– رايسا سايرانقىزى, ءبىلۋىمشە ءسىز باتىس كىتاپ نارىعىمەن تىعىز بايلانىستاسىز. قانداي دا ءبىر ادەبي اگەنتتىكتەر مەن مەملەكەتتىك قولداۋلارعا سۇيەنبەي, ءوز بەتىڭىزشە جۇمىس ءىستەپ كەلەسىز. مەنىڭشە, ءسىزدىڭ ءتاجىريبەڭىز قازاقستانداعى كوپتەگەن اۆتوردى قىزىقتىراتىن سياقتى.
– ءومىرىمنىڭ كوپ ۋاقىتىن تاياۋ شىعىس پەن ەۋروپادا وتكىزدىم. كوپ جىل ويلاعان ارمانىمنىڭ ءبىرى – كىتاپ باسىپ شىعارۋ ەدى. وسىلايشا نيەت ەتىپ 2017 جىلى موڭعوليانىڭ ۇلانباتىر قالاسىندا ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز كاسىپكەر جاستار بىرىگىپ, «Steppe&World» باسپاسىن اشتىق. باسپانىڭ باس رەداكتورى گۇلفايرۋز شاۋەتقىزى (Ph.D, موڭعوليا ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىنىڭ پرورەكتورى), قارجى ماسەلەسىن جولداسىم الاۋبەك ءابدىل ۇلى (Ph.D) اتقارادى. جۇمىسىمىزدىڭ كوبى الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ءجۇرىپ جاتىر. اۋدارماشى, رەداكتورلارمەن ونلاين تارتىپتە حات-حابار الىسامىز. Penguin Random House, Curtis Brown, PanMacmillan سىندى الەمنىڭ ەڭ ءىرى, تانىمال باسپالارىمەن كەلىسىمشارت نەگىزىندە بىرنەشە جوبانى قولعا الدىق. بۇل باسپالاردىڭ ەڭ اۋەلگى قوياتىن شارتى – كاسىبيلىك. كىتاپتى اۋدارىپ, جارىققا شىعارۋ رۇقساتىن باسپادان جانە جازۋشىنىڭ وزىنەن قاتار الاتىن بولعاندىقتان, جۇمىس ۇزاققا سوزىلادى.
– ايگىلى گارري پوتتەر سەريالى رومانىن رەسمي رۇقساتپەن ءبىرىنشى بولىپ قازاق تىلىنە اۋدارىپ شىعارۋعا كىرىستىڭىزدەر. مۇنداي ءمۇمكىندىككە قالاي يە بولدىڭىزدار؟
– گارري پوتتەردىڭ رۇقساتىن الۋ ءۇشىن ءتيىستى ۇيىمدارمەن ءبىر جىل بويى جۇمىس ىستەدىك. اتقارىپ جاتقان جۇمىستارىمىزدى باستان-اياق تەكسەرىپ, باسپامىزدىڭ باعىت-باعدارىمەن تانىستى. ۇزاققا سوزىلعان كەلىسىمشارت ىستەرىنەن كەيىن ايگىلى جازۋشى دجوان روۋلينگتەن «قازاق تىلىنە اۋدارۋعا رۇقسات» دەگەن جاۋابىن العاندا قۋانىشىمىزدا شەك بولمادى. جالپى, گارري پوتتەردى اۋدارۋ وتە قيىن. سوندىقتان كونە لاتىن تىلىنەن العان ءسوز تىركەستەرى مەن تۇجىرىمداردى قازاق تەرمينولوگياسىندا قالىپتاسقان قاعيداتتارعا سۇيەنە وتىرىپ, ءتارجىمالاۋدى ويلاستىرماقپىز.
