حالىق سەنىمى – ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك
پرەزيدەنت تاراپىنان ايتىلعان ەسكەرتپەنىڭ ىشكى مانىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلەر بولساق, ماسەلە جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇمىسىن جانداندىرۋمەن قاتار ءتيىستى اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىس اۋماعىندا تۇراتىن تۇرعىنداردىڭ, ياعني جەرگىلىكتى قوعامداستىقتىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا, زاڭنامالار اياسىندا وڭىرلەردەگى ماڭىزدى ماسەلەلەردى دەربەس شەشۋگە باعىتتالعان جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ قىزمەتىن جەتىلدىرۋگە, ءتيىستى شارالاردى بەلگىلەيتىن جانە ولاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن باقىلايتىن جەرگىلىكتى وكىلدى ورگان – ءماسليحاتتاردىڭ جۇمىسىن ۋاقىت تالابىنا ساي ۇيىمداستىرۋعا دا قاتىستى ەكەنى ايقىن اڭعارىلادى.
جالپى, جەرگىلىكتى قوعامداستىق, جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ قىزمەتى, جەرگىلىكتى وكىلدى ورگان ء(ماسليحات) جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك تورتتىگىنىڭ ۇيلەسىم تاۋىپ جۇمىس ىستەۋى اسا ماڭىزدى. ەگەر ولاردىڭ اراسىندا ۇيلەسىمدى جۇمىس بولماسا, اشىقتىق, تۇرعىنداردىڭ وي-پىكىرىمەن ساناسۋ جولعا قويىلمايدى, تۇيتكىلدەردى انىقتاۋ, ونى وڭتايلى شەشۋ ءىسى تىعىرىققا تىرەلىپ, وزەكتى ماسەلەلەر قوردالانا تۇسەدى.
اتالعان «تورتتىكتىڭ» ارقايسىسىنىڭ دا وزىندىك ماڭىزى زور. اسىرەسە جەرگىلىكتى قوعامداستىقتى, جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ قىزمەتىن ىلگەرىلەتۋدە, وزەكتى ماسەلەلەردى اتقارۋشى بيلىكتىڭ نازارىنا دالەلدى تۇردە ۇسىنۋدا ءماسليحاتتاردىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنى داۋسىز.
جەرگىلىكتى حالىق ءوزىن تولعاندىرعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىداعى كوپتەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن نەگىزىنەن وزدەرى سايلاعان, سەنىم بىلدىرگەن ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىنان العىسى كەلەدى. ويتكەنى ولاردى بيلىكپەن بايلانىستىرۋشى «التىن كوپىر» سانايدى. ال ءماسليحاتتار سەنىم بيىگىنەن كورىنبەي, تۇرعىنداردىڭ تىلەگىن تىڭداپ, ءسوزىن سويلەمەسە, بيلىكتىڭ ىعىندا كەتسە, وندا ول الەۋمەتتىڭ ارقا سۇيەرى, پروبلەمالاردى قوزعايتىن كۇش بولۋدان قالادى...
قازىرگى تاڭدا وڭىرلەردە قوردالانعان ماسەلەلەر بارشىلىق. ولاردىڭ ىشىندە قوعامدىق, ەتنوسارالىق كەلىسىمگە, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالاعا قاتىستى ماسەلەلەر ەرەكشە اتالادى. بۇل جاعداياتتار ءسوز بولعاندا ءبىرىنشى كەزەكتە جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكپەن قاتار جەرگىلىكتى وكىلدى ورگان – ءماسليحاتتاردىڭ جۇمىسى دا سىنعا الىنادى. وسى ورايدا «جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ سالاسىنداعى, ايماقتاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنداعى جانە قوعام سەنىمىن نىعايتۋداعى ءماسليحاتتاردىڭ شىنايى ءرولى قانداي؟» دەگەن مازمۇنداعى سۇراق الدىمىزدى كەسە-كولدەنەڭدەيدى.
ءيا, ءماسليحاتتاردىڭ قوعامداعى ءرولى قانداي؟ بۇل ساۋالعا ناقتى جاۋاپ بەرۋ قيىن. دەسەك تە, ءماسليحاتتاردىڭ قىزمەتىنە كوڭىلى تولمايتىندار جەتكىلىكتى. جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ جۇمىسىنا سىن كوزبەن قارايتىن اعايىن دەپۋتاتتاردىڭ وزدەرى سايلانعان وڭىرلەردىڭ قوردالانعان ماسەلەلەرىن كۇن تارتىبىنە شىعارا بەرمەيتىنىن العا تارتادى. بۇل جايت ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ حالىقپەن ەتەنە ارالاسپايتىنىنان, جۇرتپەن كەرى بايلانىس ورناتۋعا ءجۇردىم-باردىم قارايتىنىنان تۋىندايدى. حالىق اراسىندا ولاردىڭ جۇرتپەن تىعىز بايلانىس ورناتپاۋىنىڭ باستى سەبەبىن دەپۋتاتتىق مانداتقا تالاس كەزىندە جەڭىمپاز تۇلعالاردىڭ كوبىنە سايلاۋشىلاردىڭ ەمەس, اكىمدەردىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ بارىپ دەپۋتات اتانىپ جاتاتىنىنان ىزدەيتىندەر كوپ. بۇل ءوز كەزەگىندە كەيبىر ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىنىڭ ءوز سايلاۋشىلارىنىڭ ەمەس, ءتيىستى اۋماقتىق اكىمدەردىڭ ىڭعايىندا جۇمىس ىستەۋىنە سايلاۋ ناۋقانى كەزىنەن نەگىز قالاناتىنىن اڭعارتسا كەرەك. بۇل ءۇردىس تۇرعىندار ءۇشىن اتقارۋشى بيلىكتەن «اقىرىپ تۇرىپ تەڭدىك سۇرايتىن» دەپۋتاتتى جارىققا شىعارا قويمايدى...
وكىلدى ورگان ىقپالدى ينستيتۋت بولۋى ءتيىس
سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا وبلىستىق, قالالىق جانە اۋداندىق جەرگىلىكتى وكىلدى ورگانداردى قوسا ەسەپتەگەندە ەلىمىزدە 216 ءماسليحات بار (17 ايماقتىق, 36 قالالىق جانە 163 اۋداندىق). ولاردىڭ قۇرامىنا بارلىعى 3190 دەپۋتات مۇشە. تۇسىنە بىلگەنگە, بۇل الەۋەتتى كۇش.
