مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ بيىل كوكتەمدە، ناقتىراق ايتساق، 26 ساۋىردە شىعىس قازاقستانعا جاساعان جۇمىس ساپارىندا سەمەيدە زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن كەزدەسكەندە: « ۇلى ابايدى ۇلىقتاعاندا ونىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ ەل تاريحىنداعى ەڭبەگىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. ول – سەمەيدە عانا ەمەس، تۇتاس قازاق تاريحىندا ءوز ورنى بار تۇلعا. ونى حالقىمىز جاقسى بىلەدى، قادىر تۇتادى. جاس ۇرپاققا جاقسى ۇلگى-ونەگە بولاتىن ءىستى مەن ارقاشان قولدايمىن. ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءبىز، شىن مانىندە، وسىنداي ساباقتاستىق داستۇرىنە جول اشاتىن بىرەگەي باستامالاردى قولعا الۋىمىز كەرەك» دەي كەلە، وبلىس اكىمدىگى الداعى ۋاقىتتا قۇنانبايدىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋعا بايلانىستى ءتيىستى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋى كەرەكتىگىن ايتقان ەدى.

سودان بەرى ەكى ايدان استام ۋاقىت ءوتتى. بۇل تاراپتا قانداي جۇمىستار قولعا الىندى؟ نەندەي جوبا-جوسپارلار بار؟ ارينە، «تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر». وسى رەتتە سالماق اۋەلى ۇلى تۇلعا تۋعان توپىراق – اباي اۋدانىنا، ودان كەيىن وبلىسقا تۇسەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى بولار. جاقىندا جۇمىس ساپارىمەن شەجىرەلى وڭىرگە ارنايى بارعانىمىزدا قۇنانباي وسكەنباي ۇلى جاتقان اقشوقى مەكەنىن اباتتاندىرۋعا، مەملەكەت قامقورلىعىنا الۋعا بايلانىستى العاشقى قادامداردىڭ جاسالا باستاعانىن اڭعاردىق. اباي اۋدانىنىڭ اكىمى جارقىنبەك بايسابىروۆ اقشوقىعا قاتىستى جوبا ازىرلەنگەنىن جەتكىزدى. جوبا اياسىندا قورىمدى قورشاۋ، زيارات ەتۋشىلەرگە ارنالعان ورىندىقتار ورناتۋ، وسىندا جەرلەنگەن جانداردىڭ قۇلپىتاستارداعى جازۋلارىن قايتا جازۋ سەكىلدى جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلگەن ەكەن. سونىمەن قاتار اۋدان اكىمدىگى ۇلكەن مەرەيتوي قارساڭىندا ۇلى اباي دۇنيە ەسىگىن اشقان سىرت قاسقابۇلاق دەپ اتالاتىن جەردى دە قورشاپ، اباتتاندىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. ال وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ بۇل تاراپتا قانداي جوبا-جوسپارلارى بار؟ وكىنىشكە قاراي، باسقارما قۇدىرەتتى قۇنانباي ەسىمىن ۇلىقتاۋعا بايلانىستى ناقتى ءىس-شارالار جوسپارىن ءالى ازىرلەپ ۇلگەرمەگەن سەكىلدى.
