حەنري فاۋنتەين،

«نيۋ-يورك تايمس» 

انگلياداعى رەدينگ ۋني­ۆەر­سيتەتىنىڭ مۇزتانۋشىسى ماريا شاگەدانوۆا تۇيىقسۋدى تەكسەرۋگە كەلگەن. بۇل ارەكەتىن ول جيىر­ما جىلدان بەرى جاساپ كەلەدى. شارتاراپتاعى ەڭ ۇزاق زەرتتەلگەن مۇزدىق رەتىندە تۇيىقسۋ كليمات وزگەرۋىنىڭ الەم مۇزدارىنا اسەرىن انىقتاۋعا كومەكتەسەدى. 

قازاقستان گەوگرافيا ينس­تي­تۋ­تىنداعى ارىپتەستەرىمەن بىرگە شاگەدانوۆا الماتىدان 24 شا­قىرىم سولتۇستىككە قاراي ويلى-قىرلى جولعا شىق­تى. 
جول كەڭەس داۋىرىنەن قالعان زەرتتەۋ ستانساسىنا بارىپ تىرە­لەدى. مەكەمە تۇيىقسۋ سەكىلدى ءبىر كەزدە داۋىرلەپ تۇرعان ەدى. زەرت­تەۋشىلەر مۇزدى ويىپ، ىشىندە قال­دىرىلعان قۇرالدارداعى ەسەپتەردى تىركەمەكشى. 

بىلتىر جازعى ەرۋ ماۋسى­مىنىڭ سوڭىندا كوماندا مۇ­شە­لەرى مۇزدىڭ بيىكتىگىن ولشەيتىن ارنايى بەلگى قالدىرعان بولاتىن. ءبىر جىلدان كەيىن ينستيتۋت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى نيكولاي كاساتكين مەن شاگەدانوۆا حانىم ەرىگەن مۇز كولەمىنىڭ وزگەرگەنىن بايقادى. ەرۋ ماۋسىمىنىڭ اياقتالۋىنا ءالى بىرنەشە اي بار ەكەنىنە قاراماستان، تۇيىقسۋدىڭ كەي بولىكتەرى ءبىر مەترگە دەيىن جۇقارىپ كەتكەن. 

مۇزدىقتار عاسىرلار بويى جاۋىپ، ابدەن نىعىزدالعان قار­دان قالىپتاسقان. تيان-شان تا­ۋىنىڭ وسى بولىگىندە ولاردىڭ قالىڭدىعى 300 مەترگە دەيىن جەتەدى. جازدا باياۋ ەرىپ، وزەن سۋى­نا اينالادى. قىستا جاۋاتىن قار مەن جازدا ەريتىن مۇزدىڭ كولەمى بىردەي ەمەس. الايدا جاھاندىق جىلىنۋ سالدارىنان ەرىگەن مۇزدىڭ كولەمى جاۋعان قاردان اسىپ ءتۇسىپ، مۇزدىقتاردىڭ جىلدان-جىلعا ازايۋىنا اكەلۋدە. 

ەكى جارىم شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان تۇيىقسۋ جىل وتكەن سايىن كەمىپ، جۇقارىپ بارادى. زەرتتەۋ ستانساسى 1957 جىلى سالىنعان كەزدە تۇيىقسۋ جۇزدەگەن مەتر قاشىقتا جاتقان بولاتىن. قازىر مۇزعا جەتۋ ءۇشىن ءبىر ساعات بويى سوقپاق جولمەن جاياۋ جۇرۋگە تۋرا كەلەدى. الپىس جىلدىڭ ىشىندە مۇزدىق 1 شاقىرىمعا دەيىن قىسقارعان. 

قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك شى­عى­­سىن­داعى تاۋلاردا بولىپ جات­قان وقي­عا شارتاراپتىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن­دە كەز­دەسەدى. گرەنلانديا مەن انتاركتي­كاداعى مۇز جابىندارىن قوسپاعاندا الەمدەگى شا­مامەن 150 000-عا جۋىق مۇزدىقتار جەر بەتىنىڭ 500 000 شارشى شاقىرىمىن الىپ جاتىر. سوڭعى قى­رىق جىلدا ون­داعى مۇز قاباتى 20 مەتر­گە جۇقارعان. 