باسقاسىن بىلاي قويعاندا, ءماسليحاتتاردىڭ ءتيىستى اۋماقتى دامىتۋ جوسپارلارىن, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق باعدارلامالاردى, جەرگىلىكتى بيۋدجەتتى جانە ولاردىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەپتەردى بەكىتۋ قۇزىرەتىنە يە بولۋىنىڭ ءوزى ولاردىڭ قوعامداعى ىقپالىن كورسەتەدى... ەگەر اتالعان قۇجاتتاردى ءماسليحات ەكى رەت بەكىتپەسە, ءماسليحات اكىمگە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرە الادى. دالىرەگى, مۇنداي جاعدايدا ءماسليحات ءوز دەپۋتاتتارىنىڭ جالپى سانىنىڭ كوپشiلiك داۋىسىمەن اكiمگە سەنiمسiزدiك بiلدiرۋگە جانە تيiسiنشە پرەزيدەنتتiڭ نە جوعارى تۇرعان اكiمنiڭ الدىنا ونى قىزمەتiنەن بوساتۋ جونiندە ماسەلە قويۋعا قۇقىلى. اكىمگە سەنىمسىزدىك بىلدىرىلگەن جاعدايدا, ءماسليحات سەسسياسىنىڭ شەشىمى پرەزيدەنتكە نە جوعارى تۇرعان اكىمگە دەرەۋ جولدانادى. ءبىر قاراعاندا بۇل ۇردىستەر ءماسليحاتتاردىڭ ىقپالدى ينستيتۋت ەكەنىن بىلدىرەتىن سەكىلدى. الايدا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ جانە ءوزىن ءوزى باسقارۋ تۋرالى» زاڭدا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نە جوعارى تۇرعان اكiم سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ تۋرالى ءماسليحات سەسسياسىنىڭ شەشiمىن العان كۇننەن باستاپ ون جۇمىس كۇنى ىشىندە اكىمنىڭ وكىلەتتىگىن توقتاتۋ تۋرالى ماسەلەنi قارايدى نە وعان ءوز مiندەتتەرiن ودان ءارi جۇزەگە اسىرۋدى تاپسىرادى», دەلىنگەن. زاڭداعى «وعان ءوز مiندەتتەرiن ودان ءارi جۇزەگە اسىرۋدى تاپسىرادى» دەگەن جولدار اكىمگە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ جونىندەگى ءماسليحات سەسسياسى شەشىمىنىڭ ءمانىن جويۋى ابدەن مۇمكىن. مۇنىڭ ءوزى ءماسليحاتتاردىڭ باتىل ءىس-قيمىلدارعا بارۋىنا كەدەرگى كەلتىرمەي قويمايدى.
تاعى ءبىر توقتالا كەتەر جايت, اۋداندار (وبلىستىق ماڭىزى بار قالالار) اكىمدەرى قىزمەتىنە كانديداتۋرالاردى تاعايىنداۋعا ءماسليحات ءۇشىنشى رەت كەلىسىم بەرمەسە, وبلىس اكىمى پرەزيدەنتكە جازباشا حابارلايدى جانە ءتيىستى ءماسليحاتتىڭ وكىلەتتىگىن مەرزiمiنەن بۇرىن توقتاتۋ تۋرالى ماسەلە قويا الادى. بۇل جاعداي دا ءماسليحاتتاردىڭ كەڭ تىنىستاۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيتىن قادام. اينالىپ كەلگەندە, ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتكەن ماسەلەلەر ءماسليحاتتاردىڭ اتقارۋشى بيلىككە, دالىرەگى اكىمدەرگە تاۋەلدىلىگىن كۇشەيتەدى.
وسى ورايدا ورال قالالىق ءماسليحاتىنىڭ №9 وكرۋگ بويىنشا دەپۋتاتى جانتاس ءسافۋلليننىڭ پىكىرىن كەلتىرە كەتسەك.
– ورنىمەن پايدالانا بىلسە, ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ ءتاۋىر قۇزىرەتى, پارمەنى بار. ولاردىڭ نەگىزگى قىزمەتى – ءماسليحات سەسسيالارىنا قاتىسۋ, ءوزى وكىلى بولعان وبلىستىڭ, قالانىڭ, اۋداننىڭ بيۋدجەتىن بەكىتۋگە ارالاسۋ. سول ارقىلى ءوزى سايلانعان اۋماقتىڭ ماسەلەلەرىن شەشىپ, تۇرعىنداردىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن ورىنداۋعا ۇمتىلۋ. بيۋدجەت سەسسيادا بەكىتىلمەستەن بۇرىن اۋەلى ماسليحاتتاعى كوميسسيا وتىرىستارىندا تالقىلانادى. مۇندا اكىمشىلىكتىڭ سايكەسىنشە بولىمدەرى نەمەسە باسقارمالارى دايىنداعان, اكىم قۇپتاعان جوبا قارالادى. وسى تالقىلاۋعا قاتىسۋ ارقىلى دەپۋتات ءوز وكىلەتىن جۇزەگە اسىرادى. ادەتتە كوميسسيا وتىرىسى سەسسيا جاقىنداعاندا وتەدى. دەپۋتاتتار ءوز وكرۋگتەرىندەگى ماسەلەنى ايتقانىمەن ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعىنا ءارى مەملەكەتتىڭ قاراجاتىن ۋاقتىلى يگەرۋ قاجەتتىگىنە بايلانىستى اقىرىندا اكىمشىلىك ۇسىنعان بيۋدجەتتى بەكىتەدى. بۇدان بولەك, ءماسليحات دەپۋتاتتارى جوعارىدان ۇسىنىلعان وبلىس, قالا, اۋدان اكىمدەرىنىڭ كانديداتىن ماقۇلدايدى. زاڭ بويىنشا كانديداتتى ماقۇلداماي, قايتارىپ جىبەرۋگە قۇزىرەتى بار. بىراق ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاجىريبەسىندە مۇنداي وقيعا بولماعان سياقتى. بۇل باسقارۋ جۇيەسىندەگى ۇلكەن ولقىلىق دەپ ويلايمىن. مۇنىڭ استارىندا كوپ ماسەلە جاتىر. ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارى اراسىندا «جوعارىدان ۇسىنىلعان اكىمنىڭ كانديداتۋراسىنا قارسىلىق ءبىلدىرۋ – جۇيەگە قارسى شىعۋ» دەگەن وي قالىپتاسىپ قالعانداي كورىنەدى, – دەيدى دەپۋتات.