اتالعان باسقارما باسشىسى ازامات مۇحامەدچينوۆپەن حابارلاسقانىمىزدا اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 175 جىلدىعىنا بايلانىستى عانا ءىس-شارالار جوسپارى دايىندالعانىن جەتكىزدى. الايدا، وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى اسەم ءنۇسىپوۆا قۇنانباي قورىمى مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى ەلەۋسىز-ەسكەرۋسىز قالىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى ورىنداردى نازارعا الۋ كەرەكتىگى جايىندا: «ابايداي الىپتىڭ، قازاقتىڭ ۇلى اقىنىنىڭ تۋعان اكەسى قۇنانباي ءبۇگىندە راسىمەن دە ەسكەرۋسىز قالۋدا. ابايعا ارنالعان مۋزەي مەن جيدەبايداعى مەموريالدىق كەشەنگە قۇنانباي قورىمى كىرمەي قالعان. شىڭعىستاۋ باۋرايىنداعى قۇنانبايدىڭ ءبايبىشەسى كۇڭكەنىڭ قوراسى، كىشى ايەلى ايعىزدىڭ ءۇيى، قورا-جايى، شاكارىمنىڭ اكەسى، ياعني قۇنانبايدىڭ ۇلى قۇدايبەردىنىڭ ءۇي-جايى، ابايدىڭ حاتشىسى ءمۇرسەيىتتىڭ ءۇيى، زيراتى جانە تاعى باسقالارىنىڭ دا زيراتتارى جەرمەن-جەكسەن بولىپ بارادى. سەمەيلىك جۋرناليست راۋشان قابجانقىزى وسى جەرلەرگە ارنايى پرەسس-تۋر ۇيىمداستىرىپ، بۇل پروبلەمالاردى قالاي نازارعا الۋ كەرەكتىگى جونىندە شەشىم شىعارۋ ءوتىنىشىن جەتكىزدى. اتالعان ۇسىنىستار ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىن وتكىزۋ بويىنشا قۇرىلعان جۇمىس توبى تاراپىنان قاراستىرىلاتىن بولادى» دەپ ءوزىنىڭ فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىندا جازعان-دى.
«شىرىلدايدى ۋاقىت شىڭعىستاۋدان شىعارماي»
«دارعا اسقان دا قۇنانباي،
قارا باسقان قۇنانباي»،
وتكەن ءىستى وسىلاي
ورشىتەمىز ۇيالماي.
شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس
قۇنانبايىن قازاقتىڭ،
شىرىلدايدى ۋاقىت
شىڭعىستاۋدان شىعارماي.
ابايلىق اقىن تولەگەن جانعاليەۆ جىرلاعانداي، راسىندا، قۇنانبايدىڭ ءالى دە شىڭعىستاۋدان شىعا الماي جاتقانى اششى دا بولسا شىندىق. «اقشوقىعا مەملەكەتتىك كوزقاراس كەرەك. قۇنەكەڭ جونىندەگى اڭگىمەنىڭ باستالعانىنا 1-2 جىلدىڭ شاماسى بولدى-اۋ دەيمىن. بۇل رەتتە دوسحان جولجاقسىنوۆ ءتۇسىرگەن «قۇنانباي» ءفيلمىنىڭ اعا سۇلتان ەسىمىن ەل جادىندا جاڭعىرتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقانىن ايتۋعا ءتيىستىمىز. ارينە قۇنەكەڭ بەينەسىن جۇرتشىلىققا پاش ەتۋ بىرەر فيلممەن، بىرەر شىعارمامەن بىتەتىن شارۋا ەمەس. قۇنانباي قازاقتىڭ قاز داۋىستى قازىبەك، تولە بي سەكىلدى قايراتكەرلەرىمەن تەڭەستىرىلەتىن تۇلعا. وكىنىشتىسى، ەگەمەندىك العانىمىزعا قانشا جىل بولسا دا، قۇنەكەڭە ءالى دۇرىس بەت بۇرا الماي جاتىرمىز. ءۇلكەن بەتبۇرىستى ەلىمىزدىڭ جاڭا پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزى باستادى. قۇنەكەڭ جونىندە استىن سىزىپ تۇرىپ ايتتى. «ەل تاريحىنداعى ەڭبەگىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. ول – تۇتاس قازاق تاريحىندا ءوز ورنى بار تۇلعا» دەدى. بۇدان ارتىق قانداي ءسوز كەرەك؟! ەندى سەڭ قوزعالا ما دەگەن ويىمىز بار. قۇنانبايدى ۇلىقتاۋ نەدەن باستالۋى كەرەك؟ ەڭ اۋەلى قاجى جەرلەنگەن اقشوقىعا اپاراتىن 21 شاقىرىم جول جاقسىلاپ جوندەلۋى كەرەك. اباي ەلىنە كەلىمدى-كەتىمدى ادامدار: «21 شاقىرىم الىس، جول ناشار» دەپ قۇنانبايدىڭ باسىنا بارمايدى. بۇرىلمايدى. ەڭلىك-كەبەك ەسكەرتكىشىنەن اسادى دا، جيدەبايعا تارتىپ كەتەدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، قۇنانباي جاتقان جەر سويلەپ تۇرۋعا ءتيىس. قاجەت بولسا مۇندا شاعىن مۋزەي سالۋ كەرەك. باسىندا شىراقشى بولۋى قاجەت. ارينە جيدەبايداعىداي ۇلكەن كەشەن سۇراپ وتىرعانىمىز جوق. مەنىڭ جانىما باتاتىن تاعى ءبىر دۇنيە. اباي ەلىندە جىل سايىن «اباي وقۋلارى» وتەدى. شاراعا كەلەتىن بالالاردىڭ ءبارى ابايدى، شاكارىمدى بىلەدى، ءبىراق قۇنانبايدى بىلمەيدى. «اباي وقۋلارىنىڭ» ءوتىپ كەلە جاتقانىنا 20 جىل بولدى ما، وقۋشىلاردىڭ قۇنانباي تۋرالى ايتقاندارى ەسىمدە قالماپتى. سوندىقتان ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىعى قارساڭىندا قۇنانبايدى قۇرمەتتەپ، ۇرپاق ەسىندە قالاتىنداي، كادەسىنە جارايتىنداي شارۋا اتقارۋىمىز كەرەك-اق» دەيدى اقىن، اباي اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى تولەگەن جانعاليەۆ.
