كوپ داقىلدى ۇن ءوندىرىسىن دامىتۋ تاعامدىق قۇنارلىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى

اگروكەشەن ماماندارى تەح­نو­­لو­گيا­لىق جەتىستىكتەردىڭ ءناتي­جەسىندە مول ءارى ساپالى ءونىم الۋ اسا قيىندىق تۋعىز­بايتى­نىن ايتادى. بۇرىندارى ءونىم ءتۇسى­مى اۋا رايىمەن بولجانىپ وتىر­سا، بۇگىن­دە ديقاننىڭ قۇرعاق­شىلىقتا دا، ىلعال­دى كەزدە دە ءونىم الۋ مۇمكىنشىلىگى ارتىپ كەلەدى. ال جيناعان ءونىمدى وتكى­زۋدىڭ ماشاقاتى ءوز الدىنا بولەك ماسەلە.

تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءابدىماناپ وس­­پا­نوۆ اۋىل شارۋاشىلىعى داقىل­­دارىنىڭ ىشىندە بيدايدان وزگە داقىل تۇرلەرىن كوبەيتۋ­دىڭ ماڭى­زىن العا تارتادى. ەل ەكو­نو­ميكاسىنىڭ الدىندا اگرار­لىق سالادا شيكىزاتتىق ەمەس ەكس­پورت­­­تى دامىتۋ مىندەتى تۇر. سويا، بۇر­­شاق، ءجۇ­گەرى، قاراقۇمىق، تارى، ت.ب. ءدان­دى داقىل­دار ازىرگە مال ازىق­تىق سۇرا­نىستان ارىعا بارا الماۋدا. ال دي­قان­دار­دى دا­­قىل­­دار­دىڭ بۇل تۇرلەرىنە دەگەن سۇرا­نىستىڭ تومەن­دىگى الاڭ­داتادى.

كوپ داقىلدى ءوندىرىستى دا­مى­تۋدىڭ ەلىمىز ءۇشىن پايداسى ۇشان-تەڭىز، دەي­دى ءابدىماناپ ءابۋ­باكىر ۇلى. وسى سالا­داعى يننو­ۆاتسيالىق جەتىستىكتەردى ءبىر­نەشە جىل زەرتتەپ، ونىڭ وندىرىستىك ءتيىم­دىلىگىن دالەلدەگەن عالىم قازىرگى كەزدە اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەت بازاسىنداعى وقۋ عىلىمي-وندىرىستىك ورتالىعىندا زامانۋي جاڭالىقتاردى وندىرىسكە ەنگىزۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەۋدە.

بۇگىندە قازاقستان استىق ەكسپورتىنان الدىڭعى وندىقتا، ۇن ەكسپورتىنان بەسىنشى ورىندا تۇر. ەلباسى اگرارلىق سالانىڭ شيكىزاتتىق ەمەس الەۋەتىن دامىتا وتىرىپ، ەۋرازيا كەڭىستىگى ءۇشىن نان نارىعىنا اينالۋ ءمۇم­كىندىگىنىڭ زور ەكەندىگىن اتاپ ءوت­كەن بولاتىن. ياعني، ونەركاسىپ سا­لاسىن ۇن عانا ەمەس، دايىن نان ونىمدەرىنىڭ ەكسپورتىنا دا باعىتتاۋ قاجەت.

ءا.ابۋباكىر ۇلىنىڭ ايتۋىن­شا، كوپتەگەن شەتەلدەر ءتاجى­ري­بەسىندە تولىق تۇردەگى (كوپ ءتۇرلى ءداندى-داقىلدار) داقىل ءون­دى­رىسى تيىمدىلىگىن الدەقاشان دالەل­دەگەن. مىسالى، ۆەنگريادا بيداي­دان گورى جۇگەرى ۇنى ءتيىمدى بول­سا، قىتاي، كورەيا سياقتى ەلدەر­دە كۇرىش ۇنى نەگىزگى تاعام. ال ەۋ­روپا ەلدەرىندەگى نان ونىمدەرى ءدام­­دىلىگىمەن قاتار، قۇنارلىعى جا­عىنان دا ەرەكشەلەنەدى. كۇن­دەلىكتى تۇرمىستا ءبىز كۇرىش، ءجۇ­گەرىگە قاراعاندا بيداي، قارا بي­داي ۇنىن كوپ تۇتىنامىز. ءاري­نە، قازاقتىڭ قارا دالاسى بي­داي ءۇشىن وتە قۇنارلى اۋماق. سول قۇنارلى اي­ماقتاردىڭ ءبۇ­گىندە توزىپ بارا جاتقانى ءوز الدىنا ءبىر ماسەلە بولسا، تولىق تۇردەگى داقىلدى شارۋاشىلىقتى دامىتۋدىڭ دا كەلەشەگىنە كوپ كوڭىل بولگەن ابزال.

