سماحان تورە ايتقان اقىن جوشى كىم؟

ءبىز وسى رەتتە اتالعان يگى ىستەردىڭ ءبىر تارماعى ەسەبىندە قاسيەتتى بابالاردىڭ تەك­تى جالعاسى، توعىز باۋلى تورە تۇقى­مى، كوكجال باراق سۇلتاننىڭ ءتورتىنشى بالاسى بوكەي حاننان تارايتىن، ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن اقىن جوشى تۋرا­لى ءسوز ەتكىمىز كەلەدى. جوشى تاۋ­كە­ ۇلى ەسىمى ەلگە كەڭ تانىمال بولما­عانىمەن، ءوز زامانىنىڭ ىقپالدى ادامى ەكەنىن تاريحي قۇجاتتار، اۋىزەكى دايەكتى اڭگىمەلەر راستايدى. قارقارالى وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى قۇسبەك تاۋ­كە ۇلىنىڭ ءىنىسى جوشى سۇلتاندى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءىنىسى سماحان بوكەيحانوۆتىڭ ەستەلىكتەرىنەن كوپ كەزدەستىرۋگە بولادى. اتالعان ەڭ­بەكتەردە جوشى تاۋكە ۇلىن سماحان تو­رە اقىن جوشى دەپ ەرەكشە اتايدى. سونداي-اق اقىندىقتان بولەك ءوزى بيلىك ەتكەن سول كەزدەگى قارقارالى اكىم­شىلىگىنە قاراستى بوقتى توڭىرەگىنە (بۇ­گىنگى قارقارالى اۋدانى، باقتى اۋى­لى) شاراپاتىن تيگىزىپ، مەكتەپ تە سال­دىرتقان قايراتكەر ادام. جالپى، جوشى تاۋكە ۇلى تۋرالى ايتپاس بۇرىن، الدىمەن ونىڭ شىققان تەگىنە، شەجىرە تارماعىنا قىسقاشا توقتالىپ وتكەن دۇرىس. جوشىنىڭ ارعى اتاسى اتاقتى باراق سۇلتان بولسا، ودان بەرى قاراي بوكەي – تۇرسىن حاننىڭ نەمەرەسى، باراق سۇل­تاننىڭ ءتورتىنشى بالاسى. جوشى سول بوكەي حاننىڭ ءبىر بالاسى تاۋكە سۇل­تاننان مولداحان دەگەن سۇلتانمەن ەگىز تۋادى. كوپشىلىك بىلەتىن كونە تاريح دەرەكتەرىنەن بەلگىلى، 14 جاستاعى بوكەيدى قازداۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ پارمەنىمەن قاراكەسەك شەكشەك نۇرالى بي الپىس نوكەرىمەن باراق سۇلتاننان اتتاي قالاپ، سامارقاننان ارقاعا ارقالاپ الىپ كەلگەن. ورتا ءجۇز، ارعىن ەلى، ونىڭ ىشىندەگى قالىڭ قاراكەسەك رۋىنىڭ بۇل جوسىعى – قازاق ورتاسىنداعى تورەسىز ەل بولمايدى، توبەسىز جەر بولمايدى دەگەن جازىلماعان دالا زاڭىمەن ۇندەسەدى.

جوشى ەسىمى تۋرالى بىرەر ءسوز

قازاق ءداستۇرى بويىنشا جاڭا تۋعان نارەستەگە ات قويۋ – ۇلكەن مانگە يە ءراسىم. ونىڭ ىشىندە ۇل بالاعا داڭقتى بابا­لارىنىڭ ەسىمىن بەرىپ، قاسيەتتى ارۋاق­تارعا قۇرمەت كورسەتۋ – ەرەكشە عۇرىپ. بۇل سالتتى الاش ىشىندە اقسۇيەك تورە تۇ­قىمدارى بەرىك ۇستانعان. وعان وتكەن تاريحتان كوپتەگەن مىسال كەلتىرۋگە بولادى. قازاق تاريحىنا قاتىستى بىر­نەشە جوشى بولعان. ەسكى شەجىرەنىڭ ەڭ ءبىلىمدار وكىلى، جازۋشى مۇحتار ماعاۋين 2017 جىلى «اڭىز ادام» جۋرنالىنا بەرگەن سۇحباتىندا تەمۋجىننىڭ، ياعني شىڭعىس حاننىڭ تۋعان ءىنىسى قاسار­­دىڭ دا تولىق اتى – جوشى-قاسار ەكە­نىن ايتادى. «كەيىنگى جوشى حان­مەن شاتاستىرماس ءۇشىن كوبىنە-كوپ ۇنە­مى دەرلىك ەسىمنىڭ ەكىنشى جارتىسى قا­بىلدانعان. ءراشيد-ءاد-ءديننىڭ ەڭبەگىن اقتارىپ قاراساڭىز، تاعى قانشاما جو­شى الدىڭىزدان شىعادى. بۇل – تاڭ­بالى قاعازعا تۇسكەن جوشىلار عانا»، دەيدى تاريحشى عالىم م.ماعاۋين. ول ەسىم كەيىن شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى حانعا بەرىلگەن. ءبىز بۇگىن اڭگى­مەلەيتىن جوشى سۇلتان دا سول داڭقتى بابالارىنىڭ ەسىمىن ەنشىلەگەن تۇلعا رەتىندە ءبىزدى قىزىقتىرادى.

