الىپبيگە وزگەرتۋلەر جاسالۋ قاجەت دەگەن پرەزيدەنتىمىزدىڭ تاپسىرماسىنان كەيىن ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى عالىمدارى جانە قازاق جازۋىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋگە بايلانىستى ۇلتتىق كوميسسيا جانىنداعى ورفوگرافيالىق، ادىستەمەلىك، تەرمينولوگيالىق جۇمىس توپتارى الىپبيگە ءبىرشاما تۇزەتۋلەر ەنگىزدى. وندا لاتىننىڭ 26 ءارپىنىڭ 23-ءى وزگەرىسسىز الىنادى دا، ارىپتەر دىبىستىق مازمۇنعا ساي كەلەدى، مىسالى، a (ا)، b (ب)، g (گ)، d (د)، e (ە)، ھ (ھ، ح)، f (ف)، i (ي، ي)، j (ج)، q (ق)، k (ك)، l (ل)، m (م)، n (ن)، o (و)، p (پ)، r (ر)، s (س)، t (ت)، u (ۋ)، v (ۆ)، y (ى)، z (ز).

ال «توبەسى تۇرتىلگەن»، «اياق سالىنعان»، «شاتىرى بار» دەيتىن دياكريتيكالى ءارىپ سانى 7: ä ء(ا)، ğ (ع)، ŋ (ڭ)، ö ء(و)، ş (ش)، ū (ۇ)، ü ء(ۇ). وسى 7 ءارىپتىڭ كەسىرىنەن تۇتاس ءماتىننىڭ «سيقى قانشالىقتى بۇزىلادى ەكەن»؟ قاراپ كورەيىك.
ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى قولدانبالى لينگۆيستيكا ءبولىمى قىزمەتكەرلەرىنىڭ 7 ملن سوزقولدانىسقا جاساعان زەرتتەۋىندە («قازاق تىلىندەگى ارىپتەردىڭ جيىلىكتى ءالىپبيلى جيىلىك سوزدىگى») قازاق تىلىندەگى ارىپتەردىڭ قايتالانۋ جيىلىگى جوعارىسىنان تومەنىنە قاراي ورنالاسقان مالىمەت بار. وندا پروفەسسور ا.جۇبانوۆ ارىپتەردى 3 توپقا بولەدى. العاشقى 19 ءارىپ، ياعني ا، ە، ى، ن، ءى، ت، ر، ل، د، س، م، ق، و، ك، ع، ب، ي، ۋ، ز ارىپتەرى قازاق ءماتىنىنىڭ 87،630%-ىن تاڭبالايدى (19ب). مۇنداعى ەڭ ءجيى جازىلاتىن ا ءارپى ءماتىننىڭ 12، 796%-ىن السا، وسى قاتاردىڭ سوڭىنداعى ز ءارپى ءماتىننىڭ 1،624%-ىن الادى ەكەن.
جاڭا الىپبيدە بۇل 19 ءارىپتىڭ تەك ع ارپىندە عانا دياكريتيكالىق بەلگى (ğ) بولادى. قازاق ءماتىنىنىڭ 1،823%-ىندا ع ءارپى باسقا دياكريتيكالىق بەلگىسى بار ارىپتەردەن كوبىرەك كەزدەسىپ، جازىلادى دەگەن ءسوز. بىراق بارلىق ءماتىننىڭ 87،630%-ى دياكريتيكاسىز جازىلادى.
اتالعان زەرتتەۋ بويىنشا، كەزدەسۋ جيىلىگى ورتاشا ارىپتەر نەگىزىنەن دياكريتيكالى تاڭبالاردان تۇرادى. ولار: پ، ش، گ، ڭ، ي، ج، ۇ، ءو، ءۇ، ءا [20ب.]. بۇل 10 ءارىپ بارلىق قازاق ءماتىنىنىڭ 11،442%-ىن قۇرايدى. بۇلاردىڭ ىشىندە ش، ڭ، ۇ، ءو، ءۇ، ءا ارىپتەرىندە دياكريتيكالى بەلگى بولادى. سوندا ع (1،863%)، ش (1،343%)، ڭ (1،294%) جانە ۇ، ءۇ، ءا، ءو ارىپتەرىن قوسقاندا، بارلىق ءماتىننىڭ 8،135%-ىندا دياكريتيكالى بەلگى جازىلادى دەگەن ءسوز.
