شىڭعىستاۋداعى قوڭىراۋ تاستار

ۇلىلاردىڭ قونىسى بولعان قاسيەتتى شىڭعىستاۋدىڭ سولتۇستىك بەتكەيىنەن شاعان مەن اششىسۋ، وڭتۇستىگىنەن باقاناس، داعاندەلى، كوكسالا وزەندەرى باستاۋ الادى. ابايدى تامساندىرعان شەجىرەلى مەكەننىڭ تاۋ، تاسىنىڭ ايتار سىرى ءالى دە تۇگەسىلمەگەن كورىنەدى. اباي اۋدانىنا قاراستى، قازىرگى بياتا اۋىلىنىڭ بايىرعى تۇرعىنى تاڭىربەرگەن بايماعانبەت قاريا بۇل ولكەنىڭ جەر اۋجايىن بەس ساۋساعىنداي جاتقا بىلەدى. جەتپىستى ەڭسەرگەن اقساقالدىڭ الاڭسىز بالالىق شاعى بەتكەيىندە توبىلعىسى گۇلدەپ، قاراعانى مەن بۇتالارى جايقالىپ، وزەن اڭعارى تال مەن تەرەككە تولعان وسى ماڭايدا ءوتتى.

– 1947 جىلى ولجاباي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدىم. اكەم قوي باققان، شارۋانىڭ ادامى ەدى. بالالىق شاعىم قاسيەتتى شىڭعىستاۋدىڭ ىشىندەگى قويتاستى جەردە ءوتتى. سول ماڭايدا تاس­تاردى تاستارعا سوعىپ ويناپ جۇرگەندە قوڭىراۋدىڭ داۋىسىنداي ەرەكشە ءۇن ەستىلدى. سودان ول تاستارعا قوڭىراۋ تاس دەپ ات قويدىق. مۋزىكالىق ريتممەن ءان دە سالاتىنبىز. ەسەيە كەلە سول تاستى بالالارىما دا كورسەتتىم، – دەپ ەسكە الدى تاڭىربەرگەن اتامىز. ولجاباي دەگەنىمىز قازىرگى اباي اۋدانىنا قاراستى بياتا اۋىلى، بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ جەرى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، اكەدەن قالعان قىستاۋ سول جيدەبايعا جاقىن ماڭايدا. بۇگىندە ەل جوق، ەسكى جۇرتتىڭ ورنى عانا قالعان.  بورسىقبايداعى باستاۋىش مەكتەپكە تۇيەمەن بارىپ، كەلىپ تۇرعان.

– ءبىزدىڭ بۇل جۇرىسىمىزگە تۇيە دە ۇيرەنگەن. ساباق بىتكەنشە شوگىپ جاتادى. قايتادان ءمىنىپ الىپ، ۇيگە كەلەمىز. وسە كەلە، جوعارى مامان اتاندىق. ءارى قارايعى ءومىرىم اباي اۋدانىنىڭ ءار ۇجىمشارىندا قىزمەت ەتۋمەن جالعاستى. دەگەلەڭدە ءشوپ شاپتىق. قازىر ول جەردە ەل جوق، تاۋدىڭ اراسىندا قالعان توبە عانا. داڭعىرلاتىپ ويناعانىمىزدان تاستىڭ شەتىندە قالعان ويىقتار ءالى بار. ونىڭ داۋىسىنىڭ قاتتى شىققانى سونشا، شەشەم مارقۇم «مالدى ۇركىتەسىڭ، داڭعىرلاتپا» دەپ ۇرساتىن، – دەيدى ول.

تاڭىربەرگەن اقساقال، تاستىڭ تۇرعان ورنىن ناقتى ايتپاي، ساقتىق قىلىپ، قىستاۋدىڭ ناقتى اتىن اتاپ كورسەتپەدى. تاستى كورەمىز دەپ بارعانداردىڭ ونى تاسىپ اكەتپەسىنە كىم كەپىل؟! سوندىقتان تەك قۇزىرلى ۇيىم جاۋاپكەرشىلىگىنە العان كۇندە نەمەسە عالىمدار، ولكەتانۋشىلار قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتسا ەرتىپ اپارامىن دەپ وتىر.

دەگەنمەن ءبىزدى تاڭعالدىرعان قوڭى­راۋ تاستار الەمنىڭ وزگە دە ايماق­تارىنان تابىلعان، مىسالى، اقش-تىڭ پەن­سيلۆانيا شتاتىندا، رەسەيدىڭ كارە­ليا رەسپۋبليكاسىندا بار. ول جەر تۋريستەر كەلەتىن ارنايى ورىنعا اينالدىرىلىپ، جارتاستى ساياباق اتانعان. باتىس عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋىنشە، دىبىس قاتتى تاۋ جىنىسىنىڭ تىعىزدىعى مەن ىشكى كەرنەۋدىڭ جوعارى دارەجەسىنە بايلانىستى شىعادى. كوفمان ءحيللدىڭ حيميالىق تالداۋى جىنىستاعى تەمىردىڭ (تەمىر وكسيدى تۇرىندە) قۇرامى 9%-دان 12%-عا دەيىن اۋىتقيتىنىن كورسەتەدى. بۇل كورسەتكىش جانارتاۋ شوگىندى تاۋ جىنىستارىنا ءتان بولسا دا، بازالت (جانارتاۋدان شىققان تاۋ جىنىسى) ءۇشىن قالىپتى نورما كورسەتكىشى. سوندىقتان تاستان شىعاتىن دىبىسقا قۇرامىنداعى تەمىردىڭ اسەر ەتە قويۋى ەكىتالاي ەكەن­دىگىن ايتادى. جالپى، شىڭعىستاۋ جە­رىنىڭ گەولوگيالىق قۇرىلىمى تومەنگى جانە ورتا پالەوگەننىڭ جانارتاۋتەكتى شوگىندىلەرىنەن، قۇمتاس، تاقتاتاس، كونگلومەرات جىنىستارىنان تۇزىلگەنى بەلگىلى. گەولوگيا-مينەرالوگيا عىلىم­دارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور اقىل­بەك ءجۇنىسوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، سەمەي ءوڭىرى يادرولىق پوليگون وشاعىنا اي­نال­عاندىقتان جابىق ۇستالىپ، جەر قويناۋىنا زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىل­مەگەن. «جارىلىس بولعان كەزدەگى سول جەر­دەگى تاۋ جىنىستارىنىڭ وزگەرگەن ءتۇرى دە بولۋى مۇمكىن. قولمەن ۇستاپ كور­مەگەن سوڭ ناقتى بىردەڭە دەۋ قيىن»، دەي­دى عالىم. نە دە بولسا، تابيعاتتىڭ ەرەك­شە كەرەمەتى ءبىزدىڭ گەولوگ عالىمدار ءۇشىن جاڭا زەرتتەۋ ايماعى بولارى ءسوزسىز.