تۇركى الەمىنىڭ التىن بەسىگى

كونفەرەنتسيانىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى تەمىربولات باقىتجان ءسوز الىپ، شىعىس قازاقستاننىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا قوسىپ جاتقان ۇلەسى قوماقتى ەكەندىگىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. «كوشپەندىلەردىڭ الەم­دىك وركەنيەتتەگى الار ورنىنا بۇعان دەيىن ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن دۇرىس باعا بەرىلمەي كەلدى. وبلىستا قابىلدانعان ارنايى باعدارلاما اياسىندا وڭىردەن تابىلعان قۇندى جادىگەرلەر كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ قانداي دەڭگەيدە بولعان­دىعىن، قازاقستان كوشپەلى وركەنيەتتىڭ التىن بەسىگى ەكەندىگىن انىق كورسەتىپ وتىر» دەگەن مينيسترلىك وكىلى شىعىس قازاقستاننىڭ 13 نىسانى ەلىمىزدىڭ كيەلى ورىندار تىزىمىنە ەنگەنىن جەتكىزدى.

التىن تولى  قاپشىق تابىلدى

حالىقارالىق شاراعا مودەراتورلىق ەتكەن وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى اسەم ءنۇسىپوۆا ايماق باسشىسىنىڭ باستاماسىمەن جۇزەگە اسىرىلعان ارحەولوگيانى دامىتۋ باعدارلاماسى شەڭبەرىندە 2016-2019 جىلدارى بەلگىلى ارحەولوگتار زەينوللا ساماشەۆ پەن ابدەش تولەۋباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن اۋقىمدى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ، سەنساتسيالىق جا­ڭالىقتار اشىلعانىن ايتتى. «وسى ءتورت جىل كولەمىندەگى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە 25 مىڭنان استام جادىگەر تابىلدى. تابىلعان دۇ­نيەلەردى  مۋزەيگە قويۋ جۇمىستارىنا دا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ جاتىر. ماسەلەن، شىلىكتىدەن شىققان «التىن ادام» مەن ء«ۇرجار حانشايىمى» قالپىنا كەلتىرىلدى. اسىرەسە سوڭعى ەكى جىل ءوڭىردىڭ مادەنيەت سالاسى ءۇشىن تابىستى بولدى. بىلتىر تارباعاتاي اۋدانىنداعى ەلەكە سازى جايلاۋىنان بۇزىلماي ساقتالعان «التىن ادام» تابىلدى. بيىل ۇلان اۋدانىنداعى اقباۋىر ۇڭگىرىنىڭ جانىنان قولا داۋىرىنە جاتاتىن ساق قونىسىنىڭ ورنى انىقتالدى. بۇل باعىتتاعى جۇمىستار الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسادى»، دەيدى ول. 

كونفەرەنتسيادا زەينوللا ساماشەۆ پەن ابدەش تولەۋباەۆ بيىلعى اقباۋىر ۇڭگىرى ماڭىندا، ەلەكە سازى جايلا­ۋىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان جادىگەرلەر، ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى باياندادى. «اق­باۋىر­دان تابىلعان ساق قونىسىنىڭ مەرزىمىن ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى IX-XI عاسىر دەپ مەجەلەسەك، ەلەكە سازىنداعى ەسكەرتكىشتەر مەرزىمىن IX عاسىر ورتا­سى دەپ شامالاۋعا بولادى. دەمەك، ەلە­كە سازىنداعى ساقتار اقباۋىرداعى ساق­تاردىڭ جالعاسى. بيىلعى جىلدىڭ باس­تى جاڭالىعى – «پاتشا» قورىمىنان تابىلعان ءمۇيىزى التىن سىمنان ورىل­گەن بۇعىنىڭ بەينەسى جانە التىننان قۇيىلعان ارقار مۇسىندەرى مەن ۇساق مون­شاقتار. بۇل جادىگەرلەر بۇعان دەيىن بىرنەشە رەت تونالعان «پاتشا» قورى­مىن­داعى تاستاردىڭ اراسىنان كىشكەنە قاپشىق ىشىنەن شىقتى. قورعان سونداي ۇلكەن. ديامەترى 100 مەتردەن اسادى. تاڭعالدىرعانى، پاتشانى جەردى 5 مەتر قازىپ، جەرلەگەن. بۇل – ەلەكە سازىنداعى ەڭ ۇلكەن وبا. قورىم ەڭ بيىك جەردە تۇر. جازىقتاعى بۇكىل قورعاندار كورىنەدى. ال التىن اشەكەيلەر پاتشا جەرلەنگەن كەزدە قولدانىلىپ، كەيىن العاشقى توناۋ­شىلار ونى بايقاماي ۇمىتىپ كەتكەن بولۋى مۇمكىن. وكىنىشتىسى سول، پاتشانىڭ سۇيەگى جوق. تابىلعاندا قانداي عاجاپ بولار ەدى» دەپ وكىنىشىن جەتكىزگەن ارحەو­لوگ ز.ساماشەۆ بيىل ەلەكە سازىنداعى قورعانداردىڭ بىرىنەن ەرەكشە ۇلگىدەگى ايەلدىڭ باس كيىمى تابىلعانىن، مۇنداي كيىم ۇلگىسى تاياۋ شىعىس ەلدەرىنە ءتان ەكەندىگىن، دەمەك، قورىمدا جەرلەنگەن كىسى التايدىڭ حانزاداسىنا ۇزاتىلىپ كەلۋى مۇمكىن دەگەن بولجامىن العا تارتتى.