سونداي-اق ج. سافۋللين ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىنىڭ بەدەلىن, جاۋاپكەرشىلىگىن كوتەرمەي تۇرعان بىرنەشە سەبەپ بار ەكەنىن ايتادى.
– بىرىنشىدەن, وبلىستىق, قالالىق نەمەسە اۋداندىق ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارى دەپۋتاتتىق قىزمەتى ءۇشىن ەڭبەكاقى المايدى. بۇل جالاقى الماعان دەپۋتاتتار وزىنە قوعامدىق جاۋاپكەرشىلىك العانىمەن, قۇقىقتىق تۇرعىدا اسا ۇلكەن مىندەتتەمە العان جوق دەگەن ءسوز. ەكىنشى ماسەلە – ادەتتە دەپۋتاتتاردىڭ ءبىر بولىگى – كاسىپكەرلەر, ءبىر بولىگى – مەملەكەتتىك قىزمەتپەن بايلانىستى تۇلعالار بولىپ كەلەدى. كاسىپكەرلەردىڭ ءبارى دە كاسىبىنە بايلانىستى مەملەكەتتەن رۇقسات الادى نەمەسە مەملەكەتتىك تەندەرلەرگە قاتىسادى. كوپ جاعدايدا ءىرى كاسىپكەر دەپۋتاتتار قايىرىمدىلىق شارالارىن جاساپ, قيىنشىلىققا تاپ بولعاندارعا كومەك بەرۋگە تىرىسادى. ال مەملەكەتتىك كاسىپورىن, مەملەكەت يەلىگىندەگى جشس, اق باسشىلارى تىكەلەي مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ ادامى رەتىندە وسى لاۋازىمىنان جالاقى الىپ وتىرعان سوڭ, نەگىزگى جۇمىسى سول بولعاندىقتان دەپۋتاتتىق جۇمىسىنا بەل شەشىپ كىرىسۋگە مۇمكىندىگى بولا بەرمەيدى. ءۇشىنشى ماسەلە – دەپۋتات وزىنە شاعىممەن كەلگەن سايلاۋشىنى قابىلداپ, شاعىمدانۋشىلاردىڭ ماسەلەسى بويىنشا ءتيىستى ورىندارعا حات جىبەرەدى. ودان ارتىققا كۇشى جەتپەيدى. العاش سايلانعان كەزىندە بەلسەندىلىك تانىتىپ, ءتيىستى ورىندارعا ساۋال حات جىبەرەدى, بىراق ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ونىڭ ءوزى دە كوپ ماسەلەنى شەشە المايتىنىنا كوزى جەتەدى, – دەيدى ءماسليحات دەپۋتاتى.
جامبىل وبلىستىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى ماسات بەرىكتىڭ ءماسليحاتتاردىڭ ءرولىن ارتتىرا تۇسۋگە قاتىستى ۇسىنىس-پىكىرىن دە كەلتىرە كەتەيىك.
– ءماسليحاتتاردىڭ بەدەلى, ابىرويى ءماسليحات قىزمەتىنىڭ پارمەندىلىگىنە, ونىڭ ءار دەپۋتاتىنىڭ بەلسەندىلىگىنە, مىندەتتەرىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتەرىنە, قاراپايىم حالىقپەن تىعىز قارىم-قاتىناسىنا تىكەلەي بايلانىستى. ۋاقىت, ءومىر ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. ول كەز كەلگەن ومىرشەڭ ماسەلەلەردىڭ وزىنە دە جاڭاشا تۇرعىدان قاراپ, دامىتىپ, جەتىلدىرىپ وتىرۋدى قاجەت ەتەدى. وسى ورايدا ءماسليحات جۇمىسىن ودان ءارى جەتىلدىرۋگە قاتىستى ءوز تاراپىمنان ءبىردى-ەكىلى ءوتىنىش-ۇسىنىس بىلدىرگەندى ءجون كورىپ وتىرمىن.
رەسپۋبليكا ءماسليحاتتارىنىڭ ءرولىن كوتەرۋ ماقساتىندا ولاردىڭ ءوزارا ارەكەتتەستىگىن نىعايتۋ, تاجىريبە الماسۋلارىن ۇيىمداستىرۋ, سونداي-اق پارلامەنت دەپۋتاتتارىمەن بىرلەسە ءىس-قيمىل جاساۋ تەتىكتەرىن ناقتىلايتىن, جەرگىلىكتى ماسليحاتتارعا پراكتيكالىق جانە ادىستەمەلىك كومەك كورسەتۋدى جولعا قوياتىن ۋاقىت جەتتى. قازىرگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ وڭىردە وبلىستىق ماسليحاتقا دەپۋتاتتار سايلاۋ بويىنشا 35 سايلاۋ وكرۋگى بار, ءار وكرۋگتەگى سايلاۋشىلاردىڭ سانى 15 مىڭنان باستاپ, 25 مىڭنان اسىپ جىعىلادى. سايلاۋشىلاردىڭ شامادان تىس كوپتىگى سالدارىنان وزدەرىنىڭ تۇراقتى قىزمەتتەرى بار دەپۋتاتتار وكرۋگ تۇرعىندارىن تولىققاندى قامتۋعا مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى, تۇرعىنداردىڭ جەكە ماسەلەلەرى بويىنشا كەزدەسۋلەرىن جۇيەلى تۇردە وتكىزە المايدى. مۇنداي جاعداي باسقا دا وبلىستارعا دا ءتان دەپ ويلايمىن. وسى تۇرعىدان كەلگەندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ جانە ءوزىن ءوزى باسقارۋ تۋرالى» زاڭعا سايكەس بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىنىڭ سانىن كوبەيتۋ كەرەك. بۇل ءوز كەزەگىندە ماسليحاتتارعا ءار وڭىردە ءوز وكىلدەرىنىڭ بولۋىنا جانە جەرگىلىكتى پروبلەمالاردى بارىنشا ءتيىمدى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى, – دەيدى م.بەرىك.
دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا, ءماسليحات جۇمىسىنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى بولىگى – ونىڭ جانىنداعى تۇراقتى كوميسسيالار. وسى ورايدا م.بەرىك: «ايماقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە قاتىستى ماڭىزدى ماسەلەلەر الدىمەن وسى تۇراقتى كوميسسيالاردا قارالادى, كەلەلى كەڭەستەر وسىندا وتەدى. سوندىقتان دا بولاشاقتا كوميسسيالاردىڭ جۇمىسىن بۇدان دا ىقپالدى, پارمەندى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن ولاردىڭ توراعالىعىنا نەگىزگى قىزمەتتەرىنەن بوساتىلعان, تۇراقتى نەگىزدە جۇمىس اتقاراتىن دەپۋتاتتار سايلانسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى», دەپ ەسەپتەيدى.
«قازاقستان-2050» ستراتەگياسى: قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى جولداۋىندا ەلباسى ن.نازارباەۆ مەملەكەتتىلىكتى جانە دەموكراتيانى ودان ءəرى دامىتۋ ىسىندە باسقارۋدى ورتالىقسىزداندىرۋدى باسا نازارعا الىپ, جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋدى دامىتۋدىڭ تۇجىرىمداماسىنا نەگىز سالىپ بەرگەن-ءدى. ارينە باسقارۋدى ورتالىقسىزداندىرۋ ماسەلەسىن ساۋاتتى جۇرگىزۋ ماڭىزدى. دەگەنمەن, ورتالىقسىزداندىرۋ ءۇردىسى مەملەكەتتىڭ جالپى ستراتەگياسىنا قايشى كەلمەۋى ءتيىس. ورتالىقسىزداندىرۋ يدەياسىنىڭ ىشكى ءمəنى – شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن قۇقىقتار مەن قاجەتتى رەسۋرستاردى ورتالىقتان وڭىرلىك بيلىك ورگاندارىنا بەرۋدى, قوعام مەن ازاماتتاردى مەملەكەتتىك شەشىمدەر قابىلداۋ ءۇردىسى مەن ولاردىڭ ىسكە اسىرىلۋىنا تىكەلەي قاتىستىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ, ياعني جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارى ارقىلى حالىققا وڭىرلىك ماڭىزى بار مəسەلەلەردى ءوز بەتىمەن جəنە تىڭعىلىقتى شەشۋىنە جول اشۋ. بۇل ارادا ءماسليحاتتاردىڭ ماڭىزدى ءرول وينايتىنى انىق. ويتكەنى جەرگىلىكتى باسقارۋ سالاسىنداعى نەگىزگى ءارى ەرەكشە قۇزىرەتكە ءماسليحاتتار يە. ولار – قوعامدى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ باستى تەتىگى, تيiستi əكiمشiلiك بولiنiستەگi تۇرعىنداردىڭ ەركiن بiلدiرەتىن, حالىق سايلايتىن, iسكە اسىرىلۋى ءتيىس شارالاردى ناقتىلايتىن جالعىز عانا جەرگىلىكتى سايلانبالى وكiلدi ورگاندار. سوندىقتان ولاردىڭ قۇزىرەتىن ۋاقىت تالابىنا ساي كەڭەيتە ءتۇسۋ قاجەت-اق.
سەناتور, «قازاقستان ءماسليحاتتارى دەپۋتاتتارى بىرلەستىگى» رقب توراعاسى تولەۋبەك مۇقاشەۆ ايتىلىپ وتىرعان تاقىرىپقا وراي:
– بىرىنشىدەن, 1985 جىلدىڭ 15 قازانىندا ستراسبۋرگتە قابىلدانعان جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋدىڭ ەۋروپالىق حارتياسىن بەكىتۋ ماڭىزدى. ونىڭ نەگىزىندەگى باستى پوستۋلات – «جەرگىلىكتى قوعامداستىقتارعا مۇمكىندىگىنشە باسقارۋدىڭ كوپ مىندەتتەرىن سەنىپ تاپسىرۋ كەرەك, ال مەملەكەتتىڭ ارالاسۋىنا تەك ونسىز بولمايتىن كەزدەردە عانا جول بەرىلەدى». اتالعان حارتياعا قوسىلۋ ەلىمىزدىڭ الەمدىك ارەناداعى بەدەلىن, ەلىمىزدەگى جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋدىڭ ءرولىن ايتارلىقتاي كوتەرۋگە, سونداي-اق حالىقارالىق-قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ تالاپتارىنا سايكەس ونىڭ ميسسياسىن ىسكە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى دەپ سانايمىن. ەكىنشىدەن, جەرگىلىكتى قوعامداستىقتاردىڭ ءرولىن ارتتىرۋ, ونىڭ ىشىندە زاڭنامالىق دەڭگەيدە كۇشەيتۋ قاجەت. «جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ جانە ءوزىن ءوزى باسقارۋ تۋرالى» زاڭدا جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ينستيتۋتتارى, جەرگىلىكتى ماڭىزى بار ماسەلەلەر, جەرگىلىكتى قوعامداستىق جينالىسى سەكىلدى ۇعىمدار ايقىندالعان. الايدا ولاردىڭ اۋىلدىق وكرۋگتەر دەڭگەيىندەگى جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋدى دامىتۋداعى ءرولى ەلەۋسىز قالىپ وتىر, – دەيدى.
