1 500 000 سۋرەت – سوعىس شەجىرەسى

وتكەن جىلى جەڭىس كۇنى اشىلعان، جاڭارعان جانە جاڭعىرتىلعان باۋىرجان مومىش ۇلى اتىنداعى سايا­باق قازىر شىن مانىندە جامبىل­دىقتاردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق­ستاندىقتار ەرلىگىنىڭ ايناسى ىسپەتتەس. مۇندا داڭقتى قولباسشى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ەس­كەرت­كىشى، ماڭگىلىك الاۋ، تىل ەڭبەك­كەر­لەرىنە، اۋعان سوعىسىنىڭ اردا­گەر­لەرىنە ارنالعان ەسكەرتكىش-بەلگى­لەر، يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ مونۋمەنتى اسقاقتاپ تۇر. بيىل وسى «ەرلىك» كەشەنىن «داڭق» زالى تو­لىقتىرا ءتۇستى. ءساندى دە سالتاناتتى اسەم عيماراتتىڭ اۋماعى 1500 شارشى مەتر جانە ەكى قاباتتان تۇرادى. 

«داڭق» زالىنىڭ ءبىرىنشى قاباتى 1418 كۇنگە سوزىلعان تاريحتاعى ەڭ قاسىرەتتى دە قايعىلى ەكىنشى دۇنيە­جۇزىلىك سوعىسقا ارنالعان. زالدىڭ ءار قابىرعاسىنداعى 1،5 ميلليوننان استام سۋرەت شىن مانىندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ شەجىرەسى ىسپەتتەس. ەكسپوزيتسيالارداعى كەز كەلگەن قۇجاتتىڭ ارعى جاعىندا ادام تاعدىرى تۇرعانىن ءتۇسىنىپ، ءتۇي­سىگىڭىزگە تۇيسەڭىز، جۇرەگىڭىز تول­قيتىنى ءسوزسىز. مۇندا جامبىلدىق كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارى مەن مايدانگەرلەردىڭ جەكە قۇجاتتارى، قارۋلارى، سوعىستا پايدالانعان جەكە زاتتارى، مايدان حاتتارى، تاراتىلماي قالعان قارا قاعازدار، مەدالدارى مەن وردەندەرى، تىل ەڭبەككەرلەرى تۋرالى مالىمەتتەر جانە سول كەزەڭنىڭ قۇرال-سايماندارى ورىن العان. 

باتىر باۋىرجاننىڭ ماۋزەرىن قىزىقتاۋشىلار وتە كوپ بولدى. سەبەبى وسى «داڭق» زالىنىڭ ەكىن­شى قاباتى تولىعىمەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، حالقىمىزدىڭ قاھار­مان ۇلى، داڭقتى قولباسشى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ەرلىگى مەن شىعار­ماشىلىعىنا ارنالعان. تاپ وسى جەردە «باۋىرجانتانۋ» زەرتتەۋ ورتالىعى تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن بولادى. 

«داڭق» زالىنا كىرگەندە ءسىز ەرەكشە اسەردە بولاسىز. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنىڭ اۋەنى جان دۇنيەڭىزدى بيلەپ الادى. سوعىس جىلدارىنىڭ اندەرىمەن بىرگە اتاقتى ديكتور لەۆيتاننىڭ داۋىسى ۇزدىكسىز ەستىلىپ تۇرادى. سوعىستىڭ شەجىرەسىن ايعاقتايتىن سۋرەتتەر مەن تاريحي قۇجاتتار «داڭق» زالىنىڭ قابىرعالارىندا ايشىقتالعان. ەندى وسى قابىرعالارداعى كورىنىستەر مەن تاريحي قۇجاتتار تۋرالى قىسقاشا ايتا كەتەيىك.

ءبىرىنشى قابىرعادا ەكىنشى دۇنيە­جۇزىلىك سوعىستىڭ باستالعان ءساتى مەن ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستار بەي­نەلەنگەن. نەمىس فاشيستەرى 1941 جىلدىڭ 7 قاراشاسىندا «كسرو-نىڭ استاناسىن» باسىپ الىپ، قىزىل الاڭدا جەڭىس شەرۋىن وتكى­زۋدى جوسپارلاعانى بەلگىلى. بۇل جوس­پارلارىنىڭ ورىندالۋىنا الماتىدا جاساقتالعان 316-اتقىشتار ديۆيزياسى كەدەرگى جاسادى. پانفيلوۆشىلار ۆولوكولام تاس جولىندا ەرلىكتىڭ ەرەن ۇلگىسىن كورسەتتى. 28 باتىردىڭ ەرلىگى سول جىلدارى بۇكىل الەمدى تاڭداي قاق­قىزدى. سولاردىڭ اراسىندا قوردايدىڭ قوس قىرانى نيكولاي بەلاشوۆ پەن نيكولاي موسكالەنكو دا بار ەدى. ال ماسكەۋدى قورعاۋدا جەرلەسىمىز باۋىرجان مومىش ۇلى قولباسشىلىق ەتكەن باتالوننىڭ جەڭىستى جولى ءالى كۇنگە دەيىن اسكە­ريلەر اراسىندا اڭىزداي ايتىلادى.