سيرەك جازىلادى دەگەن 3-توپقا يا، ح، تس، ف، ۆ، ە، ، يۋ، ھ، چ، شش، ە (يو) سياقتى ورىس تىلىنەن ەنگەن ارىپتەر جاتادى. ولار قازىرگى كيريل الىپبيىمەن جازىلعان بارلىق ءماتىننىڭ 0،928%-ىندا جازىلادى. بۇل ارىپتەردەن تەك ف، ۆ، ھ ارىپتەرى عانا جاڭا الىپبيگە كوشىرىلەدى (جۇبانوۆ ا.، جاڭابەكوۆا ا.، توقمىرزاەۆ د. قازاق جازۋىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋدىڭ ستاتيستيكالىق نەگىزدەرى ا.، 2018. -160ب.19 بەت).
سونىمەن، ءماتىننىڭ 8،135%-ىنا دەيىن دياكريتيكالى ارىپتەر ء«جۇرۋ» – از با، كوپ پە؟ دياكريتيكالى ارىپتەردىڭ ىشىندە جيىلەۋ قولدانىلاتىن ع ءارپى، ودان كەيىن ش، ودان كەيىن ڭ ءارپى، سوڭىندا ۇ، ءو، ال ارەكىدىك كەزدەسەتىنى ءۇ مەن ءا ەكەن.
ۇ، ءو، ءۇ، ءا ارىپتەرىنىڭ، ياعني قولجازۋدى ەكى رەتتەن ءۇزىپ جازدىراتىن برەۆيس نە ۋملاۋت تاڭبالارى بار بۇل ارىپتەردىڭ (ä ء(ا)، ö ء(و)، ū (ۇ)، ü ء(ۇ) سيرەك كەزدەسەتىنى – ءتۇبىر ءسوزدىڭ باسىندا جانە ءبىرىنشى بۋىنىندا عانا كەزدەسەتىندىكتەرىنەن، قوسىمشالاردىڭ ەشقايسىسىندا بۇل ارىپتەر جازىلمايدى. تەك اۋىزشا تىلدە ايتىلادى ء(شايلار، شايعا، كۇندور، كۇڭگو، ۇرۇنۇڭ، ۇكۇنۇ، كولگو)، بىراق تاڭبالانبايدى (شايلار، شايعا، كۇندەر، كۇنگە، ۇرىنىڭ، ۇكىنى، كولگە).
ع ءارپى ءسوز اياعىندا جازىلمايدى، ءسوز باسىندا دا سيرەك، ءسوز ورتاسىندا جيىرەك قولدانىلادى. ويتكەنى ول قوسىمشالاردا، اسىرەسە –عان (بارعان، جازعان) ەسىمشە جۇرناعىندا، -عى ۇستەۋ تۋدىراتىن (جازعى، جازداعى، اتىنداعى) جۇرناقتا جازىلادى، سونداي-اق ول اينىمالى دىبىس، مىسالى، ءسوز ق دىبىسىنا اياقتالىپ، قوسىمشا داۋىستىدان باستالسا، ق دىبىسى ع دىبىسىنا اينىپ (قاسىق - قاسىعى، بالىق - بالىعى) شىعا كەلەدى. بارىس جالعاۋىندا (قالاعا، دالاعا) دا بار.
ڭ ءارپى ءسوز باسىندا مۇلدە جوق، ورتاسىندا سيرەك، ءسوز اياعىندا اسىرەسە تاۋەلدىك جالعاۋىن (مەنىڭ، ونىڭ، ءبىزدىڭ)، ىلىك جالعاۋىن (بالانىڭ، كىسىنىڭ) اياقتاپ تۇرادى. سوندىقتان ڭ مەن ع ارىپتەرىنىڭ قاتارلاسا كەزدەسۋ ىقتيمالدىعى جوعارى بولعاندىقتان ەكەۋىن دە برەۆيسپەن دياكريتيكالاماي (ň، ğ)، ڭ ارپىنە اياق سالىپ (ŋ) تاڭبالاۋعا بولادى دەيمىز. ول قازىرگى ڭ ارپىمەن دە اسسوتسياتسيالانادى.
سونىمەن، ءا، ءو، ءۇ ارىپتەرىنە قاراعاندا ع، ش، ڭ ارىپتەرى جيىرەك كەزدەسەتىندىكتەن ماتىندە ۋملاۋتقا قاراعاندا برەۆيس پەن سەديل تاڭباسى (ğ، ş) كوبىرەك ۇشىراساتىن بولادى. بۇل جازۋدى باياۋلاتپايدى، ال ءارىپتىڭ تانىمالدىعى جوعارى.