ەسىم قايتالاۋ قازاق حاندىعى تاريحىندا ەرەكشە ساقتالعان دەۋگە بولادى. ءبىز ايتىپ وتىرعان جوشى تاۋكە ۇلىنىڭ ءۇشىنشى اتاسى باراق سۇلتاننىڭ ەسىمى دە ارعى اتاسى التىن وردانىڭ حانى باراق حاننىڭ ەسىمىنە قۇرمەت رەتىندە قويىلعان. جالپى، تەرە بەرسەك، قازاق حاندارىنىڭ ىشىندە بىرنەشە بوكەي، بىرنەشە جاڭگىر، بىرنەشە قۇدايمەندە، بىرنەشە كوشەك، بىرنەشە ابىلاي، بىرنەشە تۇرسىن، بىرنەشە قاسىمدى كەزدەستىرەمىز. ايتپاعىمىز، جوشى تاۋ­كە ۇلى دا ءوزىنىڭ ۇلى جاۋىنگەر، ەر، باتىر بابالارىنىڭ قاسيەتتى ەسىمىن ەنشىلەگەن تۇلعا رەتىندە قۇرمەتپەن اتالادى.

اقىن جوشى

تورە تۇقىمدارىن زەرتتەپ جۇرگەن جاس عالىم ارمان احمەتوۆتىڭ «باراق حان» اتتى تولىمدى ەڭبەگىندە جوشى سۇلتاننىڭ جاسى قۇجاتتاردا ءارتۇرلى جازىلعاندىعى كورسەتىلەدى. جوشىنىڭ تۋ­عان جىلى ءار دەرەكتە 1813، 1817، 1818 جىلى دۇنيەگە كەلگەن دەپ جازىلادى. 1850 جىلى قارقارالى وكرۋگىندە اكەسى باسقارعان قارا-ايتىمبەت بولىسىندا تۇرعان. تۇرمىسى باي. باي بول­عانىمەن قارا باستىڭ قامىن ويلاماي ەلگە پايدام ءتيسىن دەگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى بولعان. ماقالانىڭ باسىندا اتاپ كەتكەندەي، جوشى تاۋكە ۇلى تۋرالى سماحان بوكەيحانوۆتىڭ دەرەكتەرى جو­شى ومىرىنەن كوپ اقپار بەرەدى. سول دەرەك­تەردىڭ بارىندە جوشىنىڭ اقىن­دىق ونەرى تۋرالى كەڭىنەن ايتىلىپ، بىر­نەشە ولەڭى مىسالعا كەلتىرىلەدى. جوشى­نىڭ ءار كەزدە جازىپ، ەل اۋزىندا كەڭىنەن تاراعان ولەڭ­دەرىنىڭ ءبىر-ەكەۋىن وسى جەردە ايتا كە­تۋگە بولادى.

جوشى سۇلتاننىڭ قونىسى ابىرالى جەرىمەن قولتىقتاس، اراسىنان تۇندىك وزەنى اعىپ وتەدى ەكەن. اقىننىڭ ءبىر ولەڭى ءوزىنىڭ قۇدالارى بايبورىلەرگە قارا­تىلىپ ايتىلادى. قۇداسى ءبايبورى ەلىنەن، كەنجە قويشىباي ۇلى كەزەكتى قانسوناردىڭ بىرىندە جوشىنىڭ بالاسىنا تۇلكى بايلاماي كەتىپتى. جوشىنىڭ رەنجىگەنىن ەستىگەن كەنجە ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ كەتسە دە، كەلىپ: «اسسالاۋ­ماعا­لەي­كۇم، اللا جار!» دەپ امانداسا كىرىپتى. سوندا جوشەكەڭ:

ۋاعالەيكۇماسسالام، بايبورىلەر،

يت جۇگىرتىپ، قۇس سالعان

وڭشەڭ سەرىلەر.

ءبىر تىشقاننىڭ تۇگىنە قارايمىن دەپ،

قۇداي قوسقان قۇدادان

كەتتىڭ سەندەر!

– دەگەن ەكەن. كەنجە: «الديار» دەپ تۇل­كىسىن اكەپ، اياعىنا جىعىلىپتى. تورە: «ۋاعى وتكەن، المايمىن!» دەپ الماپتى.

نەمەسە اعاسى اعا سۇلتان قۇسبەك تورە قايتىس بولعاندا اقىن ءىنىسى جوشى مىنا ولەڭ جولدارىن ايتقان ەكەن:

كەشەگى تۋعان ايدىڭ بۇگىن بەسى،

مال تايسا، ەر جىگىتتىڭ قالمايدى ءىسى...

كەلسەم، كەتكىم كەلمەيتىن

اۋىلىم-اي،

يت بايلاسا تۇرعىسىز بولعانى نەسى؟!. بۇل ولەڭدەر سماحان بوكەيحاننىڭ «الە­كەڭنىڭ اۋلەتى» اتتى ەڭبەگىندە جا­زىلعان. اتالعان ەڭبەك «جۇلدىز» جۋرنالىنا العاش رەت توقسانىنشى جىلدارى، كەيىن 2006 جىلى قايتا باسىلىپ شىققان.

جوشى سۇلتان تۋرالى 1858 جىلعى قۇجاتتان ونىڭ قارقارالىدا اعا سۇلتان سايلاۋىنا قاتىسىپ داۋىس بەرگەندىگىن تاريحشى ا.احمەتوۆ ب.ناسەنوۆتىڭ «ابى­­رالى – سارىارقانىڭ كىندىگى» ەڭ­بە­گىنە سىلتەمە جاساپ جازادى.