ەكىنشى قابىرعادا 1941 جىلدىڭ 8 قىركۇيەگىنەن باستالىپ، 872 كۇنگە سوزىلعان لەنينگراد بلوكاداسىنىڭ شەجىرەسى بەينەلەنگەن. قورشاۋدا قالعان 2 ميلليوننان استام بالانىڭ اراسىندا ەندى عانا ءتاي-ءتاي باسقان 400 مىڭداي وسكىن بار ەدى. ازىق-ت ۇلىكتىڭ، جانار-جاعارمايدىڭ جەتىمسىزدىگىنىڭ زاردابىن تارتقان لەنينگرادتىقتار قىرىلىپ جاتتى. ەرەسەكتەر كۇنىنە 30 گرامم، بالالار 50 گرامم ناندى كارتوچكامەن الدى. 

وسىنداي ءبىر اۋىر كەزەڭدە ۇلى اقىن جامبىلدىڭ «لەنينگرادتىق ورەنىم» اتتى تاريحي تولعاۋى قاسى­رەتتىڭ زاردابىن تارتىپ جات­قان لەنينگرادتىقتارعا رۋحاني ازىق­تىڭ تاۋسىلماس قورى بولىپ قۇيىلدى. سونىمەن بىرگە لە­نين­گرادتى قورشاۋدان بوساتۋدا كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ قۇرامىنداعى قازاق­ستاندىقتار، ونىڭ ىشىندە جام­بىلدىقتار جاۋمەن ارىستانشا ارپالىستى. قاھارماندىق پەن ەرىك-جىگەردىڭ، جانقيارلىقتىڭ وشپەس ونە­گەسىن كورسەتتى. قابىرعالارداعى سۋرەتتەر سول ءبىر ساتتەردىڭ قايعىلى، ق­اسىرەتتى كورىنىستەرىن كوز الدىڭىزعا اكەلەدى. 

ءۇشىنشى قابىرعادا كەڭەس جاۋىن­گەرلەرىنىڭ ستالينگراد شايقا­سىنداعى، كۋرسك دوعاسىنداعى ەرلىك­تەرى، الماتىدا جاساقتالعان 100-دەربەس ۇلتتىق اتقىشتار بريگاداسىنىڭ قۇرامىندا شايقاسقان مەرگەن ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆتىڭ، قازاقتىڭ باتىر قىزى، پۋلەمەتشى مانشۇك مامەتوۆانىڭ، تاعى دا باسقالاردىڭ ەرلىكتەرىنە قانىعاسىز. ەندى ءبىر ساتتە جامبىل وبلىسىنىڭ مەركى اۋدانىنداعى اسپارا اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى قىزىلسايدى ارالاپ، مايداننان جاقسىلىق حابار كۇتىپ جۇرگەن «قارا كەمپىردى» كورەسىز. 

جەرلەسىمىز، اقىن جاقسىلىق ساتىبەكوۆتىڭ بۇل داستانىنداعى وقيعا كىمدى دە بولسا بەيجاي قالدىر­مايدى. ال تەاتر ارداگەرى، دراماتۋرگ الىبەك امزە ۇلىنىڭ «قارا كەمپىر» پەساسى ون جىل بويى ءۇزى­لىس­سىز مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترىندا قويىلعانى بەلگىلى. 9 مامىر كۇنى وسى سپەكتاكلدى قازاقستاندىقتار «ەل ارنا» تەلەارناسى ارقىلى تاعى دا تاماشالادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مايدانعا ەڭ جاقىنىن اتتاندىرعان انانىڭ، اكەنىڭ، باۋىردىڭ، جاردىڭ ورتاق كەلبەتىن كەسكىندەيتىن «قارا كەمپىر» بەينەسى ءاردايىم ەستە قالاتىنى انىق.

1944-1945 جىلدارعا ارنالعان قابىرعادا رەيحستاگقا تۋ تىگۋ با­رەلەفىنە ورىن بەرىلگەن. قۇزعىندار ۇياسىنىڭ ءبيى­گىنە ەڭ العاش تۋ تىككەندەر قازاق­ستاندىقتار ەكەنى تاريحتان بەلگىلى. ال سولار­دىڭ اراسىندا راقىمجان قوشقار­باەۆپەن بىرگە قاناتتاس شايقاسقان، ولاردىڭ جولىن ارشۋدا ەرەن ەرلىك­تىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن جامبىل اۋدا­نىنداعى قاراكەمەر اۋىلىنىڭ تۇر­عىنى اسەت كەمپىرەكوۆ تە بولعا­نىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. ول كىسىنىڭ مەدالدارى تاعىلعان پيدجاگى وسى «داڭق» زالىنىڭ تورىنەن ورىن العان. 

ماقۇلبەك رىسداۋلەت،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى