«قىزىل كىتاپ» تا قامقورلىققا ءزارۋ

فلورا مەن فاۋنا قورى قالاي انىقتالادى؟

دالا تاعىسى قىزىل قاسقىر، قارا كۇزەن، قابىلان جانە كەيبىر تاۋ ارقارلارىن ەندى قازاق جەرىنەن جولىقتىرا قويۋىڭىز ەكىتالاي. ويتكەنى بۇل جانۋارلاردىڭ قازاقستان جەرىندە كەزدەسكەنى جايلى سوڭعى ەلۋ جىلدان بەرى بىردە-ءبىر دەرەك تىركەلمەگەن. ءتۇرلى ەكولوگيالىق فاكتورلار مەن جۇگەنسىز كەتكەن براكو­نەر­لىك شابۋىلداردىڭ كەسىرىنەن جەتى باستى ايداھارداي اڭىز-ەرتەگى ەلەسىنە اينالىپ كەتە باردى.

«قىزىل كiتاپ» – قازاقستان اۋما­عىنداعى وسiمدiكتەر مەن جان­ۋار­لاردىڭ سيرەك كەزدەسەتiن جانە قۇرىپ كەتۋ قاۋپi تونگەن تۇر­لەرىنىڭ جاي-كۇيى تۋرالى ما­­لى­­­مەتتەر جيناقتالعان جانە ولار­­­دى زەرتتەۋ، قورعاۋ، ءوسiمiن مول­ا­­يتۋ جانە ورنىقتى پايدالانۋ جونiندەگi قاجەتتى شارالاردى قامتيتىن قۇجات. «قىزىل كىتاپقا» ەنگىز­ىلەتىن ءتىزىم جويىلىپ بارا جاتقان تۇرلەر، سانى ازايىپ بارا جاتقان تۇرلەر، سيرەك كەزدەسەتىن تۇرلەر، بەلگىسىز تۇرلەر (ياعني، تىر­شىلىگى جەتكىلىكسىز زەرتتەلگەن، ال سانى الاڭداۋشىلىق تۋدى­ر­ادى)، قالپىنا كەلتىرىلگەن تۇر­لەر بولىپ بەس سانات بو­يىنشا رەتتەلەدى. 

ون جىلدا ءبىر باسىلىپ شىعا­تىن «قىزىل كiتاپقا» وسىم­دىك­تەر مەن جانۋار­لار تۇرلەرىن ەن­گىزۋ جانە ودان شىعارۋ جو­نىن­­­دە ۇسىنىستار ازىرلەۋ ءۇشىن ۆە­­دوم­ستۆوارالىق بوتانيكالىق جانە زوولو­گيالىق كوميسسيا­لار قۇرى­لادى.

ۇلان-بايتاق قازاقستان اۋماعىنىڭ تابي­عات جاعدايىنا سايكەس وس­­ىم­دىكتەر مەن جان-جانۋارلار دۇ­نيەسى دە الۋان ءتۇر­لى بولىپ كە­لەدى. قازاقستان فاۋ­نا­سىنىڭ گەنو­قورى كىتابىنىڭ (1989) ما­لى­مە­تىنشە، رەسپۋبليكامىزدا تەك ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ (با­لىق­تار، قوسمەكەندىلەر، باۋىرىمەن جور­عا­لاۋ­شى­لار، قۇستار، سۇت­قورەكتىلەر) 835 ءتۇرى ەسەپكە الىن­عان. ال ومىرتقاسىز جان­دىك­­تەردىڭ تەك جارتىسىنا جۋىعى عانا انىقتالعان، ياعني 50 مىڭداي شىبىن-شىركەي، قۇرت-قۇمىرسقا، ورمەكشى، كەنە، مولليۋسكا بار. 