بۇگىندە رەسپۋبليكانىڭ استىق نارىعى ۇن-جارما ونەر­كاسىبىندە شيكىزات رەتىندە پاي­دالانىلاتىن كوپتەگەن ءداندى-داقىلدار، بۇرشاق ءتۇر­لەرىن وندىرۋمەن سيپاتتالادى. وسىنداي جاعدايدا ۇن­نىڭ كوپتەگەن سۇرىپتارى مەن ونىڭ تاعامدىق، بيولوگيالىق قۇن­دى­لىعى جوعارى كومپوزيتتى قوس­پا­لارىن الۋعا مۇمكىندىك مول.

«قازاق قايتا وڭدەۋ جانە تاعام ونەركاسىپتەرى» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اسان وسپانوۆتىڭ ايتۋىنشا، اۋىل شارۋاشىلىعى ءونىم­دەرىن، ونىڭ ىشىندە دا­قىل­داردى تەرەڭدەتىپ وڭدەۋ نارىعىن دامىتۋ ەلىمىزدە يننوۆاتسيالىق باعىت بولىپ سانالادى. «اتالعان باعىتتى دامىتۋ اۋىل شارۋاشىلىعى كەشەنىندەگى قايتا وڭدەۋ ونەر­كاسىبىنە قارجىلاي ءمۇم­كىندىك بەرىپ، حالىقارالىق نارىققا شيكىزاتتىق ەمەس اگرو­ونىمدەردى ەكسپورتتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسىمدىك شيكىزاتىن تەرەڭدەتىپ وڭدەۋدە استىق جانە مايلى داقىلدار نەگىزگى شيكىزات كوزى» دەيدى عالىم. ونىڭ پىكىرىن قۇپتاعان «قازاق قايتا وڭدەۋ جانە تاعام ونەركاسىپتەرى» عىلىمي-زەرت­تەۋ ينستيتۋتىنىڭ استانا في­ليالىنىڭ ديرەكتورى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى نۇرجان مۋسليموۆ بۇگىندە ازىق-ت ۇلىك نارىعىندا پايدالانىلاتىن كراحمالدان جاسالاتىن ءتۇرلى قوسپالاردىڭ سۇرانىسقا يە ەكەنىن ايتادى. ونىڭ 90 پايىزى يمپورتتىڭ ۇلەسىندە. وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن وتاندىق عالىمدار ءداندى داقىلدار جانە قانت سورگوسى نەگىزىندە (بيداي، جۇگەرى، كۇرىش، تارى، ارپا، ت.ب.) كراحمالدى توپتامانى، گليۋكوزا، كوكونىستى شىرىندار الۋ تەحنولوگياسىن ازىرلەدى. بۇل تەحنولوگيا قولدانىستاعى ادىستەرمەن سا­لىس­تىرعاندا وتاندىق ءونىم­دەرگە باعىتتالعانىمەن ەرەك­شەلەنەدى.

ەندى تولىق تۇردەگى ۇن الۋ ءوندىرى­سىندەگى كورسەتكىشتەرگە توقتالىپ كورە­لىك: بيدايدى تولىق تۇردە ۇنتاق­تاعاندا 96،2 پايىز تازا ۇن ەلەنىپ، ازعانتاي پايىزى كەبەككە اينالادى. قارا بيدايدا – 96،2 پايىز ۇن، س ۇلىدا – 68،8، ارپادا – 90، كۇرىشتە – 77،6، تارىدا – 78،5، قاراقۇمىقتا – 74،3، جۇگەرىدە – 92،5، بۇرشاقتا – 93،3. جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ جاڭالىعى، ەلىمىزدە العاش رەت تولىق ءتۇردى داقىلداردان ۇن ءوندىرۋ جانە ونىڭ نەگىزىندە كوم­پوزيتتى قوسىندىلار الۋ­دىڭ تەحنولوگيالىق ءتارتىبى بەكىتىلدى. تاجىريبەلىك ماڭىزى­نىڭ ناتيجەسىندە تەحنولوگيا­لىق ءۇردىستىڭ تيىمدىلىگىنە وراي تاعامدىق جانە بيولوگيالىق قۇندىلىعى جوعارى ءونىم الۋعا بولادى.

كوپ ءتۇرلى (تولىق تۇردەگى) داقىلدان الىنعان ۇنداردىڭ ستاندارتتى ۇننان پايداسى جوعارى ەكەنى تاجىريبەدە دالەل­دەنگەن. ستاندارتتى ۇن­نىڭ ءتۇسى اپپاق بولعانىمەن، قۇرامى دارۋمەندەرگە جۇتاڭ، بايىتىلماعان بولىپ كەلەدى. مەديتسينالىق كورسەتكىشتەر بويىنشا اق ۇننان پىسىرىلگەن نان ونىمدەرىنىڭ ادام اعزا­سىن­دا بار-جوعى 17 پايىزى قورىتىلادى. ستاندارتتى ۇن­دى­ مايدالاۋ ۇردىسىندە قۇندى تالشىقتار ۇگىتىلىپ، تىپتەن كۇيىپ كەتەدى. ددسۇ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، بيدايدى ۇنتاقتاپ، سۇ­رىپىن جوعارىلاتقاندا ۆ1، ۆ6، PP جانە فولي قىشقىلى تومەن­دەيدى. ال بيدايدىڭ جوعارى سۇرىپتى ۇن وندىرىسىندە قاجەتتى ءدارۋ­مەندەر جويىلىپ كەتەدى دەۋگە نەگىز بار. وسى­عان وراي قازىرگى كەزدە قۇرا­مىن­دا ءداننىڭ تولىق قۇرامى ساق­تا­لاتىن ينتەگريرلەنگەن (بىرىك­تىرىلگەن) – تولىق تۇردەگى جانە دە كەبەكتىڭ تابيعي جولمەن ۇنتاقتالعان قوسپاسى بار ءون­­دىرىسىنە سۇرانىس بار. كوپ ءتۇرلى داقىلداردى تولىق تۇردە ۇنتاقتاعاندا كەبەكتىڭ دە بيول­وگيالىق قۇندىلىعى تولىعى­مەن ساقتالادى. ال كەبەكتى ديە­تا­لىق تاعامدارعا پايدالانادى.

