سودان بەرى ەكى ايدان استام ۋاقىت ءوتتى. بۇل تاراپتا قانداي جۇمىستار قولعا الىندى؟ نەندەي جوبا-جوسپارلار بار؟ ارينە، «تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر». وسى رەتتە سالماق اۋەلى ۇلى تۇلعا تۋعان توپىراق – اباي اۋدانىنا، ودان كەيىن وبلىسقا تۇسەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى بولار. جاقىندا جۇمىس ساپارىمەن شەجىرەلى وڭىرگە ارنايى بارعانىمىزدا قۇنانباي وسكەنباي ۇلى جاتقان اقشوقى مەكەنىن اباتتاندىرۋعا، مەملەكەت قامقورلىعىنا الۋعا بايلانىس­تى العاشقى قادامداردىڭ جاسالا باستاعانىن اڭعاردىق. اباي اۋدانىنىڭ اكىمى جارقىنبەك بايسابىروۆ اقشوقىعا قاتىستى جوبا ازىرلەنگەنىن جەتكىزدى. جو­با اياسىندا قورىمدى قورشاۋ، زيا­رات ەتۋشىلەرگە ارنالعان ورىن­دىق­تار ورناتۋ، وسىندا جەرلەنگەن جانداردىڭ قۇلپىتاستارداعى جازۋلارىن قايتا جازۋ سەكىلدى جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلگەن ەكەن. سونىمەن قاتار اۋدان اكىمدىگى ۇلكەن مەرەيتوي قارساڭىندا ۇلى اباي دۇنيە ەسىگىن اشقان سىرت قاسقابۇلاق دەپ اتالاتىن جەردى دە قورشاپ، اباتتاندىرۋدى جوس­پارلاپ وتىر. ال وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ بۇل تاراپتا قانداي جوبا-جوسپارلارى بار؟ وكىنىشكە قاراي، باسقارما قۇدىرەتتى قۇنانباي ەسىمىن ۇلىقتاۋعا بايلانىستى ناقتى ءىس-شارالار جوسپارىن ءالى ازىرلەپ ۇلگەرمەگەن سەكىلدى.

اتال­عان باسقارما باسشى­سى ازامات مۇحامەدچينوۆپەن حا­بار­لاس­قا­نىمىزدا اباي قۇنان­باي­ ۇلىنىڭ 175 جىلدىعىنا باي­لانىستى عانا ءىس-شارالار جوس­پارى دايىندالعانىن جەتكىزدى. الايدا، وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى اسەم ءنۇسىپوۆا قۇنانباي قورىمى مەن ونىڭ توڭىرەگىن­­دەگى ەلەۋسىز-ەسكەرۋسىز قالىپ كەلە جات­قان قاسيەتتى ورىنداردى نازار­عا الۋ كەرەكتىگى جايىندا: «اباي­داي الىپتىڭ، قازاقتىڭ ۇلى اقى­نى­نىڭ تۋعان اكەسى قۇنانباي ءبۇ­گىن­دە راسىمەن دە ەسكەرۋسىز قا­لۋ­دا. ابايعا ار­نال­عان مۋزەي مەن جي­دەباي­دا­عى مەموريالدىق كەشەن­گە قۇنانباي قورىمى كىر­مەي قال­عان. شىڭعىستاۋ باۋ­را­يىن­­داعى قۇنانبايدىڭ ءبايبى­شەسى كۇڭكەنىڭ قوراسى، كىشى ايە­لى ايعىزدىڭ ءۇيى، قورا-جايى، شاكارىمنىڭ اكەسى، ياعني قۇنان­باي­دىڭ ۇلى قۇدايبەردىنىڭ ءۇي-جايى، ابايدىڭ حاتشىسى ءمۇر­سەيىت­تىڭ ءۇيى، زيراتى جانە تاعى باس­قا­لارىنىڭ دا زيراتتارى جەر­مەن-جەكسەن بولىپ بارادى. سەمەي­لىك جۋرناليست راۋشان قاب­­جان­قىزى وسى جەرلەرگە ارنايى پرەسس-تۋر ۇيىمداستىرىپ، بۇل پروبلەمالاردى قالاي نازار­عا الۋ كەرەكتىگى جونىندە شەشىم شى­عارۋ ءوتىنىشىن جەتكىزدى. اتال­عان ۇسىنىستار ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىن وتكىزۋ بويىنشا قۇرىلعان جۇمىس توبى تاراپىنان قاراستىرىلاتىن بولادى» دەپ ءوزىنىڭ فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىندا جازعان-دى.