جانۋارلاردىڭ جاۋى – براكونەرلەر

2006 جىلى ۇكىمەت قاۋ­لى­سى­مەن بەكىتىلگەن «قىزىل كىتاپ­قا» دوڭگەلەك­اۋىز­دىلار مەن بالىقتاردىڭ 18 ءتۇرى مەن تۇر­شە­لە­رى، قوس­مە­كەن­دى­لەر­دىڭ 3 ءتۇرى، باۋىرىمەن جورعا­لاۋ­شى­لار­­دىڭ 10 ءتۇرى، قۇستاردىڭ 57 ءتۇرى جانە سۇتقورەكتىلەردىڭ 40 ءتۇرى مەن تۇرشەلەرى، بارلىعى ومىر­ت­قالى جانۋارلاردىڭ 128 ءتۇرى (تۇرشەسى) ەنگەن. ولار­دىڭ اراسىندا جوعارىدا اتاپ وت­كە­نىمىزدەي، ءى ساناتتاعى سۇت­قو­رەك­تىلەردىڭ تورتەۋى: قىزىل قاس­قىر، قارا كۇزەن، قابىلان، تاۋ ارقار­لارىنىڭ – قىزىلقۇم، التاي جانە قاراتاۋ تۇرشەلەرى، قۇس­تاردان اق لايلەك، قىزعىلت بىرقازان، يتەلگى، لاشىن، بيدايىق تۇرلەرى قازاقستان جەرىنەن ءبىرجولا جوعالىپ كەتسە، مارمەر شۇرەگەيدىڭ قونىستانۋى جايلى 20 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى دەرەك جوق. 

ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كومي­تە­تىنىڭ حابارلاۋىنشا، تابيعات قورعاۋ زاڭناماسىن بۇزۋ دەرەك­تە­رىنىڭ جىل سايىنعى ديناميكاسى ارتپاسا، ازايىپ وتىرعان جوق. سالىستىرمالى تۇردە قىم­بات باعا­لا­نا­تىن مۇيىزىنە بولا قاراقۇيرىق، ەلىك،  برا­كون­ەرلەر قولىنان ءجيى وققا ۇشا­تىن كورىنەدى. ماسەلەن، 2016 جىلى 6 ارقار، 12 قاراقۇيرىق اۋلانسا، 2017 جىلى 3 ارقار، 113 قاراقۇيرىق اتىپ الىنعان. ال 2018 جىلى 2 ارقار، 19 قارا­قۇي­رىقتى زاڭسىز اتۋ دەرەگى تىركەلگەن. جويىلىپ بارا جاتقان تۇرگە جاتاتىن يتەلگى مەن سۇڭقار قۇستارىن اۋلاۋ دا تولاستار ەمەس. 2016 جىلى 25 يتەلگى، 2018 جىلى 23 سۇڭقار، 7 يتەلگى قۇسى زاڭسىز شەتەل اسقان. زوولوگ مامانداردىڭ ايتۋىنشا، وزەن كامشاتى، قارا كىرپى، الا جەرتەسەر، اققۇيرىق، ۇلكەن مىقي، تۇرىمتاي، جۇمباق شىبىنشى، اسەم شىمشىق تۇر­لەرى پوپۋليا­تسيالارى مولشەردەن تىس كوبەي­گەن­دىك­تەن «قىزىل كىتاپ­تىڭ» ءۇشىن­شى باسىلىمىنا ەنگىزىلمەي، تىزىم­نەن شى­عارىلعان. 

اڭدى زاڭسىز اتۋ دەرەگى ءجيى تىركەلەتىن ايماقتىڭ كوشىن باتىس قازاقستان باستاسا، ودان كەي­ىنگى ورىنعا اقمولا مەن سولتۇس­تىك قازاقستان وبلىستارى جاي­­عاس­قان. مۇنداي زاڭسىزدىقتان ال­ما­تى مەن قاراعاندى وبلىس­تارى دا قۇرالا­قان ەمەس. سيرەك كەزدەسەتىن جان­­ۋار­­­­لاردى اۋلاعانى ءۇش­ىن قىل­مىس­تىق كودەكستىڭ 337-بابىنا سايكەس بەلگىلى ءبىر لاۋازىمداردى اتقارۋ نەمەسە بەل­گىلى ءبىر قىزمەتپەن اينالىسۋ قۇقىعىنان ءۇش جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە ايىرا وتىرىپ، بەس مىڭ ايلىق ەسەپتiك كورسەتكiشكە دەيiنگi مول­شەردە ايىپپۇل سالۋ كوزدەلگەن. بولماسا سول مول­شەر­دە تۇزەۋ جۇمىستارىنا، 1200 ساعاتقا دەيىنگى مەرزىمگە قو­­عام­­دىق جۇ­­مىس­­تارعا تارتۋعا، بەس جىلعا دەيiنگi مەر­زiم­گە باس بوس­تان­دىعىن شەكتەۋگە نەمەسە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازا­سى تاعايىندالادى. سونىمەن قاتار زاڭ بۇزۋشىعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جانۋار­لار دۇنيەسىن قورعاۋ، ءوسىمىن مو­لايتۋ جانە پايدالانۋ سالا­سىن­داعى زاڭناماسىن بۇزۋدان كەل­تىر­ىل­گەن زياننىڭ ورنىن تولتىرۋ مولشەرىن ايقىنداۋ ادىستەمەسى قول­­دا­نى­لادى. الايدا، زاڭ برا­كون­­­­ەرلەردى اۋىزدىقتاۋعا دار­مەن­­سىز بولىپ وتىر.

