ازاماتتىق قوعامنىڭ ءبىر تىرەگى – ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار

ازاماتتىق قوعامنىڭ باستاۋىن ورتا عاسىرداعى العاشقى گۋمانيستىك يدەيالارمەن بايلانىستىرا قاراستىراتىن كوزقاراستار بار. دەگەنمەن، ونىڭ بۇگىنگى زامانعى فورماسىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى ءۇش عاسىرداي ۋاقىتتى قامتيدى. سالانىڭ وسى ارالىقتاعى دامۋ، جە­تىلۋ تاريحىنا زەر سالساق، ءبىرىنشى كە­زەكتە دامىعان مەملەكەتتەردەگى ازا­ماتتىق قوعامنىڭ بەت الىسى سانادا جاڭعىرادى. اسىرەسە اقش، ۇلى­بري­تانيا، باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە ازا­­­ماتتىق قوعامنىڭ مەملەكەتتىڭ وركەن­­­دەۋىنە تيگىزىپ وتىرعان پايداسى زور. ولارداعى ازاماتتىق قوعامعا ءتان، 30-40 جىلدىق تاريحى بار، قور­شاعان ورتانى قورعاۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ادام قۇقىعىن ساقتاۋ، دامۋشى مەملەكەتتەرگە كومەكتەسۋ جانە دەموكراتيانى دامىتۋ سالالارىندا ىقپالدى كەيبىر قۇرىلىمدار الەمدىك اۋقىمداعى ماسەلەلەرگە دەيىن ارالاسۋدا.

جالپى، اتقارۋشى بيلىك پەن ازا­ماتتىق قوعام – مەملەكەتتىڭ قوس قانا­تى. بۇلار بىرلەسپەي ءىس ىلگەرى باسپايدى. دامىعان مەملەكەتتەردە وسى قوس تاراپقا تەڭەستىرىلگەن مۇمكىندىكتىڭ بەرىلۋى ولاردىڭ وركەندەۋىنىڭ نەگىزى بولىپ وتىر. ال جالپى بيلىگى، ونىڭ تارماقتارى مونوپوليستىك قاعيدات­تارىنا سۇيەنگەن، ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋىنا مۇددەلى ەمەس ەلدەر كوپتەگەن ماسەلەلەردە ارتتا قالۋدا.

سوڭعى 10 جىلدا قازاقستاندا ءتىر­كەلگەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ سانى 20 مىڭعا جۋىقتاپتى. مامان­داردىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ 2 مىڭدايى جۇمىس ىستەپ تۇرعان كورىنەدى... بۇل ۇيىمداردىڭ تاعدىرى تىكەلەي قار­جىعا بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى. ەلى­مىزدەگى ۇەۇ-لاردىڭ دونورلارى – حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ەلشى­لىكتەر، ۇكىمەت، (گرانت كولەمى 3 ملرد تەڭگەدەي). سوڭعى 15 جىل ىشىندە مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك تاپسىرىستى قارجىلاندىرۋ 65 ەسەگە وسكەن)، ءىرى كومپانيالار جانە ءوز بيزنەسىن اشقان ۇەۇ-لار (الەۋمەتتىك بيزنەس). بۇل جەردە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا ۇسىنىلاتىن قارجىنىڭ باسىم بولىگى ۇكىمەت پەن شەتەلدىك ەلشىلىكتەرگە تيەسىلى. ال قالعاندارىنىڭ ۇلەسى ماردىمسىز. مىنە، ءدال وسى جەردە ۇەۇ-لاردىڭ قوعامداعى ءرولى كۇشەيمەي وتىرعانىنىڭ باستى سەبەپتەرى اي­قىندالا تۇسەدى. 

ەلىمىزدە ءىرى كومپانيالار، بيز­نەس-قاۋىمداستىق ۇەۇ-لاردىڭ əلەۋمەتتiك ءمانى زور باستامالارىن قارجىلىق قولداۋى تومەن دەڭگەيدە. كومپانيالار، بيزنەس سالاسى ءبىر رەتتىك كومەكتەن اسا الماي ءجۇر. ارينە ۇەۇ-عا بيزنەسمەندەر، جەكە كومپانيالار جاردەمدەسپەيدى دەپ ايتۋ قيىن، بىراق وتە از. ال ماڭىزدى جوبالار مەملەكەتتىك تاپسىرىستار مەن بايقاۋلار ارقىلى بەرىلگەن قارجىعا جۇزەگە اسىرىلۋدا. ياعني، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم مەملەكەتتىڭ گرانتتارىنا، تاپ­سىرىسىنا، دالىرەگى تەندەرگە تەل­مىرۋگە ءماجبۇر. بۇل جاعداي تاپسىرىس بەرۋشىلەر ەمەۋرىنىمەن ۋاقىتشا قۇرى­لاتىن ۇەۇ-لاردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلەدى دە، قوعام ومىرىنە بەلسەنە ارالاس­قىسى كەلەتىن قۇرىلىمدار امالسىزدان ىسىرىلىپ قالادى. 

ەندى وسى ارادا شەتەلدەردىڭ ءتاجىري­­بەسىنەن بىرەر مىسال كەلتىرەيىك. ماسەلەن، ەۋروپا ەلدەرىندە مۇنداي ۇيىم­­دارعا ءىرىلى-ۇساقتى كومپانيا­لار، قالتالى ادامدار كومەكتەسىپ وتى­رادى. ال ۇكىمەت ولاردى جاناما تۇردە عانا قولداپ، ولاردىڭ قىز­مەتىن تەك باقىلاۋمەن شەكتەيدى. بۇل ارادا ەۋروپالىق ۇەۇ-لار مۇلدە مەم­لەكەتتىك تاپسىرىس المايدى دەگەن ۇعىم تۋىنداماۋى كەرەك. ولار دا مەملەكەتتىڭ تاپسىرىسىن ورىندايدى. بىراق بىزدەن ءبىر ەرەكشەلىگى ۇكىمەت ەلدەگى ۇەۇ-لاردان وزدەرى كومەك سۇراپ، قار­جىسىن ۇسىنادى. ويتكەنى ابدەن قا­لىپتاسقان، تاجىريبەسى مول، مۇشەلەرى كوپ ۇيىمداردىڭ قىزمەتىنە ۇكىمەتتىڭ ءوزى تاۋەلدى بولادى. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋعا كەزىندە بارىنشا نازار اۋدارعاندىقتىڭ جەمىسى وسى بولسا كەرەك. ەگەر وسىنداي پروتسەسس بىزدە جۇزەگە اسسا، «ءۇشىنشى سەكتور» – ازاماتتىق قوعام اجەپتاۋىر سەرپىلىس الار ەدى. بىزدە كومپانيالار مەن قالتالى جانداردىڭ ازاماتتىق قوعامدى قولداۋعا قارجى ءبولۋىنىڭ ماردىمسىزدىعى ۇەۇ-لاردى ۇكىمەتكە تاۋەلدى ەتىپ وتىر. 

تاعى ءبىر ايتا كەتەر جايت، ەلىمىزدەگى ۇەۇ-لاردىڭ كوپشى­لىگىنىڭ مۇشەلەرى دە وتە از بولىپ كەلەدى. شىعىن قول بايلايدى.