ال «توبەسى تۇرتىلگەن»، «اياق سالىنعان»، «شاتىرى بار» دەيتىن دياكريتيكالى ءارىپ سانى 7: ä ء(ا)، ğ (ع)، ŋ (ڭ)، ö ء(و)، ş (ش)، ū (ۇ)، ü ء(ۇ). وسى 7 ءارىپتىڭ كەسىرىنەن تۇتاس ءماتىننىڭ «سيقى قانشالىقتى بۇزىلادى ەكەن»؟ قاراپ كورەيىك.    

ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى قولدانبالى لينگۆيستيكا ءبولىمى قىزمەتكەرلەرىنىڭ 7 ملن سوزقولدانىسقا جاساعان زەرتتەۋىندە («قازاق تىلىندەگى ارىپتەردىڭ جيىلىكتى ءالىپبيلى جيىلىك سوزدىگى»)  قازاق تىلىندەگى ارىپتەردىڭ قايتالانۋ جيىلىگى جوعارىسىنان تومەنىنە قاراي ورنالاسقان مالىمەت بار. وندا پروفەسسور ا.جۇبانوۆ ارىپتەردى 3 توپقا بولەدى. العاشقى 19 ءارىپ، ياعني ا، ە، ى، ن، ءى، ت، ر، ل، د، س، م، ق، و، ك، ع، ب، ي، ۋ، ز ارىپتەرى قازاق ءماتىنىنىڭ 87،630%-ىن تاڭبالايدى (19ب). مۇنداعى ەڭ ءجيى جازىلاتىن ا ءارپى ءماتىننىڭ 12، 796%-ىن السا، وسى قاتاردىڭ سوڭىنداعى ز ءارپى ءماتىننىڭ 1،624%-ىن الادى ەكەن.

جاڭا الىپبيدە بۇل 19 ءارىپتىڭ تەك ع ارپىندە عانا دياكريتيكالىق بەلگى (ğ) بولادى. قازاق ءماتىنىنىڭ 1،823%-ىندا ع ءارپى باسقا دياكريتيكالىق بەلگىسى بار ارىپتەردەن كوبىرەك كەزدەسىپ، جازىلادى دەگەن ءسوز. بىراق بارلىق ءماتىننىڭ  87،630%-ى دياكريتيكاسىز جازىلادى.

اتالعان زەرتتەۋ بويىنشا، كەزدەسۋ جيىلىگى ورتاشا ارىپتەر نەگىزىنەن دياكريتيكالى تاڭبالاردان تۇرادى. ولار: پ، ش، گ، ڭ، ي، ج، ۇ، ءو، ءۇ، ءا [20ب.]. بۇل 10 ءارىپ بارلىق قازاق ءماتىنىنىڭ 11،442%-ىن قۇرايدى. بۇلاردىڭ ىشىندە ش، ڭ، ۇ، ءو، ءۇ، ءا ارىپتەرىندە دياكريتيكالى بەلگى بولادى. سوندا ع (1،863%)، ش (1،343%)، ڭ (1،294%) جانە ۇ، ءۇ، ءا، ءو ارىپتەرىن قوسقاندا، بارلىق ءماتىننىڭ 8،135%-ىندا دياكريتيكالى بەلگى جازىلادى دەگەن ءسوز.  

سيرەك جازىلادى دەگەن 3-توپقا يا، ح، تس، ف، ۆ، ە، ، يۋ، ھ، چ، شش، ە (يو) سياقتى ورىس تىلىنەن ەنگەن ارىپتەر جاتادى. ولار قازىرگى كيريل الىپبيىمەن جازىلعان بارلىق ءماتىننىڭ 0،928%-ىندا جازىلادى. بۇل ارىپتەردەن تەك ف، ۆ، ھ ارىپتەرى عانا جاڭا الىپبيگە كوشىرىلەدى (جۇبانوۆ ا.، جاڭابەكوۆا ا.، توقمىرزاەۆ د. قازاق جازۋىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋدىڭ ستاتيستيكالىق نەگىزدەرى ا.، 2018. -160ب.19 بەت).   

سونىمەن، ءماتىننىڭ 8،135%-ىنا دەيىن دياكريتيكالى ارىپتەر ء«جۇرۋ» – از با، كوپ پە؟ دياكريتيكالى ارىپتەردىڭ ىشىندە جيىلەۋ قولدانىلاتىن ع ءارپى، ودان كەيىن ش، ودان كەيىن ڭ ءارپى، سوڭىندا ۇ، ءو، ال ارەكىدىك كەزدەسەتىنى ءۇ مەن ءا ەكەن.