تالشىقتاردىڭ ارنايى اس ءمازىرىن­دەگى ماڭىزىنا قاتىستى عالىم­داردىڭ زاماناۋي فيزيو­لوگيالىق زەرتتەۋلەرىنە وراي كوپتەگەن ەلدەردە ءىرى ۇنتاقتى ۇن­نان ازىرلەنگەن ناندى پاي­دالانۋعا سۇرانىس ارتىپ كەلە­دى. تىپتەن، دامىعان ەلدەردە ۇن تاعامدارىنىڭ تىزبەسىن تۇراقتى جەتىلدىرىپ وتىرۋ ستراتەگياسى جولعا قويىلعان. بۇل وسىمدىك اقۋىزدارىن، ميكرو­ەلە­مەنتتەردى تۇراقتى پايدالانۋ مەن ۇن ونەركاسىبىن جانە وعان قاجەتتى شيكىزاتتى قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

قازىرگى كەزدە داقىلداردى وڭدەۋ تەحنولوگياسىن وزگەر­تۋ زاماناۋي قادام. رەس­پۋب­­ليكا­مىزدا ناۋبايحانا وندىرىسىندە ءار ءتۇرلى داقىل­دار­دان جاسالعان تولىق ءتۇر­دى داقىلداردان ۇن تارتۋ ءمۇم­كىن­دىگىن قاراستىرىپ، ونى ازىرلەۋدىڭ ەنەرگيالىق ۇنەم­دى جولدارىن عىلىمي نە­گىز­دە جاساۋ قاجەتتىلىگى ۋاقىت كۇت­تىرمەيتىن ماسەلە.

اعزاعا پايدالى ۇنداردى دايىن­داۋدىڭ بىرنەشە سۇرىپ­قا بولىنەتىن ۇنداردان ايىرما­شىلىعى – ازىقتىق تالشىقتار قاباتى مەن دارۋمەندەرىنىڭ تولىق ساقتالاتىنى. تولىق ءتۇر­دەگى الىنعان ۇن ونىمدەرى كوپ­تەگەن اۋرۋلاردى، ونىڭ ىشىندە سۋسامىردى ەمدەۋ­دە پايداسى زور. تولىق تۇردەگى ۇننان ماكارون ونىمدەرىن دايىنداۋدىڭ دا وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. بۇگىندە ءداستۇرلى ماكارون ءوندى­رىسىن­دە پايدالاناتىن «دۋرۋم» ءتۇر­لەرىنىڭ تاعامدىق قۇنى تومەن ءارى ءوندىرىسى قىمباتقا تۇسەدى. سونداي-اق ەكسترۋزيوندى تەح­نو­لوگيا ءادىسىن پايدالانۋ ار­قىلى جارما ءوندىرىسىن دا­مىتۋ، تا­عام تۇرلەرىن كوبەيتۋ ماق­­سا­تىن­دا كوك وسكىننەن الىن­­عان دامدەۋىش­تەردى تاعام­دىق قوسپا رەتىندە ازىرلەۋدىڭ مۇمكىندىگى زور.

عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، قازاقستاندا تاۋارلار قورىن قۇرۋ ستراتەگياسىندا ازىق-ت ۇلىك نارىعىن دامىتۋ جانە قاۋىپ­سىزدىگىن ساقتاۋ بارىنەن بۇرىن يم­پورتقا تاۋەلدى ەمەس، جەكە قور ەسەبىنەن جۇزەگە اسۋى كەرەك. بۇل باعىتتا كوپ داقىلدى ۇن ءون­دىرىسىن ازىرلەۋ، جىل­دام ءازىر­­لەنەتىن كوپ داقىل­دى ءوندىرىس تەح­­نو­لوگياسىن ەن­گىزۋ، استىق شيكى­­زاتىنان الىن­عان ەكستراكتى نەگىزىندە سۋسىن­دار دايارلاۋ، ۇزاق ۋاقىتقا ساق­تاۋ­عا بولاتىن كوپ داقىلدى ەكو­لوگيالىق نان جانە ماكارون ونىمدەرى ءوند­ى­رىسىن دامىتۋ رەس­پۋبليكا جۇرت­شى­لىعى دەن­ساۋلىعىنىڭ كەپىلى رەتىندە قىزمەت ەتەتىنى ءسوزسىز.