جوشى تاۋكە ۇلىنىڭ اقىندىعى وسى ءبىر-ەكى ولەڭمەن شەكتەلمەيدى. نەگىزگى ولەڭدەرى ءالى دە جارىققا شىقپاي وتىر. بۇل تۋرالى سۇلتاننىڭ تىكەلەي ۇر­پاعى، ى.التىنسارين توسبەلگىسىنىڭ يە­گە­رى بولات تاڭىربەرگەن ۇلى مىنا ءبىر قۇندى دەرەكتى ۇسىنادى: «قازاق­ستان­­عا كەڭىنەن تانىمال قوعام قايرات­كەرى بولعان، اۋىل شارۋاشىلىعى عى­لىمدارىنىڭ كانديداتى، زەرتتەۋشى عالىم مىڭجاسار ادەكەنوۆ كەزىندە 2008-2009 جىلدارى قازىرگى قارقارالى اۋدانى، بۇركىتتى اۋىلىندا اعا سۇلتان قۇس­بەك تورەگە، قۇسبەكتىڭ اكەسى تاۋكە سۇل­تانعا، قۇسبەك تورەنىڭ ورىنباسارى بولعان، ءىنىسى ارىستانبەك سۇلتاننىڭ بالاسى سمايىلحان سۇلتانعا سالىنعان كەسەنەلەردى مەملەكەتتىك قورعاۋعا الۋعا ۇلكەن جۇمىس جاساعان بولاتىن. سول كەزدەگى وبلىستىق مادەنيەت باسقارما­سىنىڭ باسشىسى، قوعام قايراتكەرى رىم­بالا وماربەكوۆانى ارنايى شاقىر­تىپ، كەسەنە باسىنا گرانيتتەن كوكتاس قويدىرتتى. اتالعان شارا بارىسىندا مىڭجاسار اعا «مۇنداي ەرەكشە ارحيتەكتۋرالىق نىساندار مەملەكەت تاراپىنان قورعاۋعا الىنۋى كەرەك. وسى قارقارالى توڭىرەگىندە قۇسبەك تورە­نىڭ بەيىتى پىشىنىمەن ۇقساس سالىنعان كەسەنەلەر كوپ. ولارعا قۇسبەكتىڭ ىنى­لەرى اپپاز، ارىستانبەك، جوشى سۇل­تانداردىڭ بەيىتتەرىن جاتقىزۋعا بولادى. سولاردىڭ ىشىندە تاۋكە ۇلى جو­شىنىڭ كەسەنەسى ەرەكشە نازار اۋدارتادى. تاۋكە سۇلتان ۇلدارىنىڭ كو­بى­سىنىڭ كەسەنەسى شوشاق ءپىشىندى بولىپ كەلسە، جوشى سۇلتاننىڭ كەسەنەسى سەگىز قۇلاقتى ەرەكشە ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىس بولىپ تابىلادى. بۇنداي نىساندار ورتالىق قازاقستاندا كوپ كەزدەسە قويمايدى. سوندىقتان اتالعان قورىمدى كوپ كەشىكتىرمەي دەرەۋ مەملەكەت قورعاۋىنا الىپ، بەلگى قويۋ كەرەك. ونداي قۇرىلىس نىساندارىن جەر­مەن-جەكسەن ەتۋگە بولمايدى»، دەي كەلىپ قۇسبەك تورەنىڭ ءىنىسى جوشى تاۋ­كە­ ۇلىنىڭ بەس داپتەر ولەڭدەر جيناعى ءوزىنىڭ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى ەكەندىگىن ايتقان بولاتىن. ءسويتىپ، اتالعان مۇ­رانى ۇرپاقتارىنا سىيعا تارتامىن دەپ جۇرگەندە ول كىسى باقيلىق بولدى. جوشەكەڭنىڭ بەس داپتەرىنەن بولەك مىڭ­جاسار ادەكەنوۆتىڭ مۇراعاتىندا سما­حان تورەنىڭ 40 داپتەرى بار ەكەنىن سول جيىندا ەستىگەن بولاتىنبىز»، دەيدى ب.تاڭىربەرگەن ۇلى. تىكەلەي ۇر­پاعىنىڭ ايتۋىنشا، ول بەس داپتەر قازىر­گى تاڭدا بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، عالىم سەر­عازى مىڭجاسار ۇلى ادەكەنوۆتىڭ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى تۇر. الداعى ۋا­قىتتا اتالعان تىڭ مۇرانى جاس ۇرپاق ەنشىسىنە تابىستاپ، كوپشىلىككە تانىس­تىرعان دۇرىس. سونداي-اق جوعارىداعى پىكىردە ايتىلىپ كەتكەندەي، جوشى تاۋكە ۇلىنىڭ كەسەنەسىنە ولكەتانۋشى عالىمدار، تاريحشىلار كەڭ كولەمدە زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، رەستاۆراتسيا جۇمىستارى باستالسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولادى.