قازاق جازۋىندا دياكريتيكانى قولدانۋدىڭ ءمانى جوعارى، ول الدىمەن – ورتاق تۇركى ءالىپبيى نەگىزىندە جاسالعاندىقتان تۇرىك، ازەربايجان، تۇرىكمەن الىپبيلەرىنە ۇقساس بولادى، ەكىنشىدەن، ءبىر دىبىس ءبىر ارىپپەن تاڭبالانادى، ء بىر نە ەكى ايىرىم بەلگىلەرى بار فونەمالاردىڭ تاڭباسى ءوزارا ۇقساس، بىرىنەن ءبىرى شىعارىلادى: داۋىستى دىبىستار جۇيەسىنىڭ جىڭىشكە جۇبى ۇقساس فونەمادان ۋملاۋت ارقىلى اجىراتىلادى (ا-ä، و-ö، u-ü)، داۋىسسىزداردىڭ جۇبى «ايشىق»، «سەديل» بەلگىلەرىمەن ايىرىلادى (g-ğ، s-ş، n-ŋ)، سوندىقتان ساۋات اشۋدا، ءتىل ۇيرەنۋدە تاڭبالاردىڭ بۇل جۇيەسى جەڭىلدىك تۋعىزادى.
ق. كۇدەرينوۆا،
ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى
ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى،
ف.ع.د.، پروفەسسور
قاي قان توبىنداعى ادامدار كوروناۆيرۋس جۇقتىرۋعا بەيىم؟
الەم • بۇگىن، 11:52
ايماقتار • بۇگىن، 11:38
باقىتجان ساعىنتاەۆ الماتىنىڭ سەل ءجۇرۋى مۇمكىن قاۋىپتى ايماقتارىن تەكسەردى
قوعام • بۇگىن، 11:38
ەلدەگى ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ دەڭگەيى قانداي؟
قازاقستان • بۇگىن، 11:34
Emirates جولاۋشىلارىنا قوسىمشا ورىن ساتىپ الۋعا رۇقسات ەتىلدى
الەم • بۇگىن، 11:33
قازاقستان ءساۋىر ايىندا مۇناي ءوندىرىسىن ارتتىرادى
ەكونوميكا • بۇگىن، 11:30
باسكەتبولدان قازاقستان ەرلەر كومانداسى الەمدىك رەيتينگتە جوعارىلادى
سپورت • بۇگىن، 11:28
قوعامدىق تاماقتانۋ ورىندارىنىڭ جۇمىسى قاشان قالىپقا تۇسەدى؟
قوعام • بۇگىن، 11:25
ميگرانتتار ءۇشىن ەڭ تارتىمدى ەل قايسى؟
قازاقستان • بۇگىن، 11:19
تۋبەركۋلەزدىڭ تارالۋى تومەندەگەن
ايماقتار • بۇگىن، 11:18
الەم • بۇگىن، 11:17
سولتۇستىك قازاقستاندا رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار اۆتوجولدار جابىلدى
ايماقتار • بۇگىن، 11:16
شىمكەنتتە ءىز-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتكەن وقۋشى قىز امان-ەسەن تابىلدى
ايماقتار • بۇگىن، 11:16
قازاقستاندا ايەلدەر كاسىپكەرلىگىن دامىتاتىن 17 ورتالىق اشىلادى
قوعام • بۇگىن، 11:11
قازاقستان ينتەرنەتى ەڭ ارزان ەلدەردىڭ وندىعىندا تۇر
قازاقستان • بۇگىن، 10:54
پرەزيدەنت: ءاليحان باستاعان قازاق زيالىلارى مەملەكەتشىلدىكتىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتتى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 10:51
ءتىرى تۋىسىن «جەرلەمەكشى» بولعان الاياق ۇستالدى
ايماقتار • بۇگىن، 10:48
نۇرلان نوعاەۆ وپەك+ كەلىسىمى اياسىنداعى قادامدار تۋرالى ايتتى
قوعام • بۇگىن، 10:46
شىعىسقازاقستاندىقتارعا جاڭا ەكولوگيالىق كودەكستىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرى ءتۇسىندىرىلدى
ايماقتار • بۇگىن، 10:39
قازاقستان ەلشىسى اۋستريانىڭ فەدەرالدىق پرەزيدەنتىنە سەنىم گراموتالارىن تاپسىردى
ساياسات • بۇگىن، 10:29
نۇر-سۇلتاندا 2021 جىلى تاقىرىپتىق ساياباقتار پايدا بولادى
