ۇلت ۇلگىسى

دەگەنمەن ەركىندىك دەپ ەركەلىككە بوي الدىرىپ، ۇرپاققا كەرەك ۇلت ۇلگىسىن، بابالار تاعى­لىمىن باعامداي الماي، كورىنگەننىڭ قى­زىلىن قىزىقتاپ جۇرگەنىمىز دە راس. كەيبىر ۇلكەن-كىشىلەرىمىز وزىمىزدە جوقتاي، باسقانىڭ سالت-ساناسىنىڭ، كيىم ۇلگىسىنىڭ سوڭىندا شۇبى­رىپ ءجۇر. بۇل قالاي دەسەڭ، زامانعا سىلتەپ، سىلەڭ­دى قاتىرادى. زامان قىمبات پا، ەل قىمبات پا؟

ءتىپتى ءوزىم بىلەمىن، ەشكىمنىڭ اقىلىنىڭ قاجەتى جوق، دامىعان ەلدەر وسىلاي ءومىر سۇرەدى دەيتىندەر دە بار. ءيا، ونى جوققا شىعارمايمىز. سول وركەنيەتتى ەلدەردىڭ جاھاندانۋ «سەلىنەن» امان قالۋ تاسىلدەرىنىڭ قامىندا جۇرگەنىن كىم جوققا شىعارا الار ەكەن؟ ول ءوز الدىنا ماسەلە دەسەك، حالقىنىڭ ازايىپ، ءبىر شوعىرىنىڭ اشىق-شاشىق ءجۇرۋى (بىزدە دە جوق ەمەس)، ەمي­گرانتتاردىڭ تىنىستى تارىلتىپ، تىپىرلاتا تۇسكەنىن بىلسەك كەرەك ەدى. بۇل دا ساباق ەمەس پە؟

ۇلتتىق ۇلگىدەن كوز جازعاندار اداسپاي قالمايدى. ونىڭ سالدارى مەن كەسىرى حالىق­قا ءتان ەرەكشەلىكتى جويىپ، توبىرلىققا ۇرىن­دىرۋى دا مۇمكىن. ودان امان قالاتىن: رۋحى مىقتى ۇلت، نامىسى بار، نە بولسا سوعان ەسى كەتىپ، كوزى باقىرايىپ ەلىكتەمەيتىن جۇرت قانا. بىزگە قازىر وسىنداي بولات قادىر-قاسيەت كەرەك بولىپ تۇر. جالعان نامىسقا ەرىپ، ءسوز بەن ءىس الشاق كەتسە، قۇلقىن وزسا، ار توزسا ۇلتتى ۇرىن­دىرادى، ۇرپاق سەنىمنەن قالادى. مۇنىڭ كەيبىر بەلگىلەرىنىڭ بارىن كىم جوققا شىعارا الادى.

قازاق اتام زاماننان ۇلگىنى ۇلكەننەن ۇيرەنگەن. تال بەسىكتى تەربەتكەن انانىڭ اقىلى، ەكى سويلەمەيتىن، ايتسا ءبىتىرىپ، كەسسە ۇزەتىن اتانىڭ ايبىنى بولەك بولعان. سول قاسيەت سۇيىلىپ بارا جاتقاندا، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلى: «الدىمەن ەل اعالارى، سەندەر قاتەلەسپەڭدەر. سەندەر قاتەلەسسەڭدەر سوڭدارىڭنان ەرگەن ەل قاتەلەسەدى»، دەگەن ەكەن. قازىر سول ءۇردىستى جالعايتىن ۇلكەندەردى، اقساقالداردى، ابىز دارەجەسىندەگى ايتۋلىلاردى زەينەتكەر، ارداگەر دەپ «قۇنىن» قۇلدىراتىپ الدىق. وسىلاي كەتە بەرسەك، ارداگەر بىرتە-بىرتە توبىرعا دەيىن تومەندەۋى مۇمكىن. بۇعان تاعى زاماندى كىنالاي سالامىز با؟ جوق. جالباقتاپ ءجۇرىپ ونىڭ قۇنىن تۇسىرگەن ءوزىمىز-اۋ، وزگەدەن كورىپ قايتەمىز. تۇسكەن بەدەلدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى ويلاستىرساق، قانە؟ ويلاستىرماساق ارداگەردى ءبارىمىز بىردەي مالدانىپ جۇرە بەرسەك، جۇرت كىسىسى بولۋدان قالىپ قويۋ قاۋپى بار. بۇل بۇگىنگى ارداگەرگە ءسال اۋىر تيگەنمەن، كەيىن­گى ارداگەرلەر وت باسىنان وزبايتىن بولادى. ۇلكەن­دەرىنىڭ ۇلگىسى جويىلعان باسقالاردىڭ كەبىن كيىپ قالارىمىز حاق.

بۇرىنعىلار ۇلىنا «تايت!»دەپ ەر جەتكىزگەن. قىزىنا قىرىق ۇيدەن تىيىم قويعان. ۇلكەنى تۇرعاندا كىشىسى سىپسىڭداماپتى. ال اقىلى اسقان كىشى توپ جارىپ شىقسا الدىن كەسپەپتى. «تاي دەگەنىم تۇلپار، بالا دەگەنىم سۇڭقار ەكەن»، دەپ جول بەرىپتى. وعان قازىبەك ءبيدىڭ: «ەل ەبەلەك ەمەس، ەر كەبەنەك ەمەس، دات!» دەۋى سوزىمىزگە دالەل. ءسويتىپ تاۋدىڭ تاعىسىن قولعا ۇيرەتكەن اتالارىمىز قولداعى بالاسىن تاۋ قىرانىنداي تۇلەتىپ شىعاراتىن بولعان.

بۇل كۇندەرى دوس دەگەن ۇعىم بار. ونى بۇرىن تامىر دەپ اتاعان. تامىر ءسوزى قانداي قاسيەتتى، قانداي تاعىلىمدى دەسەڭىزشى. ۇلتتىق كيىم ۇلگىسى، ونى ۇلكەن- كىشىنىڭ تاڭداۋداعى تالعامى قانداي ەدى. قازىر قىرعىز بەن قىتايدا تىگىلگەن ولپى-سولپى شاپاندى ءار جەرگە تىقپالاپ، «شاپانيزاتسيانى» ورىستەتىپ بارامىز. ايەل، ەركەك، ۇل مەن قىز زاماندى جەلەۋ ەتىپ شالبارلانىپ الاتىن بولدى. ءتىپتى ول شالبارلارىنىڭ بۇتا اراسىنان شىققانداي جالبىر-جالبىرى شىعىپ، دەنەسى كورىنىپ جۇرەتىنى جانە بار. ءتىپتى ايەل مەن ەركەكتى اجىراتۋدان قالىپ بارامىز. بۇرىن قىزدار سيراعىن سيدي­تىپ، توبىعىن كورسەتىپ جۇرسە، ەندى وعان ەرلەر قوسىلدى. بىلايعى كەزدى ايتپاعاندا، كوپ تەلمىرىپ وتىرعان تەلەديداردا بالاعىن ءتۇرىپ، سيراعىن سيديتىپ حابار جۇرگىزەتىن جىگىتتەر قانشاما؟ بۇرىن ەۋروپاعا ەلىكتەسەك، مىناۋ شىعىستان شىققان «مودا» كورىنەدى. بۇل اڭقاۋ جۇرتىمىزدى وزدەرىنە تارتۋدىڭ جولى ەكەنى دە بەلگىلى.

مۇنى تىزۋدەگى سەبەپ، ەلىمىزدى قويىپ، ءار وتباسىنا دەندەپ ەنىپ بارا جاتقان جاھاندانۋعا قازاق توتەپ بەرە الا ما، الدە ءبىر زاماندارى جۇتىلىپ كەتىپ جۇرمەي مە، دەگەندىكتەن قاۋزاپ وتىرعان جاي بار. جاعالاستىرىپ تۇرعان جاھاندانۋدان ساقتايتىن قۇدىرەتتى كۇش – ۇلتتىق ۇلگى، ءتىل، ءدىل، ۇلت بولمىسى، سالت-سانا، ادەت-عۇرىپ ەكەنى ايداي اقيقات. ونىڭ قۇنىن بىلمەسەك، اركىمگە ءبىر ەلىكتەپ دالاقتاي بەرسەك، ءتىلىمىز تىنىپ، ۇلگىمىزدىڭ ۇڭىرەيىپ ورنى قالماق. وتىز جىلدا وڭالا قويماعان ءتىل شاتقاياقتاۋدان قۇتىلۋ بىلاي تۇرسىن، جاھاندانۋدىڭ قانجىعاسىندا كەتۋ قاۋپىن جوققا شىعارا الماساق كەرەك. ويتكەنى ۇلت ءىسى اۋىزدا بار دا، ىستە الا-قۇلا. جاھاندانۋ جالماپ كەتە مە دەپ مىقتى ەلدەر ەلەڭدەي باستاعاندا، ءبىز دە ەتەك-جەڭىمىزدى جيناماساق ۇتىلامىز. باسقا قونعان باق پەن تاقتىڭ بۇگىن باعاسىنا جەتپەسەك، ۇرپاقتىڭ نالاسى مەن جالاسىنا قالۋىمىز مۇمكىن. ەندەشە، ۇلتتى قورعايتىن اۋقىمى الىپ ۇلتتىق ۇلگىنىڭ قۇنىن قۇلدىراتپاي، توڭىرەگىن تۇلەتە بەرەيىك.