قازانباس قىستاعىن جوشى قىستاۋى دەپ اتاساق

بوقتى تاۋىنىڭ سىلەمدەرىنە جاتاتىن ۇساق شوقىلاردىڭ ءبىرى – وتەڭ-قۇلان دەپ اتالادى. جوشى تاۋكە­ ۇلىنىڭ قىستاۋى سول وتەڭ-قۇلان دەگەن جەردە بولعان. بۇگىندە ول جەر «قازانباس» قىستاعى دەپ اتالادى. ونىڭ سەبەبى، جوشى ءوزىنىڭ مالايلارىنا جۇمساق قاراپ، ولارعا بىرەۋ «قۇل» دەپ جەكىسە: «قۇلدارىم ەمەس، ۇلدارىم» دەپ جالشىلارعا مادەنيەتتى قارىم-قاتىناس جاسايتىن بولسا كەرەك. «باراق حان» كىتابىندا جوشى سۇل­تاننىڭ جەكە باسىنا سۋرەتتەمە جا­ساي كەلىپ: «جوشىنىڭ دەنەسى وتە ءىرى ادام بولعان. ورىس دەرەكتەرى ونى «قاراپايىم، سانالى ادام» دەپ جازسا، ەل اۋزىندا «كوزى وتكىر، بەرگەن باتاسى دا، ايتقان قارعىسى دا قاتە كەتپەگەن» دەيدى. ءوزى جومارت، قايىرىمى مول ادام بولعانى سونشالىق، شەتتەن پانا ىزدەپ كەلگەن ادامدارعا قونىس بەرىپ، ۇي­لەندىرىپ، ەنشىسىن دە ءبولىپ بەرىپ وتىرعان. ءتورتۋىل رۋىنان اعايىندى ەركىنباي مەن مەركىنباي، قىرعىز رۋى­نان جوتاباس كەلىپ، جوشىنىڭ مالىن باققان. تورە ولاردى ۇيلەندىرىپ، الدارىنا مالىن سالىپ بەرگەن ەكەن. قازىر ولاردىڭ تۇقىمى جوشى اۋلەتىمەن تۋعان تۋىستاي ارالاسىپ تۇرادى»، دەپ جازادى ا.احمەتوۆ. الگىندەي ەركە­لە­تە­تىن بولعان سوڭ، جالشىلارى ۇيقى­لارى قانعانشا ۇيىقتايتىن بولىپ، ءبىر جالشىسى قازانباس اتانىپ كەتسە كەرەك. كەيىن كەڭەس وكىمەتى ورناعان تۇستا، باي-تورە تۇقىمدارىنىڭ اتىن اتاۋعا تىيىم سالىنعان تۇستا جوشى قىستاۋى قاساقانا «قازانباس» اتالىپ كەتەدى. ازات كۇندە اقيقات اشىق ايتىلىپ، تاريحتىڭ اقتاڭداق تۇستارى تولىق اقتالسا دەيمىز. ارينە، جوشى قىستاۋى وسى تۇرعىدا ءوزىنىڭ زاڭدى اتاۋىن قاي­تىپ يەلەنسە دەگىمىز كەلەدى.

