جالپىحالىقتىق سيپاتقا يە جوبا

كونفەرەنتسيانىڭ باستى ماقساتى – «قازاقستاننىڭ قاسيەتتى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» ارنايى جوباسىن جۇزەگە اسىرۋ قورىتىندىسىن شىعارۋ، تاريحي-مادەني مۇرانى زەرتتەۋ جانە كوپشىلىككە تاراتۋ سالاسىندا حالىقارالىق تاجىريبە الماسۋ.

2017 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ەلباسى­نىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭ­عىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسى جاريالانىپ، حالىقتىڭ ساناسىنا جالپى­ۇلتتىق قاسيەتتى ورىندار ۇعىمىن ءسىڭىرۋ ءۇشىن «قازاقستاننىڭ قاسيەتتى رۋحاني قۇندىلىقتارى» نەمەسە «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» جوباسىن جاساۋ تۋرالى ايتىلعان بولاتىن. ناتيجەسىندە ۇلتتىق مۋزەيدىڭ جانىنان «قاسيەتتى قازاقستان» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى قۇرىلىپ، قازاقستاننىڭ كيەلى نىساندارىن انىقتاۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلە باستادى. اتالعان جوبا نەگىزىندە ءدىني ساۋلەت عيماراتتارى، قالالار، ەلدى مەكەندەر، قورعاندار، قورىمدار، عيبادات­حانالار تىزىمدەلىپ، ولار تۋرالى تىڭ دەرەك­تەر جيناقتالىپ، ناتيجەسىندە «قازاق­ستاننىڭ جالپىۇلتتىق قاسيەتتى نىساندارى»، «قازاقستاننىڭ وڭىرلىك قاسيەتتى نىساندارى» اتتى ەڭبەكتەر جارىققا شىقتى.

كونفەرەنتسيانى اشقان ۇلتتىق مۋزەي ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى الماز شايكەن ۇلى اتالعان جوبانىڭ جالپىحا­لىقتىق سيپاتقا يە بولعانىن اتاپ ءوتتى.

– جوبانى اتقارۋعا ەلىمىزدەگى ارحەولوگ ماماندار عانا ەمەس، ءار ءوڭىردىڭ جەرگىلىكتى حالقى بەلسەنە ارالاستى. سو­لار­مەن اقىلداسىپ بارىپ، وڭىرلىك قا­سيەتتى نىسانداردىڭ ءتىزىمى جاسالدى. بۇل ج­ۇمىستاردىڭ ناتيجەسى بۇگىنگى كونفەرەن­تسيا بارىسىندا جان-جاقتى ايتىلادى، – دەدى الماز شايكەن ۇلى.

شارانىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا ءسوز العان مادەنيەت جانە سپورت ۆيتسە-ءمي­نيسترى وركەن بيساقاەۆ قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى ماڭىزدى ءارى وزەكتى تاقىرىپ ەكەندىگىن، ەندىگى كەزەكتە كيەلى جەرلەر تۋرالى جاڭالىقتاردى، مالىمەتتەردى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ، بولاشاقتا وقۋلىقتارعا ەنگىزۋگە ىقپال ەتۋ ويلاستىرىلىپ جاتقانىن العا تارتتى.

– ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا قازاقستان حالقىنىڭ بىرتۇتاستىعىن، ىشكى بىرلىگىن كۇشەيتۋ، سونداي-اق ىشكى ءتۋريزمدى دامىتا وتىرىپ، يدەولوگيانى كۇشەيتۋ كەرەكتىگى اتاپ كورسەتىلگەن بولاتىن. وسىعان وراي ەلىمىزدە «رۋحاني جاڭعىرۋ»، سونىڭ ىشىندە «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرا­فياسى» ارنايى جوباسى اياسىندا كوپتەگەن ماڭىزدى ءىس-شارا اتقارىلىپ جاتىر. بۇگىندە ەلىمىزدىڭ بارلىق مەملە­كەتتىك ورگانى، مادەنيەت، ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى، شىعارماشىلىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى وسى جوباعا بەلسەنە قاتىسىپ، ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدا. ۇلتتىق مۋزەيدىڭ جانىنان قۇرىلعان «قاسيەتتى قازاقستان» ورتالى­عىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەلىمىز­دىڭ وڭىرلەرىنە ەكسپەديتسيالار جىبەرىلىپ، ءتۇرلى ەڭبەكتەر جازىلىپ، كيەلى جەرلەردىڭ ۆيرتۋالدى جانە ينتەراكتيۆتى كارتالارىن ازىرلەۋ سياقتى جوبالار جۇزەگە اسىرىلدى، – دەدى مادەنيەت جانە سپورت ۆيتسە-ءمينيسترى وركەن بيساقاەۆ.

جيىن بارىسىندا كيەلى جەرلەر گەوگرافياسىنىڭ تەوريالىق-ادىستەمە­لىك نەگىزدەرى، قازاقستاننىڭ رۋحاني قاسيەتتى ورىندارىن زەرتتەۋ، ساقتاۋ جانە كوپ­شىلىككە تاراتۋ بويىنشا پراكتي­كا­لىق ۇسىنىستار، قازاقستاننىڭ كيەلى جەر­لەرىنىڭ گەوگرافياسىن مۋزەي كەڭىستىگىندە قايتا تانىستىرۋ ماسەلەلەرى تالقىلاندى. قازاقستاننىڭ «ارداگەرلەرى ۇيىمى» ورتالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى، قوعام قايراتكەرى ومىرزاق وزعانباەۆ عاسىرلار بويى جيناقتاعان ۇلتتىق رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ بو­يىنشا بىرنەشە ۇسىنىس تاستادى.