«شىرىلدايدى ۋاقىت شىڭعىستاۋدان شىعارماي»

«دارعا اسقان دا قۇنانباي،

 قارا باسقان قۇنانباي»،

وتكەن ءىستى وسىلاي

ورشىتەمىز ۇيالماي.

شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس

 قۇنانبايىن قازاقتىڭ،

شىرىلدايدى ۋاقىت

 شىڭعىستاۋدان شىعارماي.

ابايلىق اقىن تولەگەن جان­عا­ليەۆ جىرلاعانداي، راسىن­دا، قۇ­نانبايدىڭ ءالى دە شىڭ­عىس­تاۋ­دان شىعا الماي جاتقانى اششى دا بولسا شىندىق. «اقشوقىعا مەم­لەكەتتىك كوزقاراس كەرەك. قۇ­نەكەڭ جونىندەگى اڭگىمەنىڭ باس­تال­عانىنا 1-2 جىلدىڭ شاما­سى بولدى-اۋ دەيمىن. بۇل رەت­تە دوسحان جولجاقسىنوۆ ءتۇسىر­گەن «قۇنانباي» ءفيلمىنىڭ اعا سۇل­تان ەسىمىن ەل جادىندا جاڭ­عىر­تۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقانىن ايتۋ­عا ءتيىستىمىز. ارينە قۇنەكەڭ بەي­نەسىن جۇرتشىلىققا پاش ەتۋ بىرەر فيلممەن، بىرەر شىعار­مامەن بىتەتىن شارۋا ەمەس. قۇنان­باي قا­زاق­تىڭ قاز داۋىس­تى قازىبەك، تولە بي سەكىلدى قاي­را­ت­كەرلەرىمەن تەڭەستىرىلەتىن تۇلعا. وكىنىشتىسى، ەگەمەندىك العانىمىزعا قانشا جىل بولسا دا، قۇنەكەڭە ءالى دۇ­رىس بەت بۇرا الماي جاتىرمىز. ءۇل­كەن بەتبۇرىستى ەلىمىزدىڭ جاڭا پرە­زيدەنتى قاسىم-جومارت تو­قاەۆ­تىڭ ءوزى باستادى. قۇنەكەڭ جونىندە استىن سىزىپ تۇرىپ ايت­تى. «ەل تاريحىنداعى ەڭبەگىن ۇمىت­­پاۋىمىز قاجەت. ول – تۇتاس قازاق تاريحىندا ءوز ورنى بار تۇلعا» دەدى. بۇدان ارتىق قانداي ءسوز كەرەك؟! ەندى سەڭ قوزعالا ما دەگەن ويىمىز بار. قۇنانبايدى ۇلىق­تاۋ نەدەن باستالۋى كەرەك؟ ەڭ اۋەلى قاجى جەرلەنگەن اق­شوقىعا اپاراتىن 21 شاقىرىم جول جاقسىلاپ جوندەلۋى كەرەك. اباي ەلىنە كەلىمدى-كەتىمدى ادامدار: «21 شاقىرىم الىس، جول ناشار» دەپ قۇنانبايدىڭ باسىنا بارمايدى. بۇرىلمايدى. ەڭلىك-كەبەك ەسكەرتكىشىنەن اسادى دا، جيدەبايعا تارتىپ كەتەدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، قۇنان­باي جاتقان جەر سويلەپ تۇرۋعا ءتيىس. قاجەت بولسا مۇندا شاعىن مۋزەي سالۋ كەرەك. باسىندا شىراقشى بولۋى قاجەت. ارينە جيدەبايداعىداي ۇلكەن كەشەن سۇراپ وتىرعانىمىز جوق. مەنىڭ جانىما باتاتىن تاعى ءبىر دۇنيە. اباي ەلىندە جىل سايىن «اباي وقۋلارى» وتەدى. شاراعا كەلەتىن بالالاردىڭ ءبارى ابايدى، شاكارىمدى بىلەدى، ءبى­راق قۇنانبايدى بىلمەيدى. «اباي وقۋلارىنىڭ» ءوتىپ كەلە جات­قانىنا 20 جىل بولدى ما، وقۋ­شى­لاردىڭ قۇنانباي تۋرالى ايت­قاندارى ەسىمدە قالماپتى. سون­دىقتان ۇلى ابايدىڭ 175 جىل­دىعى قارساڭىندا قۇنان­باي­دى قۇرمەتتەپ، ۇرپاق ەسىندە قالاتىنداي، كادەسىنە جارايتىنداي شارۋا اتقارۋىمىز كەرەك-اق» دەيدى اقىن، اباي اۋدا­نىنىڭ قۇر­مەتتى ازاماتى تولەگەن جان­عاليەۆ.