كەنەسارى قوزعالىسىنداعى جوشى بەينەسى

سماحان بوكەيحاننىڭ جازبالارىندا بوكەي حاننىڭ قاراقالپاق ايەلىنەن تۋعان ءۇش ۇلدىڭ ءبىرى – ءۋالي سۇلتاننىڭ وڭقا مەن جادىك اتتى باتىر ۇلدارى بولعان. قارقارالى وڭى­رىنەن بوكەيدىڭ ۇلى تاۋكەنىڭ ۇرپاعى بولات تاڭىربەرگەن ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، وڭقا مەن جادىكتىڭ اكەلەرى ەرتە ءولىپ، شەشەلەرى امەڭگەرلىكپەن ءۋاليدىڭ ءىنىسى تاۋكەگە شىعىپ، «ەكىنشى بايبىشە» اتالىپتى. ول كەزدە وڭقا مەن جادىك 17-18 جاس شاماسىنداعى جىگىتتەر. تاۋ­كە­نىڭ امەڭگەرلىكپەن العان ايەلى مول­داحان مەن جوشى ەسىمدى ەگىز ۇل تابادى. ب.تاڭىربەرگەن ۇلىنىڭ دەرەكتەرىن ءارى قاراي تاريحشى ا.قيات ۇلى بىلاي دەپ جازادى: «قۇسپەك تورە قارقارالى وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى بولىپ تۇرعان 1843-1846 جىلداردىڭ ارالىعىندا كەنە­سارى حان رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەسىن جۇرگىزىپ جاتادى. سوندا كەنەسارى قارقارالى وكرۋگىنە كەلىپ، بوكەي تۇقىمىنان جامانتاي مەن قۇس­پەك سۇلتانداردىڭ كوتەرىلىسكە قو­سىلۋىن تالاپ ەتەدى. تورەلەر: ء«بىز پاتشا قىزمەتىندەمىز. ەل ىشىنە ىرىتكى سالىپ سەندەرگە قوسىلا المايمىز»، دەپ جاۋاپ بەرەدى. سوندا ۋاليدەن تۋعان وڭقا مەن جادىك سۇلتاندار اعاسى قۇس­پەككە: «سەن ءبىزدىڭ اتامىزدان قالعان ەنشىمىزدى بەرگەن جوقسىڭ» دەپ، شەشەسىنەن تۋعان ىنىلەرى مولداحان مەن جوشىنى ەرتىپ، كەنەسارى حانعا قاراي بەت الادى. جاي كەتپەي قۇسپەكتىڭ 4000 جىلقىسىنان 1000 جىلقىنى ءبولىپ ايداپ اكەتكەن. ول كەزدە كەنەسارى 3000 قولمەن قارقارالى وڭىرىندە كەيىن «كەنەسارى اسقان» اتالىپ كەتكەن جەردە كۇتىپ جاتقان. ىنىلەرىنىڭ بۇل قىلىعىن ەستىگەن قۇسپەك ولاردى توقتاتپاق بولىپ، ساۋىتىن كيىپ، قولىنا نايزاسىن الىپ، جىگىتتەرىمەن ءوزى جولعا شىعىپ كەتەدى. قۋىپ كەلگەن قۇسپەكتى كورىپ، وڭقا اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ نايزاسىمەن بەرەننىڭ سول جاق بۇيىرىنەن تۇيرەپ جەلكەسىنەن شىعارىپ، اتتان كوتەرىپ جەرگە قويىپتى. قۇسپەك: «تۇگى بەتىنە شىعىپ كەتكەن ەكەن، ءارى قاراي قىرعىنعا بارماي-اق وسىمەن دوعارايىق. جونىمەن كەتە بەرسىن! جىبەرىڭدەر!» دەپ بۇيىرادى. ءسويتىپ، 1000 جىلقىنى قۋىپ وڭقا مەن جادىك باۋىرلارىمەن كوتەرىلىسكە قوسىلعان. بۇل اۋىزشا جەتكەن مالىمەت قۇجاتتارمەن راستالادى. كەنەسارى سۇلتانعا قوسىلىپ كەتكەن قازاقتار تۋرالى 1838 جىلى 7 قىركۇيەكتە جازىلعان مالىمەت توپتاماسىندا بىلاي دەلىنگەن: ء«ۋاليۇلدارى وڭقا مەن جادىك سۇلتاندارعا قاراستى قارا-ايتىمبەت بولىسى سارىباي بيمەن بىرگە قوڭىر شاتقالدارى مەن شۋ وزەنى بويىندا 1847 جىلى كەنە­سارى حان قىرعىزدارمەن بولعان سوڭعى شايقاستا جازىم بولعان سوڭ، كوتە­رىلىسكە قاتىسۋشىلار جان-جاققا بىتىراپ كەتەدى. ءۋاليدىڭ ۇلدارى مال-جا­نىمەن، جانىندا تولەڭگىتتەرى بار سارى­سۋدىڭ بويىندا توقتاپ، سونداعى ءبىراز اۋىلداردى «سەندەر كوتەرىلىسكە قوسىلمادىڭدار» دەپ كۇش كورسەتىپ شاۋىپتى. بىراق شەشەك اۋرۋى تاراپ، اعايىندى وڭقا مەن جادىك اۋىرادى. قولايلى ءساتتى پايدالانعىسى كەلىپ، الدىندا شابىلعان ەل كەك الماق نيەت­پەن 800 جىگىتتەن قۇرالعان جاساقپەن ولاردىڭ اۋىلىنا اتتانادى. جاۋ كەلىپ قالعان تۇستا تورەلەر كيىزدەردى جىعىپ، جالاڭ دەنەلەرىنە شەكپەننىڭ ۇستىنەن وراپ، بەس-بەس جىگىتكە ءبولىنىپ ارقالارىنان نايزامەن تىرەتىپ، ساداق تارتقاندا الدىڭعى لەكتەگى ەكى-ءۇش ادامنان ءوتىپ، جيىرما-وتىزىن بىردەن وپىرىپ تۇسىرەدى. جاۋلار: «بۇلار ءبىزدى الداعان ەكەن عوي، كۇش-قۋاتى بويلارىن­دا» دەپ شەگىنىپ كەتكەن. ارتىنشا تورە اۋىلى جينالىپ: «ولار ەندى بىزگە كۇن كورسەتپەيدى. كوشۋىمىز كەرەك!» دەپ، ۇدەرە كوشىپ بالقاشتىڭ باسىنا جەتەدى. مۇندا تورەلەردىڭ اۋرۋى ابدەن اسقىنىپ، دەنەسىنىڭ سۋى شەك­پەنگە شىعىپ كەتىپتى. سوندا ولار تولەڭگىتتەرىنە: ء«بىزدى وسى بالقاشتىڭ تۇبىندە قويىپ، ەلگە قايتىڭدار! ال مىنا جوشى مەن مولداحاندى اعاسى قۇسپەككە جەتكىزىڭدەر!» دەپ تاپسىرادى. ءسويتىپ، وڭقا مەن جادىك سۇيەگى سوندا قالىپ، اۋى­لى قارقارالىعا جەتەدى. قۇسپەك تورە ولارعا مال بەرىپ، بالاسى قوڭىردىڭ جەرىنەن بوقتىنىڭ ەتەگىنەن جوشىعا قونىس بەرسە، ارىستانبەك تورەنىڭ جانىنان مولداحانعا جەر بەرىپتى. كەيىن مولداحاننان تاراعان ءشامشىنىڭ بالاسى ارميا تورە اتالارىنىڭ ايتۋىمەن وڭقا مەن جادىك بەيىتتەرىن كورگەنىن ايتىپتى. ال ولاردىڭ كەنەسارىعا قالاي قوسىلعانىن بولاتقا اڭگىمەلەپ بەرگەن جوشىنىڭ ۇلى جاقىپتىڭ نەمەرەسى سەڭكىباي مۇساتاي ۇلى ەكەن».