سونداي-اق سەناتور ت.مۇقاشەۆ ءماسليحاتتار قىزمەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق-قۇقىقتىق قىزمەتىن جەتىلدىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ايتا كەلىپ, بۇل باعىتتا ءوز ۇسىنىستارىن بىلايشا ساباقتايدى:
– الدىمەن ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ سانىن ارتتىرۋ: اۋداندىق ءماسليحاتتا – 45 دەپۋتاتقا, قالالىق ءماسليحاتتا – 50 دەپۋتاتقا, ال وبلىستىق جانە قالالىق (نۇر-سۇلتان, الماتى جانە شىمكەنت قالالارى) ءماسليحاتتا 100 دەپۋتاتقا دەيىن ۇلعايتۋ قاجەت. بۇل تۇرعىنداردىڭ تىرشىلىك-ارەكەتىنىڭ بارلىق سالالارىن قامتيتىن ءماسليحاتتىڭ تۇراقتى كوميسسيالارىنىڭ قۇرىلۋى مەن قىزمەتىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇعان قوسا, الەۋمەتتىك ماسەلەلەر, سونداي-اق قارجى جانە بيۋدجەت بويىنشا تۇراقتى نەگىزدە جۇمىس ىستەيتىن لاۋازىمدى تۇلعالار رەتىندە وبلىستىق دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتاردىڭ تۇراقتى كوميسسيالارىنىڭ توراعالارىن بەكىتۋ ماڭىزدى. ويتكەنى ازاماتتاردىڭ وتىنىشتەرى مەن مۇقيات زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن ماسەلەلەردىڭ باسىم بولىگى ءدال وسى تۇراقتى كوميسسيالارعا كەلىپ تۇسەدى. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جايت, ءماسليحاتتار حاتشىلارىنىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋ, ولارعا ءوز وكىلەتتىگى كەزەڭىندە ءماسليحات سەسسيالارىن توراعا رەتىندە جۇرگىزۋگە قۇقىق بەرۋ, سونداي-اق ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن ءماسليحات حاتشىسى لاۋازىمىنا اقى تولەۋ ستاۆكاسىن بەلگىلەۋ كەرەك. جوعارىدا ايتىلعان ۇسىنىستار قازاقستاندىق قوعامنىڭ جاڭا مىندەتتەرىن شەشۋدە ءماسليحاتتاردىڭ جانە ولاردىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ ءرولىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ سانايمىن.
ال سەناتور, «اۋىل» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پاتريوتتار پارتياسىنىڭ توراعاسى ءالي بەكتاەۆ ءماسليحاتتار ەڭ الدىمەن سايلاۋشىلاردىڭ مۇددەسىن قورعاپ, مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتايتىن ناقتى ساياسي ورگانعا اينالۋى ءتيىس ەكەنىن العا تارتادى.
– كەلەسى ءماسليحاتتار سايلاۋى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىنا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر نەگىزىندە تۇڭعىش رەت پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا وتكىزىلمەك. ياعني ەندىگى ءماسليحاتتار كوپپارتيالىق جۇيە نەگىزىندە قالىپتاسپاق. كوپپارتيالىلىق جۇيە كونسترۋكتيۆتى, اشىق ساياسي باسەكەلەستىك پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەلەدى. پارتيالاردىڭ اراسىندا شىن مانىندەگى اشىق باسەكەلەستىك بار جەردە ساياسي شەشىمدەردىڭ ساپاسى ارتا تۇسەتىنىنە سەنىمىم مول. ەڭ الدىمەن ساياسي پارتيالار دەڭگەيىندە ماڭىزدى شارالار اتقارىلۋى ءتيىس دەپ بىلەمىن. زاڭدا ءار پارتياعا وكىلەتتى ورگاندارعا ۇسىناتىن پارتيالىق ءتىزىم قالىپتاستىرۋ جانە ۇسىنۋ وكىلەتتىگى بەرىلىپ, ءتارتىبى بەكىتىلگەن. باسەكەلەستىك جاعدايىندا ءار ساياسي پارتيا ءوز كانديداتتارىنىڭ تىزىمىنە كاسىبي الەۋەتى جوعارى, ساياسي ەرىك-جىگەرى مىقتى تۇلعالاردى ۇسىنۋعا مۇددەلى بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل ءوز كەزەگىندە ءماسليحاتتاردىڭ ساپالىق قۇرامىنىڭ ارتۋىنا سەبەپ بولماق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, بولاشاق ءماسليحاتتاردىڭ ىقپالىن ارتتىرۋ ءۇشىن قوعامدا زاڭ اياسىندا تىركەلگەن ساياسي پارتيالار ءۇشىن كۇندەلىكتى ساياسي ومىردە جانە ەلەكتورالدى كەزەڭدە اشىق باسەكەلەستىك قالىپتاستىرا الاتىنداي جاعداي جاسالۋى ءتيىس, – دەيدى ءالي بەكتاەۆ.
سونداي-اق سەناتور ءماسليحاتتاردىڭ الداعى سايلاۋىندا كوپپارتيالىلىق جۇيە قالىپتاسۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
– قازىرگىدەي ساياسي پارتيالاردىڭ اراسىندا باسەكەلەستىك كۇشەيگەن تۇستا قاي پارتيا ءۇشىن بولماسىن كەلەسى پارلامەنت ءماجىلىسى مەن ءماسليحاتتار سايلاۋى وڭايعا تۇسپەسى انىق.
كوپپارتيالى سايلاۋ جۇيەسى تۇپتەپ كەلگەندە پارتيالار اراسىنداعى يدەولوگيالىق كۇرەسكە قۇرىلادى. ءار وتكەن سايلاۋ سايىن ساياسي الاڭداعى مۇنداي يدەولوگيالىق تەكەتىرەستىڭ بەلگىلەرى ايقىندالا تۇسەرى انىق. بولاشاق سايلاۋدىڭ ناتيجەسى بويىنشا ماسليحاتتارداعى پارتيالىق كونيۋنكتۋرا وزگەرۋى مۇمكىن. ءماسليحاتتار قۇرامىنا جاڭا پارتيالار ەنۋى ىقتيمال. وكىلەتتى ورگانداردىڭ قۇرامى جاڭا پارتيالارمەن تولىعۋى ءتيىس دەپ بىلەمىن. بۇل – قازىرگى قوعام ءۇشىن وتە قاجەتتى وزگەرىس. ول ءۇشىن مەملەكەتىمىزدە زاڭنامالىق العىشارتتار جاسالدى, سايلاۋشىلاردىڭ دا كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ. ولاي بولسا, كوپپارتيالى جۇيە قالىپتاسۋى ءتيىس, – دەيدى ءا.بەكتاەۆ.
ءبىز ءوز تاراپىمىزدان جوعارىدا ايتىلعان ۇسىنىستارعا قوسىمشا مىنا ماسەلەلەردى دە ايتقىمىز كەلەدى: ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىنىڭ əلەۋمەتتىك-قۇقىقتىق مəرتەبەسىن نىعايتۋ ءۇشىن ولارعا مəسليحات سەسسياسىندا, مəسليحات ورگاندارىنىڭ قىزمەتىنە قاتىسقان ۋاقىتتاردا جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن ەڭبەكاقى تولەۋ جۇيەسىن قاراستىرۋ, دەپۋتاتتاردىڭ سۇراۋ سالۋ ءرəسىمىن ناقتى انىقتاۋ, دەپۋتاتتىق ەتيكا نورمالارىن ساقتاۋ مىندەتتىلىگىن جۇكتەۋدى ءتيىستى قۇجاتتار ارقىلى ەنگىزۋ قاجەت.