ايماقتار • بۇگىن، 10:26
ۆاسيلي لەۆيت يسپانياداعى ءتۋرنيردىڭ جارتىلاي فينالىنا شىقتى
سپورت • بۇگىن، 10:23
2020 جىلى قازاقستاندا 48 ءىرى ءسۇت فەرماسى ىسكە قوسىلدى
قازاقستان • بۇگىن، 10:20
تۇركىستاننان ۇشاتىن العاشقى حالىقارالىق رەيستەرگە بيلەت ساتىلا باستادى
ايماقتار • بۇگىن، 10:06
مەملەكەتتىك كوميسسيا كاسىپكەرلەردى قولداۋ بويىنشا شۇعىل شارالار توپتاماسىن ماقۇلدادى
ۇكىمەت • بۇگىن، 10:04
ەكونوميكا • بۇگىن، 10:01
اقپان ايىندا ەەب-داعى بوس ورىندار سانى 5،3 مىڭعا ءوستى
قوعام • بۇگىن، 09:56
جاياۋلاردى سىيلامايتىندار ەندى وڭاي جازالانادى
ايماقتار • بۇگىن، 09:52
ريمدەگى جارىستىڭ العاشقى كۇنى جەتى جۇلدە الدىق
سپورت • بۇگىن، 09:50
ەلىمىزدىڭ 7 وڭىرىندە كولىك قوزعالىسىنا شەكتەۋ قويىلدى
اۋا رايى • بۇگىن، 09:43
تۇركيادا تىكۇشاق اپاتىنان قازا تاپقاندار سانى 11-گە جەتتى
الەم • بۇگىن، 09:40
ەلوردادا وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر قاشىقتان وقيدى
ءبىلىم • بۇگىن، 09:25
ايماقتار • بۇگىن، 09:23
قازاقستاندا تاعى 840 ادام كوروناۆيرۋستان جازىلىپ شىقتى
كوروناۆيرۋس • بۇگىن، 09:20
ءبىر تاۋلىكتە پنەۆمونيانىڭ 44 جاعدايى تىركەلدى
قازاقستان • بۇگىن، 09:15
مەملەكەتتىك قولداۋ - كاسىپورىنداردىڭ دامۋىنا جول اشادى
ايماقتار • بۇگىن، 09:12
وتكەن تاۋلىكتە قانشا ادام ۆيرۋس جۇقتىرعانى بەلگىلى بولدى
كوروناۆيرۋس • بۇگىن، 09:00
رۋحانيات • بۇگىن، 08:39
قوعام • بۇگىن، 08:39
شەتەلدىك جانكۇيەرلەر قاتىسپايدى
سپورت • بۇگىن، 08:37
الەم چەمپيوناتى الماتىدا وتەدى
سپورت • بۇگىن، 08:36
سپورت • بۇگىن، 08:35
قوعام • بۇگىن، 08:23
قوعام • بۇگىن، 08:19
قوعام • بۇگىن، 08:17
قوعام • بۇگىن، 08:16
ايماقتار • بۇگىن، 08:14
رۋحانيات • بۇگىن، 08:09
التىن قولدى باتىر اپاي اۋىل اۋرۋحاناسىندا ەڭبەك ەتەدى
ايماقتار • بۇگىن، 08:07
ايماقتار • بۇگىن، 08:06
قوعام • بۇگىن، 08:05
قوعام • بۇگىن، 08:04
رۋحانيات • بۇگىن، 08:02
ايماقتار • بۇگىن، 08:01
وزىق قوعام قۇرۋدا ورنى ايرىقشا قىزدار
قوعام • بۇگىن، 07:57
رۋحانيات • بۇگىن، 07:54
رۋحانيات • بۇگىن، 07:51
قازاق ءسوزىنىڭ بارىنشا دۇرىس تاڭبالانۋىنا مۇددەلىمىز
قوعام • بۇگىن، 07:50
جازۋىمىز دا، دىبىسىمىز دا قازاقتىقپەن كومكەرىلەدى
رۋحانيات • بۇگىن، 07:48
رۋحانيات • بۇگىن، 07:46
عىلىمدى دامىتۋعا سونى سەرپىن بەرىلەدى
پارلامەنت • بۇگىن، 07:45
باقىتىن «بايان سۇلۋدان» تاپقان
ايماقتار • بۇگىن، 07:44
قۇرقىلتايدىڭ ۇياسى نەمەسە ىزگىلىك يەسى
قوعام • بۇگىن، 07:43
وسىمدىك الەمىنە ءومىرىن ارناعان جان
قوعام • بۇگىن، 07:42
رۋحانيات • بۇگىن، 07:41
وزگەرىستەر داۋىرىندە ءومىر ءسۇرۋ قۋانىشى
رۋحانيات • بۇگىن، 07:40
رۋحانيات • بۇگىن، 07:38
«ەل بولامىن دەسەڭ، دەموگرافياڭدى تۇزە!»
قوعام • بۇگىن، 07:34
تۇركيادا تىكۇشاق اپاتقا ۇشىرادى
الەم • كەشە
حوككەي • كەشە
ۇقساس جاڭالىقتار