ۇ، ءو، ءۇ، ءا ارىپتەرىنىڭ، ياعني قولجازۋدى ەكى رەتتەن ءۇزىپ جازدىراتىن برەۆيس نە ۋملاۋت تاڭبالارى بار بۇل ارىپتەردىڭ (ä ء(ا)، ö ء(و)، ū (ۇ)، ü ء(ۇ) سيرەك كەزدەسەتىنى – ءتۇبىر ءسوزدىڭ باسىندا جانە ءبىرىنشى بۋىنىندا عانا كەزدەسەتىندىكتەرىنەن، قوسىمشالاردىڭ ەشقايسىسىندا بۇل ارىپتەر جازىلمايدى. تەك اۋىزشا تىلدە ايتىلادى ء(شايلار، شايعا، كۇندور، كۇڭگو، ۇرۇنۇڭ، ۇكۇنۇ، كولگو)، بىراق تاڭبالانبايدى (شايلار، شايعا، كۇندەر، كۇنگە، ۇرىنىڭ، ۇكىنى، كولگە).

ع ءارپى ءسوز اياعىندا جازىلمايدى، ءسوز باسىندا دا سيرەك، ءسوز ورتاسىندا جيىرەك قولدانىلادى. ويتكەنى ول قوسىمشالاردا، اسىرەسە –عان (بارعان، جازعان) ەسىمشە جۇرناعىندا، -عى ۇستەۋ تۋدىراتىن (جازعى، جازداعى، اتىنداعى) جۇرناقتا جازىلادى، سونداي-اق ول اينىمالى دىبىس، مىسالى، ءسوز ق دىبىسىنا اياقتالىپ، قوسىمشا داۋىستىدان باستالسا، ق دىبىسى ع دىبىسىنا اينىپ (قاسىق - قاسىعى، بالىق - بالىعى) شىعا كەلەدى. بارىس جالعاۋىندا (قالاعا، دالاعا) دا بار.

ڭ ءارپى ءسوز باسىندا مۇلدە جوق، ورتاسىندا سيرەك، ءسوز اياعىندا اسىرەسە تاۋەلدىك جالعاۋىن (مەنىڭ، ونىڭ، ءبىزدىڭ)، ىلىك جالعاۋىن (بالانىڭ، كىسىنىڭ) اياقتاپ تۇرادى. سوندىقتان ڭ مەن ع ارىپتەرىنىڭ قاتارلاسا كەزدەسۋ ىقتيمالدىعى جوعارى بولعاندىقتان ەكەۋىن دە برەۆيسپەن دياكريتيكالاماي (ň، ğ)، ڭ ارپىنە اياق سالىپ (ŋ) تاڭبالاۋعا  بولادى دەيمىز. ول قازىرگى ڭ ارپىمەن دە اسسوتسياتسيالانادى.        

سونىمەن، ءا، ءو، ءۇ ارىپتەرىنە قاراعاندا ع، ش، ڭ ارىپتەرى جيىرەك كەزدەسەتىندىكتەن ماتىندە ۋملاۋتقا قاراعاندا برەۆيس پەن سەديل تاڭباسى (ğ، ş) كوبىرەك ۇشىراساتىن بولادى. بۇل جازۋدى باياۋلاتپايدى، ال ءارىپتىڭ تانىمالدىعى جوعارى.

قازاق جازۋىندا دياكريتيكانى قولدانۋدىڭ ءمانى جوعارى، ول الدىمەن – ورتاق تۇركى ءالىپبيى نەگىزىندە جاسالعاندىقتان تۇرىك، ازەربايجان، تۇرىكمەن الىپبيلەرىنە ۇقساس بولادى، ەكىنشىدەن، ءبىر دىبىس ءبىر ارىپپەن تاڭبالانادى، ء  بىر نە ەكى ايىرىم بەلگىلەرى بار فونەمالاردىڭ تاڭباسى ءوزارا ۇقساس، بىرىنەن ءبىرى شىعارىلادى: داۋىستى دىبىستار جۇيەسىنىڭ جىڭىشكە جۇبى ۇقساس فونەمادان ۋملاۋت ارقىلى اجىراتىلادى (ا-ä، و-ö، u-ü)، داۋىسسىزداردىڭ جۇبى «ايشىق»، «سەديل» بەلگىلەرىمەن ايىرىلادى (g-ğ، s-ş، n-ŋ)، سوندىقتان ساۋات اشۋدا، ءتىل ۇيرەنۋدە تاڭبالاردىڭ بۇل جۇيەسى جەڭىلدىك تۋعىزادى.

 ق. كۇدەرينوۆا،

ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى

ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، 

ف.ع.د.، پروفەسسور