– «Steppe&World» باسپاسىنىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى, ۇستانىمى قانداي؟
– رۋحاني جۇتاڭدىقتىڭ ورنىن تولتىراتىن جالعىز دۇنيە بار, ول – الەم ادەبيەتىن انا تىلىندە وقۋ, انا تىلىندە دۇنيەنى تانۋ. وسى جولدا قازاق حالقىنا الەمنىڭ ۇزدىك ادەبي شىعارمالارىن انا تىلىمىزدە تانىستىرۋدى وزىمىزگە ماقسات ەتتىك. قانداي باسپا بولسىن الدىمەن تابىس كوزىن ويلاۋى – زاڭدىلىق. باسپادان شىعاتىن كىتاپتارعا شىعىن سىرتىندا 10-15 پايىز, ال دۇكەندەر ءوز تارابىنان 25-30 پايىز شاماسىندا ۇستەمە اقى قوسادى. بەزەندىرۋ مەن قۇرىلىمىن ۇيلەستىرۋ سىندى تەحنيكالىق ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى كىتاپتار نەگىزىنەن قىتاي, موڭعوليا, قازاقستان ەلدەرىندە باسىلىپ شىعادى. ال تارالىمعا كەلەر بولساق, كىتاپتاردى 2 مىڭ مەن 4 مىڭ دانا ارالىعىندا شىعارامىز. سۇرانىس ارتىپ جاتقان كۇندە, قوسىمشا تيراج دايارلانادى. باسىندا باسپا ونىمدەرى ۇلكەن قالالارداعى ءىرى دۇكەندەرگە عانا قويىلعان ەدى, قازىر قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىنا جەتكىزۋگە تىرىسىپ جاتىرمىز.
– ماقساتىڭىز الەم ادەبيەتىن قازاق تىلىندە سويلەتۋ دەيسىز. بۇل يدەيانى ىسكە اسىرۋعا ءسىزدى نە ءنارسە قۇلشىندىرادى؟
– بۇل ءىستى اتقارۋعا العان ءبىلىمىم مەن تاجىريبەم, تۋىپ-وسكەن ورتام كوپ سەبەپ بولدى. اكەمىزدىڭ ەل ءۇشىن اتقارعان ەڭبەگىن كورىپ وسكەن سوڭ, قوعامعا جاقسىلىق جاساۋ – بورىشىمىز دەگەن تاربيەمەن وستىك. ۇلانباتىر قالاسىندا ديپلوماتتاردىڭ وتباسىندا ءتورت بالانىڭ ءۇشىنشىسى بولىپ ءدۇنيەگە كەلدىم. اكەم سايران قادىر كاسىبي ارابتانۋشى, 30 جىلدان استام ۋاقىت موڭعوليانىڭ اراب ەلدەرىندە ديپلومات, توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى قىزمەتتەرىن اتقارعان. وسى سەبەپتى بالالىق شاق, ستۋدەنتتىك كەزدەرىم ەگيپەت, تۇركيا, انگليا ەلدەرىندە ءوتتى. مىسىردا كاير امەريكا ۋنيۆەرسيتەتىندە باكالاۆر دارەجەسىندە ءبىلىم الىپ, ماگيسترلىك دارەجەمدى ۇلىبريتانيادا لوندون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ مەكتەبىندە جانە روتتەردامداعى ەراسمۋس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قارجى ماماندىعىمەن اياقتاعانمىن.
باسپا جۇمىسىنا تاۋەكەلگە بەل بۋعان سەبەبىم, 2016 جىلى الماتىداعى ساپاردان تۋعان اسەر ەدى. بالالارىما قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى الا كەتەيىن دەپ كوپ كىتاپ دۇكەنىنىڭ ەسىگىن توزدىردىم. قازاق تىلىندەگى كىتاپتار كىشكەنتاي سورەنىڭ جارتىسىن عانا الىپ تۇردى. اسىرەسە بالالار ادەبيەتى وتە جۇتاڭ ەكەن. ءوزىم ورىس مەكتەبىن ءبىتىرگەنمىن. ورىس ءتىلى, ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن جانىما جاقىن تۇتامىن, جاقسى كورەمىن. دەگەنمەن الەم ادەبيەتىندەگى شىعارمالاردىڭ دەنى ورىس تىلىندە بولۋى مەنى قاتتى تاڭداندىردى. حالىق سانى 3 ميلليون عانا بولاتىن موڭعوليادا الەمنىڭ ەڭ تاڭداۋلى كىتاپتارى موڭعول تىلىندە جارىققا شىعادى. مەنىڭ ويىمشا, قازاق قوعامى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ ىقپالىنان تولىعىمەن ارىلا الماي كەلەدى. 