالىمدەرى بالالارعا ءۇي تاپسىرماسىن بەرمەي، ەسەسىنە جيىرما مينۋت كىتاپ وقۋدى مىندەتتەپ، ونى اتا-اناسىنىڭ باقىلاۋىندا ۇستاۋدى تاپسىرادى ەكەن. ال «كىتاپ وقيتىن ەل» اتانعان جاپونيادا بالالاردىڭ كىتاپ وقۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن بار مۇمكىندىكتەر قاراستىرىلعان. ونى جىلدان-جىلعا سانى ارتىپ كەلە جاتقان كىتاپحانا ورىندارىنان كورە الامىز.

ورالۋ

اۋىلعا بارىپ جاتساق، كەيدە «جۋ­سان يىسىندەگى» اياننىڭ وبرازىن ىزدەپ، كوشە ارالاپ شىعاتىنىمىز بار. مايا ۇستىنە توپىرلاعان بالالاردىڭ «ەرتە­دە ءبىر جەتىم بالا بولىپتى...» دەپ ەرتە­گى ايتىپ وتىرعانىن كورگىمىز كەلەدى. الاي­­دا قازىر قارىشتاپ دامىعان قوعام­نىڭ اسەرىنەن بولار، ايان دا، ونىڭ كىتاپ وقيتىن دوستارى دا وزگەردى.

ەلىمىزدەگى وقۋشىلاردىڭ كىتاپ وقۋ دەڭگەيىن پايىزبەن كورسەتىپ، سانمەن سانامالاۋدىڭ قاجەتى شامالى. ادەبي شىعارمالاردىڭ قانشالىقتى وقىلىپ جاتقانى بارىمىزگە ءمالىم بولسا دا داۋرىعا بەرۋدەن جالىققان ەمەسپىز. نەگە سەبەبىن ايتىپ، سالدارىنا ءۇڭىلىپ كورمەسكە؟ حح عاسىردىڭ 70-80 جىلدارى «ەڭ كوپ وقىعان ەل» اتاندىق. ول كەزدە بۇگىنگىدەي ەمەس قاپتاعان تەحنيكانىڭ ميعا شابۋىلى از ءھام وقۋشىلار شىن مانىندەگى وقۋشىلىق كەلبەتكە ساي بولۋعا تىرىساتىن. دەسەك تە، كىتاپتى ىزدەنىپ وقىمايتىن بالا بۇرىن دا بولعان. يدەولوگياسى مىقتى كەزەڭنىڭ وزىندە سىنىپتاعى جيىرما بەس وقۋشىنىڭ ءتورت-بەسەۋى عانا كىتاپقا قۇمارتىپتى. قازىر دە سونداي جاعداي. كىتاپتى قىزىعىپ، ىزدەپ، تالعاممەن وقيتىن وقىرمان جاستار جوق ەمەس. كىتاپحانادا ۇزىن-سونار كەزەكتە تۇرماسا دا، كۇندەلىكتى كەلۋشىلەر بار دەيدى.

كىتاپ وقىماۋعا ەڭ ءبىرىنشى «جاۋ» – الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى جەڭىل دۇنيەلەر ەكەنىنە كوزىمىز جەتىپ وتىر. وعان وتباسىندا قالىپتاسپاعان ادەت پەن ناسيحاتتىڭ جوقتىعىن قوسىڭىز. ال ۇلكەن كۇشكە يە عالامتوردىڭ پايدالى-زيان جاعى بىردەي: جاقسىسى سول، كىتاپ وقۋعا ناسيحات جۇرگىزۋگە قولجەتىمدى. جامان جاعى – وندا «قوقىس» كوپ. رەداكتسيالانباعان اقپاراتتاردىڭ كوپتىگى دە كىتاپتىڭ وقىلۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزبەي مە؟..

الايدا كەي تاۋەلسىز كوزقاراستارعا سۇيەنسەك، «جاستار كىتاپ وقىمايدى دەگەن بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ باستى وتىرىكتەرىنىڭ ءبىرى» سانالىپ، ءتىپتى جاتتاندى ۇرانعا اينالىپتى. پسيحولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، ادامدار قاي زاماندا ءومىر سۇرسە دە وزىنەن كەيىنگى ۇرپاققا كوڭىلى تولمايدى ەكەن. «جاستار كىتاپ وقىمايدى» دەگەن ءسوز اعا بۋىننىڭ سول ءداستۇرلى كوڭىل تولماۋشىلىعىنان تۋعان پىكىر دەيدى. بۇل، ارينە، كىتاپ وقيتىن ينتەللەك­تۋال ۇرپاقتىڭ ويى. كلاسسيكتەردى ءجيى وقىماسا دا بيزنەس، پسيحولوگيا، ءوزىن-ءوزى تانۋ سەكىلدى باعىتتاعى كىتاپتار زا­مانداستاردىڭ اراسىندا سۇرانىسقا يە ەكەنىن دە جوققا شىعارا الماي­مىز. ءبىر جاعىنان، كىتاپحانالاردىڭ قاڭى­راپ بوس تۇرعانىنا قاراپ «وقىمايدى­لاپ» وزەۋرەگەنىمىز دە نەگىزسىز سەكىلدى. سەبەبى بۇگىنگى وقىرمان شاڭ باسقان كىتاپ سورەلەرىنەن ادەبيەت ىزدەگەنشە، ينتەرنەتتە قولجەتىمدى، سونداي-اق، كەز كەلگەن جەردە وقۋعا ىڭعايلى ەلەكتروندى كىتاپتاردى ءجون سانايدى. ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ساۋاتتى ادامدار زامانى – ءححى عاسىردا وقۋدىڭ جاڭا تەندەنتسيالارى قالىپتاسقانىن دا مويىنداۋ كەرەك. دەگەنمەن، قوعامعا جوعارعى راكۋرستان كوز سالساق، كىم قالاي وقىسا دا بۇل جاقسى وزگەرىستىڭ كەڭىستىگى ۇلكەن ەمەس. وكىنىشكە قاراي، تۇتاس قوعامنىڭ بەت-بەينەسى از عانا كىتاپسۇيەر قاۋىمنان تۇرمايدى. بالكي، وركەنيەتتەن الىس، شالعايداعى ەلدى مەكەندەردە حالىق مەگاپوليستەگىلەرگە قاراعاندا كوبىرەك كىتاپ وقيتىن شىعار. كىم ءبىلىپتى؟..

كەيدە جاپون مەن قىتاي، ورىس پەن اعىلشىن بالالارى كىتاپ وقىماسا، وقىماسىن: ال قازاق بالاسىنا وقىماۋعا راسىندا دا بولمايتىن سياقتى كورىنەدى. بۇل، ارينە، ۇلتتىق وزىمشىلدىككە سايادى. دەگەنمەن، تاۋەلسىز ۇرپاقتىڭ وتكەن اتا-بابا الدىندا كىتاپ وقۋدان وتەلمەگەن بورىشى بار. كەلەر ۇرپاققا دا قارىز بولعىمىز كەلمەيدى...