اقشوقىعا قابىرستان ەمەس، قاسيەتتى ورىن رەتىندە قاراۋىمىز كەرەك
كەزىندە ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ: «قۇنانباي جۇرت اۋزىنا قاراعان قازاقتىڭ باس ادامدارىنىڭ ءبىرى بولعان» دەپ اسا جوعارى باعالاعان دالا دانىشپانى قۇنانباي مەن ونىڭ ۇرپاقتارى جەرلەنگەن اقشوقىنىڭ قازاق تاريحىندا الار ورنى بولەك. اقشوقىنىڭ ءوزى كىشى اقشوقى، شەتكى اقشوقى، ۇلكەن اقشوقى دەپ ۇشكە بولىنەدى. ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، قۇنانبايدىڭ ءىنىسى جاقىپ، ابايدىڭ اعالارى ىسقاق پەن تاڭىربەردى، ءىنىسى سماعۇل، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اتاسى اۋەزحان بەردىحان ۇلى، ءھاكىمنىڭ العاشقى كىتابىن سانكت-پەتەربۋرگتە باستىرۋشى كاكىتاي ىسقاق ۇلى، ىزعۇتتى وسى قورىمدا جەرلەنگەن.
اقشوقىنىڭ ۇلى اباي ءومىرىندە الار ورنى، اقىننىڭ العاشقى جارىن سۇيگەن ءلاززاتتى شاقتارى مەن ءابدىراحمانداي اياۋلى ۇلىن ءوز قولىمەن اقتىق ساپارعا اتتاندىرعان قامىرىقتى ساتتەرىن ءوتكەرگەن قاسيەتتى ولكە ەكەندىگى دە ءالى دە ەسكەرىلمەي كەلە جاتقان سەكىلدى. ءبىرىنشىدەن، اقشوقى – ۇلى ابايدىڭ قىستاۋ سالعان جەرى. ەكىنشىدەن، العاشقى جارى دىلدامەن شاڭىراق كوتەرگەن قۇتتى قونىسى. اقشوقىنىڭ قۇنانباي مەن كاكىتاي زيراتىنان جوعارى ساي تۇكپىرىندە سول كەزدە سالىنعان اباي قوراسىنىڭ ىرگەتاسى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. اقىن اۋەلدە ۇلكەن اقشوقىنى مەكەن ەتكەنىمەن، كوپ ۇزاماي ءبىر جارىم شاقىرىمداي جەردەگى كىشى اقشوقىعا كوشكەن كورىنەدى. از عانا عۇمىرىندا «تالاپتىڭ ءمىنىپ تۇلپارىن، تاس قياعا ورلەپ»، «بوياماسىز اق كوڭىل جۇرەگىن كىرلەتپەي» دۇنيەدەن وتكەن سۇيىكتى ۇلى ءابىشتىڭ سۇيەگىن 1895 جىلى ناۋرىز ايىندا وسى كىشى اقشوقىدا قارسى العان دەيدى. «ءابىشتى ۇلكەن اقشوقىداعى قۇنانباي قاسىنا جەرلەۋگە الىپ جۇرگەندە اباي پاۋەسكە سوڭىندا سالت بارا جاتىر ەدى. ساق رۋىنا سىڭگەن كەرەي بايىس ۇلى قىدىرالى ارتىنان بارىپ سويلەسىپ ەدى، اباي پاۋەسكەنى توقتاتىپ، جولدىڭ وڭ جاعىنداعى ءشيدى نۇسقاپ، سولاي جىبەردى» – دەگەن كورگەندەر»، – دەي