90-شى جىلداردان كەيىن موڭعوليا الەمدىك قوعامداستىققا جىلدام كىرىگىپ, عىلىم, دامىعان ەلدەردىڭ تەحنولوگياسىن, سول ەلدەردىڭ كلاسسيكالىق جانە قازىرگى زامانعى كوركەم ادەبيەتى سالاسىنداعى مادەنيەتى مەن ترەندىن جىلدام قارقىنمەن ءسىڭىردى. ارمەنيا مەن گرۋزيادا دا سولاي. انا تىلىندە وقىعىسى كەلەتىن وقىرمان ءۇشىن تاڭداۋ بار. ال ءبىزدىڭ ورتالىق ازياعا كەلسەڭىز جاعداي مۇلدەم باسقا. سوسىن كۇتىپ وتىراتىن ەمەس, بۇل ءىستى ءوزىم قولعا الايىن دەپ شەشتىم. وسىلايشا كىشىگىرىم باسپا اشىپ, تاۋەكەل ەتىپ, اقىرىنداپ جۇمىستى باستاپ كەتتىك. ءاليحان بوكەيحان اتامىز ايتقانداي, «ۇلتىنا, جۇرتىنا قىزمەت ەتۋ − بىلىمنەن ەمەس, مىنەزدەن». ال اكەمنىڭ موڭعولياداعى ازعانتاي قازاق وكىلدەرى ءۇشىن جاساعان ءىس-شارالارى ءالى جالعاسۋدا.
– باسپانىڭ وسىعان دەيىنگى اتقارعان ىرگەلى جۇمىستارىمەن تانىستىرىپ وتسەڭىز.
– سوڭعى ءبىر جىلدا بالالارعا ارنالعان ءتورت شىعارمانى باسىپ شىعاردىق. الەمگە ايگىلى بالالار جازۋشىسى دجۋليا دونالدسوننىڭ «اقىن قويان» جانە «گرۋففالو» كىتاپتارىن كورنەكتى شىعىستانۋشى, جۋرناليست عالىم بوقاش قازاق تىلىنە مايىن تامىزىپ اۋداردى. دونالدسوننىڭ بارلىق ەڭبەكتەرى پوەتيكالىق ءماتىنىمەن ەرەكشەلەنەدى. 2011 جىلى ادەبيەت سالاسىنداعى قىزمەتى ءۇشىن بريتان يمپەرياسىنىڭ وردەنىمەن ماراپاتتالدى, سونداي-اق ەكى جىلدا ءبىر بەرىلەتىن «بالالار لاۋرەاتىنىڭ» جۇلدەگەرى. بيىلعى بولونيا حالىقارالىق بالالار ادەبيەتى كورمەسىندە «گرۋففالو» ەرتەگىسىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىنا قاتىسىپ, اۆتور دجۋليا دونالدسون مەن ايگىلى يلليۋستراتور اكسەل شەففلەرمەن جاقىن تانىستىم. بۇل ەرتەگى الپىستان استام ءتىلگە اۋدارىلىپ, 13 ميلليوننان كوپ تارالىممەن ساتىلعان بەستسەللەر. ودان باسقا شۆەيتساريانىڭ بازەل قالاسىنداعى اننا فرانك قورىنىڭ رۇقساتىمەن «اننا فرانك كۇندەلىگىن», قازاقستاننىڭ جاپونتانۋشى قوعامىمەن بىرىگىپ حارۋكي مۋراكاميدىڭ كىتاپتارىن اۋدارىپ, شىعارا باستادىق.
– كىتاپ تاڭداۋدا قانداي باسىمدىقتارعا سۇيەنەسىزدەر؟
– الدىمەن كىتاپپەن تولىق تانىسىپ, اعىلشىن, ورىس, نەمىس ءتىلدەرىندەگى رەتسەنزيالاردى شولىپ شىعامىز. ەڭ باستىسى, الەم وقىرماندارىنىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ العان ءارى قازاقى سالت-داستۇرىمىزگە قايشى كەلمەيتىن مازمۇنداعى كىتاپتاردى تاڭداۋعا تىرىسامىز. نەگىزى ءبىز ادامعا جاقسى اسەر بەرەتىن, ويلاندىراتىن, تولعاندىراتىن, رۋحىن كوتەرەتىن كىتاپتاردى كوپتەپ شىعارعىمىز كەلەدى.