اقشوقىعا قابىرستان ەمەس، قاسيەتتى ورىن رەتىندە قاراۋىمىز كەرەك

كەزىندە ۇلت ۇستازى احمەت باي­تۇرسىنوۆ: «قۇنانباي جۇرت اۋزى­نا قاراعان قازاقتىڭ باس ادام­دارىنىڭ ءبىرى بولعان» دەپ اسا جو­عا­رى باعالاعان دالا دانىشپانى قۇنانباي مەن ونىڭ ۇرپاقتارى جەرلەنگەن اقشوقىنىڭ قازاق تاري­حىندا الار ورنى بولەك. اق­شوقىنىڭ ءوزى كىشى اقشوقى، شەت­كى اقشوقى، ۇلكەن اقشوقى دەپ ۇشكە بولىنەدى. ورايى كەلگەن­دە ايتا كەتەيىك، قۇنانبايدىڭ ءىنى­سى جاقىپ، ابايدىڭ اعا­لارى ىسقاق پەن تاڭىربەردى، ءىنى­سى سماعۇل، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اتا­­سى اۋەزحان بەردىحان ۇلى، ءھا­كىم­نىڭ العاشقى كىتابىن سانكت-پەتەر­بۋرگتە باستىرۋشى كاكىتاي ىسقاق­ ۇلى، ىزعۇتتى وسى قورىمدا جەرلەنگەن.

اقشوقىنىڭ ۇلى اباي ءومى­رىن­­دە الار ورنى، اقىننىڭ العاش­قى جارىن سۇيگەن ءلاززاتتى شاق­تارى مەن ءابدىراحمانداي اياۋلى ۇلىن ءوز قولىمەن اق­تىق ساپارعا اتتان­دىر­عان قامى­رىق­تى ساتتەرىن ءوت­كەر­گەن قا­سيەتتى ولكە ەكەندىگى دە ءالى دە ەس­كەرىل­مەي كەلە جاتقان سەكىلدى. ءبىرىن­شىدەن، اقشوقى – ۇلى ابايدىڭ قىستاۋ سالعان جەرى. ەكىنشىدەن، العاشقى جارى دىلدامەن شاڭىراق كوتەرگەن قۇتتى قونىسى. اقشوقىنىڭ قۇ­نا­نباي مەن كاكىتاي زيراتىنان جوعارى ساي تۇكپىرىندە سول كەزدە سالىنعان اباي قوراسىنىڭ ىرگەتاسى ءالى كۇنگە دەيىن ساق­تال­­عان. اقىن اۋەلدە ۇلكەن اق­شوقى­نى مەكەن ەتكەنىمەن، كوپ ۇزاماي ءبىر جارىم شاقىرىمداي جەردەگى كىشى اقشوقىعا كوشكەن كورىنەدى. از عانا عۇمىرىندا «تالاپ­تىڭ ءمىنىپ تۇلپارىن، تاس قياعا ورلەپ»، «بوياماسىز اق كوڭىل جۇرەگىن كىرلەتپەي» دۇنيە­دەن وتكەن سۇيىك­تى ۇلى ءابىش­تىڭ سۇيەگىن 1895 جىلى ناۋرىز ايىن­دا وسى كىشى اق­شوقىدا قارسى العان دەيدى. «ءابىشتى ۇلكەن اقشوقىداعى قۇنانباي قاسىنا جەرلەۋگە الىپ جۇرگەندە اباي پاۋەسكە سوڭىندا سالت بارا جاتىر ەدى. ساق رۋىنا سىڭگەن كەرەي بايىس ۇلى قىدىر­الى ارتىنان بارىپ سويلەسىپ ەدى، اباي پاۋەسكەنى توقتاتىپ، جول­دىڭ وڭ جاعىنداعى ءشيدى نۇس­قاپ، سولاي جىبەردى» – دەگەن كور­گەندەر»، – دەي كەلىپ، «ءبىر عاجابى، وسى زارلى قوشتاسۋ بول­عان ورىندا ءتۇپ-ءتۇپ شي بۇگىن دە ءوسىپ تۇر» دەپ جازادى بەكەن يسا­باەۆ. نار تۇلعانىڭ ەرەكشە جاقسى كورگەن، كەلەشەگىنەن زور ءۇمىت كۇتكەن ۇلدارىنىڭ ءبىرى، «مەد­عات-قاسىم»، «ەڭلىك-كەبەك»، «ابىلاي» پوەمالارىن جازعان ماعاۋيا شەتكى اقشوقىدا دۇنيە سالعان. اقىن ۇلىنىڭ سۇيەگىن ۇلكەن اقشوقىعا قاراي الىپ جۇرگەندە «ماعاشىمنىڭ سۇيەگىن اۋىرتادى» دەپ جول ءۇستىنىڭ ۇساق تاسىن تەرىپ، پاۋەسكە الدىندا ءجۇرىپ وتىرعان دەسەدى.