زوولوگيا ينستيتۋتى جابىلۋ الدىندا تۇر 

قازاقستاننىڭ قازىرگى جانۋارلار الەمى، سونىمەن قاتار بۇرىنعى گەو­لو­گيا­لىق ءداۋىر فا­ۋ­ناسى جايلى جاڭا عىلىمي ما­لى­مەتتەر الۋ، ولاردىڭ ەۆوليۋتسيا­سىن زەرتتەۋ جانە قورشاعان ورتا جاعدايىنا بايلانىستى پو­پۋل­ياتسيا ديناميكاسىنىڭ زاڭ­دى­­­­لىعىن انىقتاۋ – زوولو­گيا ينستيتۋتىنىڭ مىندەتى. اتال­عان ينستيتۋتتا 36 جىلدان بەرى ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان جەت­ەك­شى عى­لى­مي قىز­مەت­كەر، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى پەريزات ەسەنبەكوۆا سيرەك جا­نۋار­­لاردىڭ تارالۋى مەن سانى جونىندەگى ماعلۇماتتاردىڭ از­دى­عىن، سايكەسىنشە ساقتاۋ شارالارى جونىندە قانداي دا ءبىر شەشىم قابىلداۋ قيىندىق تۋدىراتىنىن العا تارتادى.

– بەلگىلى ءبىر ءتۇردىڭ «قىزىل كىتاپ­تا­عى» ساناتى مەن «قىزىل كىتاپ» تىزىمىنە ەنگىزىلۋى ءۇشىن قاجەتتى دەرەك جەت­كى­لىكسىز. سوندىقتان بۇل جۇمىستا سانى سيرەك جانۋارلار تۋرالى جاڭا دەرەكتەرمەن قاتار، بۇدان 10 جىل بۇرىنعى مالىمەتتەر دە پايدا­لانىلادى. سوعان سايكەس، «قىز­ىل كىتاپ­تىڭ» كە­لە­سى باسى­­­­لىمى جارىق كور­گەنشە، مامان-زو­ولوگتارعا وسى جانۋار­لار جاي­لى جاڭا مالىمەتتەر جيناۋ­عا مۇم­كىن­دىك تۋ­دىرىپ، زەرتتەۋ جۇمىس­تارىن جۇرگىزۋگە جاع­­داي جاساۋ كەرەك. سونداي-اق سانى ازاي­­عان نەمەسە كوبەيگەن تۇرلەردىڭ سا­نا­تىن وزگەرتۋ كەرەك. بۇل جۇمىس كولەمدى جانە ورىنداۋ ءۇشىن ۋاقىتتى تالاپ ەتەدى، – دەگەن عىلىمي قىزمەتكەر بىزگە بىرنەشە ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ بەردى. باستى سەبەبى رەتىندە، 1995 جىلى ارناۋلى جابايى جانۋارلاردى قورعاۋ زەرت­حاناسى جابىلعاننان كەيىن سانى ازايىپ كەتكەن حايۋاناتتاردى زەرتتەۋ تاقىرىبى زوولوگيا عىلىمىنىڭ جالپى ماسەلەسىمەن اۋىس­تىرىلعان. وسىدان سوڭ سانى سيرەك جانۋارلار تۋرالى مالى­مەت­تەر زوولوگيالىق زەرتتەۋلەر كەزىندە عانا جينالاتىن بولعان. جويىلىپ كەتۋ قاۋپى بار جانۋارلار جونىندەگى مۇنداي از ماتەريالدار زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن قورىتۋعا قيىندىق تۋدىرىپ وتىر. ءتىپتى 2020 جىلى جارىققا شىعۋعا ءتيىستى «قىزىل كىتاپتىڭ» بەسىنشى باسىلىمىنا جەتكىلىكتى قارجىلاندىرۋ بولماۋى سەبەپتى دايارلىق جۇمىستارى كەشەۋىلدەپ قالعان. 