جوشى سۇلتان تۋرالى، كەنەسارىنىڭ باتىر ساربازدارى وڭقا مەن جادىك تۋ­رالى بەلگىلى جازۋشى، اقىن سەرىك ساعىنتاي ءوزىنىڭ «وڭقا-جادىك وقيعاسى» حيكاياتىندا جازادى. كوركەم شىعارمادا جوشى بەينەسى ارەدىك-ارەدىك كەزدەسىپ وتىرادى. «وڭقا مەن جادىك جوشى مەن مولداحاندى الا كەتكەن. بەس-التىداعى بالالار ەدى تايعا مىنگەن. ءيا، سوندا عوي بۇلار قالىڭ جىلقىنى بەرمەسە دە، ەكى ۇلدى قۇسبەك الىپ قايتقان سول ساپاردان. تۇسىندە سول قۇسەكەڭ: «وڭقاجان، ار ما؟ ەلگە قايتساڭدارشى. ساعىندىق قوي! «ەر – تۋعان جەرىنە...» دەگەن. وكپە-رەنىشتى ۇمىتايىق. جوشى مەن مولداحان ءوسىپ قالدى. سەندەردى ساعى­نىپ، ولەڭ ايتىپ ءجۇر...» دەپ، ءجۇزىن تەرىس سالىپ تۇردى. «اعەكە، بەرى قاراشى!» دەيىن دەسە، داۋىسى قۇمىعىپ، قىس­تىعادى. «قايران، اتامەكەن!» دەپ، كۇر­سىنىپ ويانعان»، دەپ جازادى جازۋشى س.ساعىنتاي.

قازاق دالاسى جاپپاي ورىس وتارىنا ەرىكسىز باتىپ بارا جاتقان اياۋسىز شاقتا وسىنداي-وسىنداي وقيعالار ءار جەردە ءوتىپ جاتتى. جوعارىداعى وقيعادان نەنى اڭعارۋعا بولادى: قۇسبەك سۇلتاننىڭ كەنەسارىعا قارسى پيعىلى بولماعانىن جوشى مەن مولداحاننىڭ ەنشىسى دەپ كەنەسارى اسكەرىنە 1000 جىلقىنى ءبولىپ الىپ كەتكەن وڭقا مەن جادىككە قارسى كەلمەۋى دە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا ىش­تەي بولسىن تىلەۋلەستىگىنەن ەكەنىن اڭعا­رۋ قيىن ەمەس.

ەندىگى بورىش وسىنداي تۇلعالا­رىمىزدىڭ تاريحتاعى ءادىل باعاسىن السىرەتپەي بەرۋ بولسا كەرەك. بۇل رەتتە جوشى سۇلتان، اتاقتى اعا سۇلتان قۇسبەك تورە، وڭقا-جادىك الاش تاريحىن­دا ەرەكشە قۇرمەتپەن اتالۋى كەرەك ەلەۋلى تۇلعالار دەۋگە ابدەن نەگىز بار. قورى­تا ايتقاندا، ۇلىتاۋداعى ۇلى قاعان – جوشى حاننان باستالعان ناسيحات جۇمىستارى ءبىز اڭگىمە ەتكەن جوشى اقىن سياقتى قايراتكەر، ونەرلى تۇلعا­لاردى دا قامتىپ كەتكەنى ۇلكەن يگى ىستەر­دىڭ باسى بولاتىنى ءسوزسىز.