– بارشاعا ايان، كەڭەس ءداۋىرى «قۇداي جوق»، ء«دىن – اپيىن» دەپ تراكتوردىڭ تابانىنا سالىپ، قۇلاعان قابىرعانى قۇرىلىسقا پايدالانىپ، مەشىتتەردى قوي قوراعا اينالدىرعان ەدى. قازىر قايتا قالپىنا كەلتىرۋ، تۇزەۋ باعىتىندا ۇلكەن جۇ­مىستار باستالدى. قازاق بۇرىن­نان ارۋاق­تى قاستەرلەپ، اتا-بابا باسىن دارىپ­تەۋگە مەيلىنشە ءمان بەرگەن. قا­سيەتتى تۇلعالار، ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا ءتيىستى ەس­كەرتكىشتەر تەك ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ اۋما­عىندا عانا ەمەس. سوندىقتان الەم­نىڭ ءار تۇكپىرىندە جاتقان تاريحي مۇرالارىمىزعا مۇقيات، تياناقتى بولساق دەگەن تىلەگىم بار، – دەگەن قوعام قايراتكەرى كونەكوز قۇندى مۇرالارىمىزدى قالپىنا كەلتىرە­تىن، كوركەم تۋىندىلاردى ءوز تەحنولوگيامىز دəرەجەسىندە وڭدەپ، ساپاسىن ساقتاۋعا باسا نازار اۋدارۋ ماقساتىندا رەستاۆراتسيا ىسىنە دەن قويۋ كەرەكتىگىن ايتتى.

كونفەرەنتسيا بارىسىندا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» جوبا­سىنا بەلسەنە اتسالىسقان تاريح عى­لىم­­دارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جام­­بىل ارتىقباەۆتى، تۇركىستان وب­لىس­تىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى ارحەولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ايسۇلۋ ەرجى­گىتوۆا­نى، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ مادە­نيەت، ارحيۆتەر جانە قۇجاتتاما باسقار­ماسى تاريحي-مادەني مۇرا، مۋزەي جانە كىتاپحانا ءبولىمىنىڭ باسشىسى جانار نۇرجاقىپوۆانى «مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى» توسبەلگىسىمەن ماراپاتتادى.

كونفەرەنتسياعا قازاقستان رەسپۋبلي­كاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەيى­نىڭ ديرەكتورى نۇرسان ءالىمباي، اقىن، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى نەسىپبەك ايت ۇلى، شەتەلدەردەن كەلگەن عالىمدار، جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلار، مۋزەي قىزمەتكەرلەرى قاتىستى. سونداي-اق حالىقارالىق جيىنعا «ايگينە» مادەني زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەك­تورى گ.ايتپاەۆا (قىرعىزستان)، مادە­نيەتتانۋ دوكتورى د.ن زامياتين (رەسەي)، م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەم­لەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى دوتسەنتى ە.ي.لارينا (رەسەي)، اكدەنيز ۋنيۆەر­سيتەتىنىڭ پروفەسسورى، PhD دوكتورى ا.كاراچاح (تۇركيا)، ۆ.ن.كارازين اتىنداعى حاركوۆ ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ارحەولوگيا مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى ي.ب.شرامكو (ۋكراينا)، ەتنوگرافيا­لىق مۋزەي ديرەكتورى ل.كەمەچي (ماجار­ستان)، ومان سۇلتاناتى ۇلتتىق مۋزەيى­نىڭ باس ديرەكتورى د. ءال-مووساۆي ارنايى شاقىرىلىپ، ارناۋلى تاقىرىپتار بو­يىنشا ءسوز سويلەدى.

سونداي-اق كونفەرەنتسيا اياسىندا قازاقستان مۋزەيلەرىندەگى مامانداردىڭ حالىقارالىق ارىپتەستىگىن نىعايتۋ جانە مۋزەي ماماندارىنىڭ قوعامداعى بەدەلىن ارتتىرۋ ماقساتىندا «حالىقارالىق مۋزەيلەر كەڭەسىنىڭ قازاقستاندىق كوميتەتى» زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگىنىڭ وتىرىسى ءوتتى. اتالعان كوميتەت 2020 جىلعا ارنالعان جۇمىس جوسپارىن بەكىتىپ، قازاقستان مۋزەي ماماندارىنىڭ شەتەلدىك مۋزەيلەرمەن بايلانىسىن جولعا قويۋ، مۋزەي ماماندارىنىڭ يدەيالارىن قولداۋ جانە ونى ىسكە اسىرۋ، حالىقارالىق گرانتتارعا قاتىسۋ بارىسى جان-جاقتى ايتىلدى.

ايماقارالىق مادەني بايلانىستاردى مەيلىنشە نىعايتىپ، جاڭا يدەيالار مەن جوبالاردىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپكەر بولعان القالى جيىندى رۋحاني قازىنامىزدىڭ كەڭ ءورىس الۋىنا جول اشاتىن ماڭىزدى قادام دەگەنىمىز ءجون.