– بالالار كىتاپ يندۋسترياسىنداعى ماڭىزدى شارا – بولونيا حالىقارالىق بالالار ادەبيەتى كورمەسىنە ارنايى شاقىرتۋمەن قاتىستىڭىز. كورمەنىڭ بيىلعى جاڭالىقتارى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– يتاليانىڭ بولونيا قالاسىندا جىل سايىن وتەتىن كورمە – الەمنىڭ بارلىق باسپاگەرلەرىن, اۆتورلار مەن يلليۋستراتورلاردىڭ, ادەبي اگەنتتەر مەن ديستريبيۋتورلاردىڭ, كىتاپحاناشىلاردىڭ باسىن قوساتىن جەتەكشى الاڭ. 2019 جىلعى كورمە بىرىڭعاي يلليۋستراتورلاردىڭ مەكەنى بولدى. بالالار ادەبيەتىنە ارنالعان مىڭداعان يلليۋستراتورلىق ۇزدىك جۇمىستارمەن تانىسىپ, ءتانتى بولدىم. بالالار كىتابى نارىعىنىڭ دامۋ تەندەنتسيالارى مەن سوڭعى جاڭالىقتارى كەڭىنەن تالقىلانىپ, ۇزدىك شىعارمالاردى ماراپاتتاۋ شارالارى ءوتتى. ءبىر كۇندە 15 كەزدەسۋگە دەيىن بولىپ, ونداعى كۇنىم وتە قاربالاس ءوتتى, وزگە باسپالاردىڭ سوڭعى جۇمىستارىمەن تانىسىپ, جاڭا ءارىپتەستىك بايلانىستار ورناتۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
– نارىقتىڭ جوعارى سەگمەنتى سانالاتىن وسىنداي الەمدىك ادەبي شارالارعا اتسالىسۋدا قازاقستان كىتاپ باسپالارى قانشالىقتى بەلسەندى؟ الەمدىك بالالار ادەبيەتى قاۋىمداستىعىنىڭ جاڭالىقتارىنان تىسقارى جاتقان جوق پا؟
– شەتەلدە تۇرىپ قازاقستاننىڭ جاعدايى تۋرالى كەسىپ-ءپىشىپ ايتقانىم دۇرىس بولماس. قازاقستانداعى كىتاپ نارىعى رەسەيدىڭ باسپالارىمەن تىعىز بايلانىستى. رەسەي باسپالارى ءۇشىن قازاقستان نارىعى وتە پايدالى. وسى سەبەپتى دە قازاق تىلىندە بۇل كىتاپتاردى ءسويلەتۋگە قىزىعۋشىلىق ازىراق شىعار دەپ ءتۇيدىم. كورمەدەن قازاق باسپاگەرلەرىن كەزدەستىرە قويمادىم. ءمۇمكىن ءبىرلى-جارىم باسپانىڭ وكىلدەرى جۇرگەن دە بولار. الايدا مەن كىتاپ رۇقساتتارىن الىپ جۇرگەن باسپالار سوڭعى بەس جىلدا قازاقستاننان سۇرانىس كەلمەگەنىن ايتتى. شەتەلدىك باسپالاردىڭ كوبى قازاق تىلىندە شىعارامىز دەگەن ۇسىنىسىمىزعا ەرەكشە قۋانىپ, جىلى قابىلداپ جاتادى. سول جولعى سەميناردا گرۋزين, ورىس, قازاق ارىپتەستەر بىرگە وتىردىق. سوسىن ۇشەۋمىز قاي تىلدە اڭگىمەلەستىك دەپ ويلايسىز؟ ورىسشا دەپ ايتۋىڭىز, ابدەن قيسىندى. بىراق ءبىز اعىلشىنشا كەڭەستىك. ويتكەنى گرۋزين ارىپتەسىم ورىس تىلىنە جەتىك بولا تۇرا, ورىسشا سويلەگىسى كەلمەسە, ورىس ءارىپتەسىم ءۇشىن اعىلشىنشا سويلەسۋ «كەرەمەت» بولىپ كورىندى. رەسەيلىك ارىپتەسىم ماعان قاراپ, «سەن جىرعاتپاسسىڭ, قازاقتار ءبارىبىر ورىسشا وقيدى», دەگەندەي جىميىپ قالدى. وسىعان قاراپ-اق باسەكەنىڭ دەڭگەيى تىم جوعارى ەكەنىن ءتۇسىندىم.