ءتورت مىڭ جىل بۇرىنعى سۋ قويماسى

ال ارحەولوگ ابدەش تولەۋباەۆ بيىل ەلەكە سازى جايلاۋىندا 10 قورعاندى زەرتتەگەنىن، ەكى تىزبەكتەن 200-گە جۋىق ەسكەرتكىشتى انىقتاعانىن، ەلەكە سازى مەن شىلىكتى قورىمدارىنىڭ ءوزارا ۇق­ساستىقتارى، ءوزارا بايلانىستارى، ورتاق بەلگىلەرى كوپ ەكەندىگىنە توقتالدى. «2003 جىلى «التىن ادام» شىققان شىلىكتى مەن 2018 جىلى «التىن ادام» تابىلعان ەلەكە سازىنىڭ اراسى تۋرا جولمەن بارساڭىز 100-150 شاقىرىم. بۇل ەكى مادەنيەتتىڭ جاقىندىعىن كورسەتەدى. ءبىزدى تاڭعالدىرعان، تەبى­رەن­دىرگەن ءبىر دۇنيە، بيىل ەلەكە سا­زىنداعى قورىمداردىڭ بىرىنەن انا مەن بالا قابىرى تابىلدى. ەكەۋى بىرگە جەرلەنىپتى. بالانىڭ باس جانە قابىرعا سۇيەكتەرى عانا ساقتالعان. اناسى ءبىر قىرىنان جاتىپ، بالاسىن وڭ قولىمەن قۇشاقتاپ الىپتى. ايەلدىڭ باسىنا تاس جاستىق توسەلىپتى. مۇنداي ءداستۇر ءبىزدىڭ حالقىمىزدا دا بولعان» دەگەن زەرتتەۋشى ەلەكە سازىنان العاش رەت اۋىزدىق تابىلعانىن، بۇل كونە اۋىزدىق تۇرىنە جاتاتىنىن ايتتى. ار­­حەولوگ سونىمەن قاتار ەلەكە سازى اۋماعىنان ۇزىندىعى 700-800 مەتر بولاتىن، قولا داۋىرىنە جاتاتىن كونە سۋ قويماسى تابىلعانىن دا سۇيىنشىلەي بايان­دادى. «مۇنداي سۋ قويماسىن ەرتەرەكتە ورتالىق قازاقستاننىڭ قولا ءداۋىرى ەسكەرتكىشتەرىنەن ايگىلى ارحەولوگ الكەي مارعۇلان تاپقان ەدى. ودان كەيىن ەشكىم بۇعان ءمان بەرمەي كەتتى. قولا داۋىرىنەن باستاپ جەر يگەرۋ جاقسى دامىعان. تار­باعاتايدان تابىلعان سۋ قويماسى شامامەن وسىدان ءۇش جارىم-ءتورت مىڭ جىل بۇرىن سالىنعان. ەكى تاۋدىڭ اراسىنداعى سايدىڭ باتىس جاعىنان كولىك وتەتىن جول قالدىرعان. سايدىڭ ورتاسىندا بۇلاق اعىپ جاتىر. سول بۇلاقتىڭ سۋىن جيناعان بولۋى كەرەك»، دەيدى ارحەولوگ.

جاپوندارمەن تۋىستىعىمىز بار ما؟

حالىقارالىق شاراعا سوناۋ جا­پونيا­دان كەلگەن عالىم، توكيو ۋني­ۆەر­سيتەتىنىڭ پروفەسسورى سايتو نارايا بەرەل قورعاندارىنا جۇرگىزگەن زەرت­تەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىن جاريا ەتتى. «زەرت­تەۋلەر قورىتىندىسى بويىن­شا بەرەل­دەن تابىلعان ادامنىڭ گەنەتي­كالىق كودى قازاق، وزبەك جانە قىرعىز حالىق­تارىمەن عانا ەمەس، بۇكىل شىعىس ازيا حالىقتارىمەن، اتاپ ايتساق، جاپوندارمەن دە بايلانىستى»، دەدى ول. كونفەرەنتسيادا تۇركياداعى ەديتەپە ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى، پروفەسسور احمەت تاشاعىل «قىتاي دەرەككوزدەرى بويىنشا ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ تاريحى»، ازەربايجان ۇلتتىق عىلىم اكادەميا­سى ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينس­تيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىز­مەت­كەرى، دوكتور تاحير شاحبازوۆ «ازەر­بايجانداعى قىپشاقتار: توپونيمدەردە ساقتالعان تاريح» تاقىرىبىندا بايان­دامالار جاسادى. سەمەيدەگى قازاق يننوۆاتسيالىق گۋمانيتارلىق-زاڭ ۋنيۆەر­سيتەتى جانىنداعى «الاشتانۋ» عىلىمي ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى تۇر­دىقۇل شاڭ­­باي التاي تاۋىنىڭ قادىرىنە جەتە الماي وتىرعانىمىزدى، موڭعوليا مەن كاتونقاراعاي اراسىنداعى توتە جول جون­دەلمەي، جۇرت ەكى مىڭ شاقىرىم جولدى اينالۋعا ءماجبۇر بولىپ جۇرگەنىن قىنجىلا ايتىپ، وسكەمەندە جارىق كورەتىن وبلىستىق «ديدار» گازەتىن «حان التاي» دەپ اتاۋ قاجەت دەگەن ۇسىنىسىن كوپشىلىك تالقىسىنا تاستادى.

وسكەمەن