كەلىپ، «ءبىر عاجابى، وسى زارلى قوشتاسۋ بولعان ورىندا ءتۇپ-ءتۇپ شي بۇگىن دە ءوسىپ تۇر» دەپ جازادى بەكەن يساباەۆ. نار تۇلعانىڭ ەرەكشە جاقسى كورگەن، كەلەشەگىنەن زور ءۇمىت كۇتكەن ۇلدارىنىڭ ءبىرى، «مەدعات-قاسىم»، «ەڭلىك-كەبەك»، «ابىلاي» پوەمالارىن جازعان ماعاۋيا شەتكى اقشوقىدا دۇنيە سالعان. اقىن ۇلىنىڭ سۇيەگىن ۇلكەن اقشوقىعا قاراي الىپ جۇرگەندە «ماعاشىمنىڭ سۇيەگىن اۋىرتادى» دەپ جول ءۇستىنىڭ ۇساق تاسىن تەرىپ، پاۋەسكە الدىندا ءجۇرىپ وتىرعان دەسەدى.
ۇلى اباي «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتى»، «ونەگيننىڭ تاتياناعا جاۋابى»، «تاتيانا ءسوزى»، «ونەگيننىڭ تاتياناعا جازعان حاتى»، «ونەگيننىڭ ولەردەگى ءسوزى»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ» اندەرىن وسى كىشى اقشوقىدا شىعارىپ، پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگين» داستانىن تۇڭعىش رەت قازاق تىلىنە وسى جەردە اۋدارعان جانە «شوقپارداي كەكىلى بار، قامىس قۇلاق»، «ءوزى ەرمەي، ەرىك بەرمەي، جۇرت قور ەتتى» دەيتىن ولەڭدەرى دە وسىندا ءدۇنيەگە كەلگەن دەگەن دەرەكتەر بار. وسىنداي شەرلى دە شەجىرەلى تاريحى بار اقشوقىنى قۇنانبايعا عانا قاتىستى دەۋگە بولا ما؟
وسى رەتتە زيالى قاۋىم وكىلدەرى قۇنانباي ماڭگىلىككە تىنىس تاپقان مەكەندى قورىم دەپ قومسىنباي كيەلى ورىن دارەجەسىنە كوتەرەتىن كەزدىڭ الدەقاشان جەتكەنىن ايتادى. «اقشوقىعا ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن كەڭەس وداعىنىڭ كوزىمەن قاراپ كەلەمىز. ول زامان بارشاعا بەلگىلى. ءدىندى ايتقىزبادى، تاريحتى دۇرىس ايتقىزبادى، قۇنانبايدىڭ قانداي تۇلعا ەكەندىگىن ايتقىزبادى. سوعان وراي ابايدىڭ تاريحناماسى دا وزگەرتىلىپ بەرىلدى. اقشوقى اباي اتامىزدىڭ تۇراقتى مەكەنى بولعان جەر. «مىناۋ ساعان، جەڭگەمە كورىمدىك» دەپ ءىنىسى وسپاننىڭ ءداۋ قارا تاستى ەسىك الدىنا اكەپ تاستايتىنى بار ەمەس پە قالجىڭداپ؟ سوندىقتان ءبىز اقشوقىعا قورىم، مولا، قابىرستان رەتىندە ەمەس، ابايدىڭ تۇرعىلىقتى قونىسى رەتىندە قاراۋىمىز كەرەك» دەيدى اعا سۇلتان جايىندا كىتاپ جازعان، ابايتانۋشى بەيبىت ساپارالى.
ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني، ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى جاندوس اۋباكىر اقشوقىعا بايلانىستى بىزگە ەكى ۇسىنىسىن ايتتى. «ءبىرىنشىدەن، اقشوقىداعى قۇنانباي قورىمى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تىزىمىنە ەنۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، اقشوقى اباي مۋزەيىنىڭ ءبىر ءبولىمى بولۋى قاجەت. اباي ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىندا اقشوقىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. اقشوقى جەرىندە تاريحي ورىندار دا جەتەرلىك، تاريحي وقيعالار دا كوپ بولعان. سوندىقتان وسى اتىراپتاعى ەسكەرتكىشتەردىڭ بارلىعى اباي مۋزەيىنىڭ ءتوڭىرەگىنە توپتاستىرىلسا جاقسى بولار ەدى» دەيدى ول.
شىعىس قازاقستان وبلىسى
المانىڭ اتاسى: جەتىسۋ سيۆەرسىنىڭ جايى قانداي؟
ايماقتار • بۇگىن، 00:18
قوعام • بۇگىن، 00:15
ەكونوميكانىڭ وسۋىنە ناقتى سەكتور ۇلەس قوسىپ وتىر
ساياسات • بۇگىن، 00:12
ايماقتار • بۇگىن، 00:11
ايماقتار • بۇگىن، 00:10
وزگەرمەلى الەمدەگى ىنتىماقتاستىق جولى
ساياسات • بۇگىن، 00:06
جەتىنشى سەزدىڭ ارقالاعان جۇگى قانداي؟
قازاقستان • بۇگىن، 00:03
يەمەندە جاعداي تۇراقتالىپ كەلەدى
الەم • بۇگىن، 00:02
ەلەكتر ەنەرگياسىنان باس تارتۋ كىمگە ۇتىمدى؟
الەم • بۇگىن، 00:00
اشتىققا ۇشىراعاندار سانى ارتا ءتۇستى
الەم • كەشە
ايماقتار • كەشە
ەنەرگەتيكالىق تاپشىلىق: داعدارىس پەن مۇمكىندىك
ەكونوميكا • كەشە
قارجى • كەشە
قارجى • كەشە
قوعام • كەشە
قوعام • كەشە
جۋرناليستيكا جامپوزى ومارعالي قۇدىشەۆ تۋرالى ءبىر ۇزىك سىر
قازاقستان • كەشە
رۋحانيات • كەشە
ادەبيەت • كەشە
ءوسۋ مەن ءوشۋدىڭ اراسى ەكى-اق تارماق
ادەبيەت • كەشە
قازاقستان • كەشە
اباي وقۋلارى: حاكىم مۇراسىنىڭ جاس زەرتتەۋشىلەرى
اباي • كەشە
جەرگىلىكتى تۇلعالار ەسكەرۋسىز قالا بەرە مە؟
قوعام • كەشە
كورشىلەرمەن بايلانىس ارتىپ كەلەدى
ەكونوميكا • كەشە
ونەر • كەشە
ايەلىن ۇرىپ ولتىرگەن تۇركىستاندىق 17 جىلعا سوتتالدى
ايماقتار • كەشە
بىرنەشە وڭىردە اۋا رايىنا بايلانىستى ەسكەرتۋ جاريالاندى
اۋا رايى • كەشە
مەملەكەت باسشىسى «بايتەرەك» حولدينگىنىڭ باسقارما توراعاسىن قابىلدادى
پرەزيدەنت • كەشە
باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • كەشە
پرەزيدەنت ەسەپ كوميتەتىنىڭ توراعاسىن قابىلدادى
پرەزيدەنت • كەشە
ەلوردادا بىرقاتار كوشە ۋاقىتشا جابىلدى
ەلوردا • كەشە
الماتىدا ەسىرتكى ساتۋمەن اينالىسقان توپ ۇستالدى
وقيعا • كەشە
قاڭتار وقيعاسىندا 238 ازامات قايتىس بولدى - باس پروكۋراتۋرا
قازاقستان • كەشە
مەملەكەت باسشىسى ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمىن قابىلدادى
پرەزيدەنت • كەشە
نۇر-سۇلتاندا بوس جۇمىس ورىندارى جارمەڭكەسى وتەدى
ەلوردا • كەشە
ەكىباستۇز قالاسىنىڭ اكىمى تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • كەشە
ۇقساس جاڭالىقتار