سونداي-اق ولاردىڭ كوبى قىس­قارىپ بارا جاتىر. اند تاۋلارى مەن سولتۇستىك امەريكاداعى سەڭ­گىر تاۋلارىنداعى شا­عىن مۇز­دىقتار الدەقاشان جويىلىپ كەتكەن. ءتىپتى پارنيكتىك گاز شىعارۋ كولەمى كۇرت كەمىسە دە، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى مۇزدىقتاردىڭ ازايۋىنا جەتكىلىكتى جىلۋ ءبولىنىپ ۇلگەردى. 
مۇنداي جاھاندىق جىلىنۋ پروتسەسى تەڭىز سۋىنىڭ كوبەيۋىنە اكەپ سوعادى. ال ول ءوز كەزەگىندە سۋ ەلەكترىن وندىرۋگە اسەر ەتەدى. جوي­قىن تاسقىندار مەن سەلدەر پايدا بولادى. وزەندەر مەن ەكو­جۇيە­لەردى بۇزادى. ال مۇندا، تيان-شان­دا جاھاندىق جىلى­نۋ ادامدار مەن اۋىل شا­رۋا­شى­لىعىن قامتاماسىز ەتىپ وتىر­عان سۋعا كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن. تۇ­يىقسۋ ەرىگەن سايىن جىلعالار اعىسقا اينالىپ، جەر بەتىنەن كانالدار قازىپ الادى. 

تۇيىقسۋ مۇزدىعىنان اققان سۋ كەلە-كەلە كىشى الماتى وزە­نىنە قۇيادى. وسى جانە باسقا دا مۇزدىقتاردان سۋ الاتىن وزەندەر قالانىڭ اينالاسىندا اعىپ جاتىر. ولار ايماقتاعى ەكى ميلليون حالىقتى اۋىز سۋمەن، سونداي-اق ەگىستىك القاپتارىن سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. 

شاگەدانوۆا جانە ونىڭ ارىپ­تەستەرى كىشى الماتى مەن باسقا وزەندەردەگى سۋدى زەرتتەپ ءجۇر. ونداعى سۋدىڭ ءبارى ەرىگەن مۇزدان كەلمەيدى. كەي بولىگى جاڭبىر سۋىنان، قاردىڭ ەرۋىنەن جينالادى. كەي كليمات مودەلدەرىنە سۇيەنسەك، كەلەشەكتە مۇنداي جاعداي ۇلعايا ءتۇسۋى مۇمكىن. بۇدان بولەك قاتقان تاۋ شىڭدارىنان، مۇز­دىق­تار استىنداعى مۇزدار مەن الىپ قويتاس بولىكتەرىنەن ەرىگەن سۋ دا وزەن­دەرگە قۇيادى. 

شاگەدانوۆا جانە باسقا زەرت­تەۋشىلەر وزەن قاينارىن انىق­تاۋ ءۇشىن سۋدىڭ ۇلگىلەرىن ساراپتامادان وتكىزەدى. ولار اعىستىڭ قانشالىقتى وزگەرگەنىن تىركەۋ ءۇشىن اعىندى ەسەپتەيدى. 

ۋاقىت وتە كەلە وزەندەردىڭ قانشا­لىقتى وزگەرەتىنىن بولجاۋ ءۇشىن ولاردىڭ قاينارى قايدان كەلەتىنىن انىقتاۋ ماڭىزعا يە. مۇزدىقتىڭ ەرۋى العاشقىدا اعىندى ۇلعايتۋى مۇمكىن. الايدا ۋاقىت وتە كەلە مۇنداي پروتسەسس اقىرعى نۇكتەگە جەتىپ، ەرىگەن سۋ ازايا بەرەدى. 

«اقىرىندا ولار قازىرگىدەي سۋمەن قامتاماسىز ەتە المايدى. سوندىقتان سۋدىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەندەر ءۇشىن وسى اقىرعى نۇكتەگە قاشان جەتەتىنىن ءبى­لۋ ماڭىزعا يە»، دەيدى تسيۋريحتەگى شۆەي­­­تساريا فەدەرالدى تەحنو­لوگيالىق ينس­تي­تۋتىنىڭ زەرت­تەۋشىسى ماتتياس حۋسس. 