وسى ارادا تاعى ءبىر توقتالا كەتەر جايت, قولدانىستاعى زاڭناماعا سəيكەس مəسليحاتتاردىڭ قىزمەتى ەكىجاقتى سيپاتتا. دالىرەگى, مəسليحاتتار جەرگىلىكتى وكىلدى ورگان سانالۋىمەن قاتار, ولارعا جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ قىزمەتى تəن. سوندىقتان زاڭ جۇزىندە تومەنگى دەڭگەيدەگى مəسليحاتتاردى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ورگانى رەتىندە انىقتاۋ نەگىزىندە ولاردىڭ قۇقىقتىق بولمىسىنىڭ ارا-جىگى اشىلۋى ءتيىس.
ءيا, جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ, ونى وڭتايلى قالىپتاستىرۋ – ۋاقىت كوشىنەن قالماي دامۋدىڭ نەگىزگى جولدارىنىڭ ءبىرى. الدا-جالدا مەملەكەت جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ سالاسىن ىلگەرىلەتۋگە جاعداي جاساي الماسا, قوعامداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ۇردىستەردى ءوز دەڭگەيىندە باقىلاۋعا, باسقارۋعا قابىلەتسىز بولادى. قازىرگى تاڭدا قوعامداعى بارلىق ماسەلەلەردى ءبىر ورتالىقتان شەشۋدىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ءومىردىڭ ءوزى سان مارتە كورسەتىپ بەردى. سوندىقتان بيلىك جۇيەسىن ءتيىمدى باعىتپەن ورتالىقسىزداندىرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك جəنە ءوزىن ءوزى باسقارۋ ورگاندارىن, سونىڭ ىشىندە ءماسليحاتتاردىڭ مۇمكىندىكتەرىن زاڭ شەڭبەرىندە ۇلعايتا ءتۇسۋ ابزال. بۇل قاجەتتىلىك بيلىكتىڭ جەرگىلىكتى تارماقتارىنا ءتيىستى اۋماقتىق بولىنىستەگى ماسەلەلەردى شەشۋ بارىسىندا دەربەستىك بەرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنان تۋىندايتىنىن دا قاپەردە ۇستاعانىمىز ءجون.
الەۋمەتتىڭ تىلەگى – ءادىل سايلاۋ
ءماسليحاتتار تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ولارعا دەپۋتاتتار سايلاۋ ىسىنە قاتىستى ماسەلەلەردى اينالىپ وتە المايمىز. ويتكەنى جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋدىڭ نەگىزى سانالاتىن قاعيدالاردىڭ قاتارىندا جالپىعا بىردەي جاسىرىن (تىكەلەي) داۋىس بەرۋ بويىنشا سايلاۋ ءىسى بار. ونىڭ ورنى ەرەكشە. سايلاۋ جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارى قىزمەتىنىڭ مəن-ماڭىزىن اشادى. ءماسليحاتتار قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگى, مارتەبەسى ءبىرىنشى كەزەكتە ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىنىڭ قانشالىقتى دەموكراتيالىق تالاپقا ساي سايلانعانىنا, دالىرەگى, جەرگىلىكتى وكىلدى ورگانداردىڭ شىنايى, ءادىل سايلاۋ ارقىلى قالىپتاسۋىنا بايلانىستى. سوندىقتان تەك بارىنشا شىنايى, اشىق جəنە وبەكتيۆتى سايلاۋ ادىسىمەن تۇزىلگەن مəسليحاتتار عانا حالىق كوكەيىندەگى ساۋالدارعا لايىقتى جاۋاپ بەرۋگە, بەلسەندى جۇمىس ىستەۋگە ىنتا, قىزىعۋشىلىق تانىتادى.
سايلاۋ – حالىققا بەرىلگەن مۇمكىندىك. ول ارقىلى حالىق مەملەكەتتىك نەمەسە قوعامدىق تۇيتكىلدەرمەن تىكەلەي نەمەسە وكىلدەرى ارقىلى شۇعىلدانا الادى. سوندىقتان سايلاۋلاردا حالىق داۋسىنا قۇرمەتپەۋ قاراۋ – وتە وزەكتى. سول ءۇشىن ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسى, ازاماتتىق جəنە ساياسي قۇقىقتار جونىندەگى حالىقارالىق پاكت, جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋدىڭ ەۋروپالىق حارتياسى سىندى حالىقارالىق قۇقىقتىق قۇجاتتاردا قامتىلعان سايلاۋ قاعيدالارى باسشىلىققا الىنۋى ءتيىس. بۇل قۇجاتتاردا اتقارۋشى بيلىكتىڭ حالىق الدىنداعى مىندەتتەمەلەرى, جاۋاپكەرشىلىگى, سايلاۋدى ءادىل وتكىزۋ جانە باسقا دا دەموكراتيالىق ادىستەر كوزدەلگەن.
جالپى, زاڭ بويىنشا مəسليحاتتار دەپۋتاتتارىن حالىق جالپىعا بiردەي, تەڭ, توتە سايلاۋ قۇقىعى نەگiزiندە جاسىرىن داۋىس بەرۋ ارقىلى بەس جىل مەرزiمگە سايلايدى. حالىقپەن ەتەنە جۇرەتىنى, ەل ىشىندەگى ىستەردىڭ باسى-قاسىندا بولاتىنى – مəسليحاتتار دەپۋتاتتارىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى. ولارعا جۇكتەلگەن مىندەتتەمەلەر دە اۋقىمدى. سوندىقتان مəسليحاتتار دەپۋتاتتارىن سايلاۋ – ەل پرەزيدەنتىن نەمەسە پارلامەنت دەپۋتاتتارىن سايلاۋ سەكىلدى وتە ماڭىزدى. سوندىقتان دا مəسليحات دەپۋتاتتارىن سايلاۋ دەموكراتيالىق ولشەمدەرگە بارىنشا سايكەس بولۋى ءتيىس.