– قازاقستان «قىزىل كىتا­بى­نىڭ» كەلەسى باسىلىمىن جارىققا شىعارۋ ءۇشىن زوولوگ-ماماندارعا زەرتتەۋلەر جۇر­گىزۋگە جاعداي جاساپ، قارجىنى كە­ش­ىك­­­­تىر­مەي ءبولۋ كەرەك. قازاقستان جانۋار­لارى ىشىندە ومىرتقالىلار عانا ەمەس، ومىر­ت­قاسىز جانۋار­لار دا بار، ول­ار­دىڭ دا «قىز­ىل كىتابىن»  جارى­ققا شى­عارۋ كەرەك. مەن وسى ينستيتۋتقا ورنا­لاس­قا­نىمدا 800 ادام جۇمىس ىستەسە، قازىر 8 ادام عانا قالدى. قارجى بولىن­بە­گەننەن كەيىن، ما­ماندار كۇن­كورىس ءۇشىن ءار جاققا تار­اپ كەتتى. ينستيتۋت جابىلۋدىڭ از ال­دىن­­دا تۇر، – دەيدى  پەريزات ەسەنبەكوۆا. 

ماماندار «قىزىل كىتاپتىڭ» كەلەسى باسىلىمى جارىق كور­گەن­­شە، ۋاقىت وزدىرماي زوولوگ-ما­مان­­دارعا جاڭا مالىمەت جي­ناۋ­عا مۇمكىندىك تۋدىرۋ، سونداي-اق سا­نى ازايعان تۇرلەردىڭ مارتەبەسىن  حالىق­ارالىق تابيعات قور­عاۋ ودا­­عىنىڭ جاڭا شكالاسىنا ساي­كەستەندىرۋ كەرەكتىگىن اي­تىپ، دا­بىل قاعىپ وتىر. ودان بولەك ينس­تيتۋتتىڭ اۋىل شارۋا­­­شى­لى­عى، مەديتسينا مەن تابي­عات­تى قور­عاۋدىڭ عىلىمي جانە پراك­تيكا­لىق ماسەلەلەرىن شەشۋدە ۇلكەن ماڭىزى بار 76 جىل بويى جي­ناقتالعان زوولوگيا­لىق كوللەكتسيالارى دا جۇيەلى ساق­تاۋعا ءزارۋ.

P.S. جۋىردا «اقبوكەنگە اراشا بولامىن» دەپ براكونەرلەر قولىنان اجال قۇشقان ينسپەكتور ەرلان نۇرعاليەۆتىڭ قازاسى شەتەلدىك باسىلىمداردا دا حابارلانىپ، وسى سالانىڭ تۇيتكىلدى تۇستارىنا قوعام نازارىن جاپپاي اۋداردى. اڭ عانا ەمەس، ادامنىڭ وزىنە قارۋ كەزەنگەن بۇگىنگى قوعامدا بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ ماسەلەسى سالالىق ماماندار مەن تابيعات قورعاۋعا ىنتالى جەكەلەگەن ادامداردىڭ مىندەتى عانا ەمەستىگىن، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋعا تۇبەگەيلى رەفورما كەرەك ەكەندىگىن كورسەتىپ وتىر. قازاقستاندىق عىلىمنىڭ وزىندىك سيپاتتارىنىڭ ءبىرى قارجىلاندىرۋدىڭ نەگىزىنەن قولدانبالى زەرتتەۋلەرگە جۇمسالاتىندىعى، ىرگەلى سيپاتتاعى زەرتتەۋلەر قاعاجۋ كورىپ، باسىمدىق عىلىمي ناتيجەدەن بۇرىن رەسۋرستارعا باعدارلانۋىنىڭ سوڭى وسىنداي قوردالانعان كۇردەلى ماسەلەلەرگە ۇلاسىپ وتىر. ەكونوميكانىڭ ءبىر سەكتورى بولاتىن عىلىمنىڭ سالاارالىق ۇيلەسۋىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى، ونىڭ ىشىندە ىرگەلى زەرتتەۋلەردىڭ ءتيىمدى ۇيلەستىرىلۋى قاشانعى ىلەسپەلى فاكتور رەتىندە قاراستىرىلا بەرمەك؟ «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن جانۋارلار تۋرالى ماسەلەنى قوزعاي وتىرىپ، «قىزىل كىتاپتىڭ» ءوزى قامقورلىققا ءزارۋ ەكەنىن تۇسىندىك. ەل ۇكىمەتى نازار اۋدارماسا، وتاندىق «قىزىل كىتاپتىڭ» جاعدايى مۇشكىل.

ايا ءومىرتاي،

«Egemen Qazaqstan»