ال قازاقستانداعى مۇزدىق­تار­دان اققان سۋ كەلەشەكتە ازايا بەرەدى. سونى­مەن قاتار ورتالىق ازياداعى باسقا مۇزدىق­تار دا زيان شەگەدى. اسىرەسە وڭتۇستىك ايماقتارعا جاھاندىق جىلىنۋ قات­تى اسەر ەتەدى. مۇندا ازيا­داعى الىپ وزەن­دەر باسسەينىن قام­تاماسىز ەتىپ وتىر­عان سانسىز مۇزدىقتار بار. تيبەت ءۇستىرتى بو­يىندا، گيمالايدا، قاراقو­رىم قىراتتارىنداعى مۇزدىقتار سانى مىڭداپ سانالادى. ال ونداعى وزەندەرگە تاۋەلدى تۇرعىنداردىڭ سانى ءجۇز ميلليوننان اسادى. وسى جاقتان پاكىستانداعى ءۇندى، ۇندىستانداعى گانگ، قىتايداعى سارى جانە يانتسزى، وڭتۇستىك-شى­عىس ازيا­داعى مەكونگ وزەندەرى باس­تاۋ الادى. 

گەرمانيالىق كونسالتينگ كوم­پانيا FutureWater-دىڭ گيد­رولوگى ارتۋر ليۋتتستىڭ ايتۋىنشا، ۋاقىت وتە كە­لە جوعارىدا اتال­عان وزەندەر دە مۇز­دىق­تاردىڭ شەگىنۋىنىڭ زيانىن كورەدى. ايتسە دە، ارقايسىسىنا ءارتۇرلى ۋاقىتتا اسەر ەتۋى مۇمكىن. ماسەلەن، ءۇندى وزەنى قاينارىن جاڭبىر ماۋسىمىندا جينالاتىن سۋدان الاتىن گانگقا قاراعاندا، مۇزدىقتىڭ ەرۋىنە كوبىرەك تاۋەلدى.  

«تاۋلاردان كەلەتىن سۋ كو­لەمىنىڭ شا­ما­مەن 2050 جىلدارعا قاراي كوبەيۋ ىقتي­مالدىعى جو­عارى»، دەيدى دوكتور ليۋتتس. 

ال قازاقستاندا سۋدىڭ ازايۋى كوپ ۇزاماي باستالۋى مۇمكىن. ەلدەگى فەرمالاردا سۋدى ساقتاپ، ونىمدىلىكتى ارتتىراتىن تامشىلاتىپ سۋارۋ سەكىلدى جەتىلدىرۋ جۇمىستارى، قارجى جانە باستاما كوپ ەمەس. الايدا قازاقستان ءۇشىن ەڭ باستىسى – مۇزدىقتاردان باس­تاۋ الاتىن وزەندەر سۋى ازايعان كەزدە سۋدى ءتيىمدى باسقارۋ مە­نەدج­مەنتى قاجەت. 

فەرمەر الەكسەي گورباتۋكتىڭ ال­ما­تىدان 40 شاقىرىم قاشىق­تاعى قاراوي دەگەن  جەردە 150 گەك­تار جەرى بار. ول تام­شىلاتىپ سۋارۋ ءادىسىن قولدانعىسى كەلەدى. ونىڭ سۋ شىعىنىن ازايتۋعا كومەك­­تەسەتىنىن دە بىلەدى. سونداي-اق ۇزاق مەر­زىمدە اقشاسىن ۇنەمدەپ، ەگىستىگىنەن كوبى­رەك ءونىم الاتىن ەدى. بىراق ءادىس – وتە قىمبات. 

گورباتۋكتىڭ جاعدايى دوكتور حۋسس­تىڭ ايتقانىن ەسكە تۇسىرەدى. «تاۋلار مەن مۇزدىقتاردان كەلە­تىن سۋدىڭ ازايۋى – باستى ماسەلە ەمەس. ەڭ نەگىزگى سۇراق سۋ­دى قالاي ءتيىمدى قولدانۋعا تىكەلەي قا­تىس­تى»، دەيدى ول. 

ماقالانى اۋدارعان 

اباي اسانكەلدى ۇلى،

«ەگەمەن قازاقستان»

«نيۋ-يورك تايمس»​​​​​​​