بۇگىنگى قوعامدا جەرگىلىكتى وكىلدى ورگاندار قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىن كوتەرۋ باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى ەكەنى از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. بۇل مىندەتتى ەڭسەرۋدە سايلاۋدى شىنايى باسەكەلەستىك جاعدايىندا وتكىزۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ايقىندالادى.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت, قازىرگى تاڭدا ەلىمىز بويىنشا ءتۇرلى دەڭگەيدەگى بارلىق 216 ماسليحاتتاعى دەپۋتاتتاردىڭ 97 پايىزعا جۋىعى Nur Otan پارتياسىنىڭ وكىلدەرى. ال قالعان ساياسي پارتيالار مۇشەلەرىنىڭ بارلىعىن قوسا العاندا ولاردىڭ ماسليحاتتارداعى ۇلەسى 3 پايىز عانا. بۇل – ءماسليحاتتاردىڭ ءتۇرلى ۇسىنىستار, سىني پىكىرلەر اشىق ايتىلاتىن, جەرگىلىكتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇيتكىلدەر باتىل قوزعالاتىن الاڭ بولۋىنا نەگىزگى كەدەرگى. سوندىقتان ءماسليحاتتاردا كوپپارتيالى جۇيە قالىپتاسقانى ماڭىزدى. بۇعان قوسا, ماسليحاتتارعا الەۋمەتتىك توپتار وكىلدەرى, قوعامدىق پىكىر كوشباسشىلارى جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ءسوزى ءوتىمدى, تۇرعىندار سەنىمىنە يە بولعان مۇشەلەرى سايلاۋ ارقىلى ەنىپ جاتسا, قۇبا-قۇپ. سوندا الەۋمەتتىڭ, قوعامنىڭ تالابىنا لايىقتى جاۋاپ بەرە الاتىن, قانداي دا ءبىر ماسەلەلەردى تاسادا قالدىرماي تالقىلاۋعا سالاتىن ءماسليحاتتار قالىپتاسادى.
وسى ورايدا ەلىمىزدەگى ساياسي ۇيىمدار اراسىندا اگرارلىق سالا قىزمەتكەرلەرىنە جانە اۋىل ەڭبەككەرلەرىنە, دالىرەگى جەرگىلىكتى قوعامداستىق وكىلدەرىنە ەتەنە ساياسي ۇيىم – «اۋىل» پارتياسى ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ, ونىڭ توراعاسى ءا.بەكتاەۆتان «بۇگىندە رەسپۋبليكا بويىنشا بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىنىڭ قاتارىندا «اۋىل» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى جوقتىڭ قاسى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟» دەپ سۇراعان ەدىك. پارتيا توراعاسى بۇل ساۋالىمىزعا: «بىرىنشىدەن, قازىرگى ءماسليحاتتار قۇرامىندا «اۋىل» پارتياسىنىڭ وكىلدەرى جوق ەمەس, بار. 2016 جىلعى سايلاۋ ناتيجەسى بويىنشا «اۋىل» پارتياسىنىڭ 43 وكىلى جەرگىلىكتى ماسليحاتتارعا دەپۋتات بولىپ سايلانعان. ولاردىڭ جەتەۋى وبلىستىق, جەتەۋى قالالىق, 29-ى اۋداندىق ءماسليحاتتاردا. ارينە جالپى رەسپۋبليكا بويىنشا 17 وبلىستىق جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالار مەن 199 اۋداندىق جانە وبلىستىق ماڭىزداعى قالالىق ءماسليحاتتار بار ەكەنىن ەسكەرسەك, ءماسليحاتتاردا «اۋىل» پارتياسىنىڭ وكىلدەرى وتە از ەكەنىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى: 2016 جىلعى سايلاۋ پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا ەمەس, ماجوريتارلى جۇيەمەن وتكىزىلدى. وزدەرىڭىزگە دە بەلگىلى ماجوريتارلى جۇيە بارلىق ساياسي پارتيالاردىڭ تولىققاندى وكىلدىگىن قامتاماسىز ەتە المايدى. سوندىقتان دا قازىرگى ءماسليحاتتاردا جەكەلەگەن پارتيالاردىڭ وكىلدەرى اسىرە باسىمدىققا يە. ءتىپتى كوپتەگەن ءماسليحات ءجۇز پايىز ءبىر پارتيانىڭ وكىلدەرىنەن قۇرالعان. سايلاۋ تۋرالى زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر نەگىزىندەگى پروپورتسيونالدى جۇيە الداعى ءماسليحاتتار سايلاۋلارىندا باسقا دا ساياسي پارتيالارعا مول مۇمكىندىك بەرەدى دەپ سەنەمىن. ەكىنشىدەن, «اۋىل» پارتياسى وتكەن سايلاۋ قارساڭىندا عانا قايتا قۇرىلىمداندى. ودان بەرگى 4 جىلدىڭ ىشىندە پارتيامىز بۇل قايتا قۇرىلىمدانۋ كەزەڭىن ءتامامداپ, ىرگەسى بەكىپ, قاناتى قاتايىپ, قاتارى تولىقتى», دەپ جاۋاپ بەردى
ءاربىر ايماقتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى, ءتۇرلى ماسەلەلەرى بار. ونىڭ ءبارىن ورتالىق ورگانداعىلار بىلە بەرمەيدى. ال الگى ەرەكشەلىكتەر مەن تۇيتكىلدەر جەرگىلىكتى وكىلدى ورگاندارعا بەلگىلى. بۇل كوپ جاعدايدا جەرگىلىكتى ماسەلەلەردى شەشۋ بارىسىندا ءماسليحاتتاردىڭ ۇنىنە كوبىرەك قۇلاق اسۋ قاجەتتىگىن ايعاقتايدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ءماسليحاتتاردىڭ ماڭىزدى ينستيتۋت ەكەنىن بىلدىرەدى. ولاي بولسا, ءماسليحاتتاردى اكىمدەردىڭ ۇيعارىمدارى مەن شەشىمدەرىن باس يزەي قولداپ قانا وتىراتىن قۇرىلىم رەتىندە قۇرماۋ كەرەك. ولاردىڭ اتقارۋشى بيلىككە مەيلىنشە تاۋەلسىز بولعانى ابزال. تاۋەلسىز ءماسليحات اكىمدەردىڭ جۇمىسىنا شىنايى باقىلاۋ جاساي الاتىن بولادى. ءماسليحاتتار بەدەلىنىڭ جوعارى بولۋى جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ قاعيدالارىنا, حالىقارالىق قۇجاتتار تالابىنا ابدەن سايكەس كەلەدى.