ۇلى اباي «ايتتىم سالەم، قالام­­قاس»، «تاتيانانىڭ ونە­گين­­گە جازعان حاتى»، «ونە­گين­نىڭ تاتياناعا جاۋابى»، «تاتيانا ءسوزى»، «ونەگيننىڭ تاتياناعا جازعان حاتى»، «ونەگيننىڭ ولەر­دەگى ءسوزى»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ» اندەرىن وسى كىشى اق­شوقىدا شىعارىپ، پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگين» داستانىن تۇڭعىش رەت قازاق تىلىنە وسى جەردە اۋدارعان جانە «شوقپارداي كەكىلى بار، قامىس قۇلاق»، «ءوزى ەرمەي، ەرىك بەرمەي، جۇرت قور ەتتى» دەيتىن ولەڭدەرى دە وسىندا ءدۇ­نيەگە كەلگەن دەگەن دەرەكتەر بار. وسىنداي شەرلى دە شەجى­رە­لى تاريحى بار اقشوقىنى قۇ­نان­بايعا عانا قاتىستى دەۋگە بولا ما؟

وسى رەتتە زيالى قاۋىم وكىل­­دەرى قۇنانباي ماڭگىلىككە تىنىس تاپقان مەكەندى قورىم دەپ قوم­سىنباي كيەلى ورىن دارە­جەسىنە كوتەرەتىن كەزدىڭ الدە­قا­شان جەتكەنىن ايتادى. «اقشوقىعا ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن كەڭەس ودا­عىنىڭ كوزىمەن قاراپ كەلە­مىز. ول زامان بارشاعا بەل­گىلى. ءدىندى ايتقىزبادى، تاريح­­تى دۇرىس ايتقىزبادى، قۇنان­­بايدىڭ قانداي تۇلعا ەكەندى­گىن ايتقىزبادى. سوعان وراي اباي­دىڭ تاريحناماسى دا وزگەر­تىلىپ بەرىلدى. اقشوقى اباي اتا­­مىزدىڭ تۇراقتى مەكەنى بول­عان جەر. «مىناۋ ساعان، جەڭ­گەمە كورىمدىك» دەپ ءىنىسى وس­پان­نىڭ ءداۋ قارا تاستى ەسىك ال­دى­نا اكەپ تاستايتىنى بار ەمەس پە قالجىڭداپ؟ سوندىقتان ءبىز اق­شوقىعا قورىم، مولا، قابىر­س­تان رەتىندە ەمەس، اباي­دىڭ تۇر­­عىلىقتى قونىسى رە­تىندە قاراۋىمىز كەرەك» دەيدى اعا سۇل­تان جايىندا كىتاپ جاز­عان، اباي­تانۋشى بەيبىت ساپارالى.

ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني، ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋ­زەيىنىڭ ديرەكتورى جاندوس اۋباكىر اقشوقىعا بايلانىستى بىزگە ەكى ۇسىنىسىن ايتتى. «ءبىرىن­شىدەن، اقشوقىداعى قۇنانباي قورى­مى رەسپۋبليكالىق ماڭى­زى بار تاريح جانە مادەنيەت ەس­كەرت­كىش­تەرىنىڭ تىزىمىنە ەنۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، اقشوقى اباي مۋزەيىنىڭ ءبىر ءبولىمى بولۋى قاجەت. اباي ءومىرى مەن شىعار­ماشى­لىعىندا اقشوقىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. اقشوقى جەرىندە تا­ريحي ورىندار دا جەتەرلىك، تا­ري­حي وقيعالار دا كوپ بولعان. سون­دىقتان وسى اتىراپتاعى ەس­كەرت­­كىشتەردىڭ بارلىعى اباي مۋ­زەيى­­نىڭ ءتوڭى­رەگىنە توپتاستىرىلسا جاق­سى بولار ەدى» دەيدى ول.

شىعىس قازاقستان وبلىسى