– بۇگىنگى بالالار ادەبيەتىنەن قانداي ترەندتەردى كورۋگە بولادى؟ كىشكەنتاي وقىرماندار ءۇشىن نە قىزىق؟
– جالپى, بالالار ادەبيەتىن ءسابيلەر, مەكتەپالدى دايارلىق توبى, باستاۋىش سىنىپتاعىلار جانە جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان ادەبيەت دەپ بىرنەشە جاس ساناتىنا بولەمىز. 1-7 جاس ارالىعىنداعى بالالار ءۇشىن يلليۋستراتسيا وتە ماڭىزدى. يلليۋستراتسيا بالالارعا ارنالعان شىعارمانىڭ نەگىزگى ماعىناسىن جەتكىزۋ ءۇشىن ءۇيلەستىرۋشى مىندەتىن اتقارادى. بايقاساڭىز – بالالار ەرتەگى وقىعاندا نە مۋلتفيلم كورگەندە باستى كەيىپكەرلەردى, حايۋاناتتاردى سيپاتتاعان يلليۋستراتسيانى وڭاي ءھام تەز قابىلدايدى. وسى رەتتە باستاۋىش سىنىپ جاسىنداعى بالالارعا كوميكس روماندار, فەنتەزي جانرىنداعى كىتاپتار وتە قىزىقتى سانالادى. جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى اراسىندا گەندەرلىك تەڭدىك, فەمينيزم تاقىرىبىنداعى شىعارمالار, سونداي-اق ءوزىن-ءوزى تانۋ, ءتۇسىنۋ سياقتى پسيحولوگيالىق كىتاپتار كوپ وقىلادى. كىشكەنتاي وقىرماندار ءۇشىن كوبىندە وتباسى قۇندىلىقتارى سۋرەتتەلگەن, مەيىرىم, وتباسى, دوستىق تاقىرىپتارى كوتەرىلەدى. ال بالالار ادەبيەتىنەن دوكتور سيۋزا, كيپلينگ, دجوان روۋلينگ جانە استريد ليندگرەنا كىتاپتارىن ۇسىنار ەدىم. ۇلكەندەر ءۇشىن شەكسپير, فرانتس كافكا, دجورج ورۆەللا, گەرمان گەسسە, چينۋا ابەبە, ناگيب ماحفۋز, ۋەدەرفورد دجەك, كادزۋو يسيگۋرو جانە حارۋكي مۋراكامي شىعارمالارىن كورگىم كەلەدى. سونداي-اق ۇزدىك ادەبي سىيلىقتارعا شىعارىلعان بارلىق شىعارما قازاق تىلىنە اۋدارىلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن.
– ءسىزدىڭ باسپاڭىز – قازاق ءتىلىندەگى جاڭا فەنتەزي-جوبالاردىڭ بىردەن-ءبىر باستى جەتكىزۋشىسى. بيىل باسپادان قانداي جاقسى جاڭالىق كۇتۋگە بولادى؟
– ەڭ باستى جوسپارىمىز – الماتى مەن استانادا باسپانىڭ فيليالىن اشۋ. كەلەسى 18 ايدا ءۇلكەندەر مەن بالالارعا توسىن سىيىمىز كوپ. كىتاپ شىعارۋ وڭاي ەمەس, ەڭ باستىسى اۋدارما ساپاسى مىقتى بولۋ كەرەك. حارۋكي مۋراكاميدىڭ «نورۆەگ ورمانى», «Harvard Business Review» عىلىمي-تانىمدىق جۋرنالىنىڭ تاڭدامالى ماقالالارى, ر.ح.پالاسيونىڭ «عاجايىپ اڭگىمەسى», روالد دالدىڭ شىعارمالارى سىندى وزگە دە كىتاپتاردى جارىققا شىعارۋ جۇمىستارى جالعاسىپ جاتىر. الداعى بەس جىلدىققا ارنالعان جوسپارلار كوپ. ۇلكەن جەڭىستەر اركەز كىشكەنتاي قادامداردان باستالعان. سولاي!
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن ايا ءومىرتاي,
«Egemen Qazaqstan»