ەسكە سالا كەتەيىك, 2005 جىلى ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جانە ولاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق, قوعامدىق ماسەلەلەردى شەشۋ تالپىنىستارىنا قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا «قازاقستان ءماسليحاتتارى دەپۋتاتتارىنىڭ بىرلەستىگى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى (رقب) قۇرىلعان بولاتىن. بۇل بىرلەستىك ءماسليحاتتار جۇمىسىن جانداندىرۋعا ازدى-كوپتى ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. سەناتور, «قازاقستان ءماسليحاتتارى دەپۋتاتتارى بىرلەستىگى» رقب توراعاسى تولەۋبەك مۇقاشەۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا, ءماسليحاتتار جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدا وسى بىرلەستىكتىڭ قىزمەتىن ورىندى پايدالانعان ابزال.
– ءار سايلاۋ سايىن دەپۋتاتتار قۇرامى وزگەرىپ وتىرادى. جاڭا دەپۋتاتتار قوسىلادى. وسىندايدا ولارعا باعىت-باعدار بەرەتىن, جۇمىسىن جۇيەلەپ, ءىسىن ىلگەرى باستىراتىن بىرلەستىك كەرەك-اق. ايماقتارداعى دەپۋتاتتاردىڭ ءوزارا تاجىريبە الماسۋى مەملەكەتىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى. سونىمەن قاتار بىرلەستىك دەپۋتاتتاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋدى دا كوزدەيدى. وسى ماقساتتا «قازاقستان زاڭگەرلەر وداعى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتتىق. ول بىرلەستىكتىڭ دە قازاقستان ايماقتارىندا فيليالدارى بار. بىرلەستىككە مۇشە زاڭگەرلەر ەلىمىزدەگى ماسليحاتتارمەن بايلانىس ورناتىپ, دەپۋتاتتارعا قۇقىقتىق, زاڭنامالىق تۇرعىدا كەڭەستەرىن بەرىپ كەلەدى. دەپۋتاتتارعا قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋ ءىسىن جۇرگىزۋدە. جاڭا زاڭداردى ناسيحاتتاپ, تۇسىندىرۋدە. اتالعان بىرلەستىكپەن وسى ماسەلەلەرگە قاتىستى ارنايى مەموراندۋمعا قول قويدىق. ماسەلەن, قاراعاندىداعى زاڭگەرلەر دەپۋتاتتارمەن جۇمىس ىستەپ, قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋدى قولعا الدىق.
اشىقتىققا باستايتىن, زاڭ بۇزۋشىلىققا جول بەرمەۋگە جەتەلەيتىن جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ءىسىن دە نازارعا الدىق. وسى ارقىلى ايماق تۇرعىندارىمەن جۇمىس ىستەۋ ماسەلەسىنە قاتىستى تاجىريبە الماسۋ جۇمىستارى دا جۇرگىزىلەدى, – دەيدى بىرلەستىك توراعاسى.
ت.مۇقاشەۆتىڭ ايتۋىنشا, سەنات پەن «قازاقستان ءماسليحاتتارى دەپۋتاتتارىنىڭ بىرلەستىگى» اراسىندا دا مەموراندۋمعا قول قويىلعان. اتالعان مەموراندۋم ەڭ الدىمەن زاڭ سالاسىن جەتىلدىرۋدى كوزدەيدى. ايماقتارداعى دەپۋتاتتاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋدىڭ ءبىر ءمانى وسىندا جاتىر. ولار ءار ايماق تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىس-سالتىن, جەرگىلىكتى جەردىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىن ەسكەرە وتىرىپ قابىلداناتىن زاڭعا قاتىستى تالداما جاساي الادى. پىكىرلەرى مەن ۇسىنىستارىن, كوزقاراستارىن ارنايى سايتقا جولدايدى. سەبەبى جەرگىلىكتى جەردىڭ جاعدايىن ايماقتارداعى دەپۋتاتتار ءبىر كىسىدەي بىلەدى. ياعني بۇگىنگى تاڭدا سەنات قىزمەتى مەن ايماقتارداعى دەپۋتاتتار اراسىندا تىعىز بايلانىس ورناعان. «سەناتتاعى پلەنارلىق وتىرىستاردى ايماقتارداعى دەپۋتاتتار ونلاين رەجىم ارقىلى كورىپ وتىر. سول ارقىلى ءبىزدىڭ تاجىريبەمىزدى تانىپ, قابىلدانىپ جاتقان زاڭدارعا كۋا بولادى. ايماقتارداعى دەپۋتاتتاردىڭ قۇقىقتىق بىلىكتىلىگىن ارتتىرا وتىرىپ, ولار قابىلدانعان زاڭنامالاردى تۇرعىندارعا تۇسىندىرسە دەيمىز. اسىرەسە الەۋمەتتىك سالاعا قاتىستى قابىلدانعان زاڭنامالاردى تۇرعىندارعا جەتكىزە ءبىلۋ قاجەت», دەيدى بىرلەستىك توراعاسى.
قورىتا ايتقاندا, پرەزيدەنت ۇسىنعان «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا ماسليحاتتارعا جۇكتەلەر جاۋاپكەرشىلىك وتە سالماقتى. بۇل مىندەتتى ابىرويمەن ورىنداۋ ءۇشىن مəسليحاتتاردىڭ بيىك مارتەبەسى, زور بەدەلى بولۋى ءتيىس. ول ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە جەرگىلىكتى وكىلدى ورگاندار قۇرامىن حالىقتىڭ شىنايى تاڭداۋى نەگىزىندە, اشىق باسەكە, دەموكراتيالىق ءادىل سايلاۋ ارقىلى قالىپتاستىرعان ابزال. سوندا عانا ءماسليحاتتار ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ ءبىرى – جەرگiلiكتi ءوزiن ءوزi باسقارۋدىڭ بىرەگەي ينستيتۋتى دەگەن اتىنا لايىقتى بولا الادى. ايتپەسە ءماسليحاتتار ۋاقىت تالابىنا ساي ءوز جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتۋى نەعايبىل.
ايقارما بەتتى دايىنداعان
جولدىباي بازار,
«Egemen Qazaqstan»
