جازدىڭ جايما شۋاق كۇندەرىنىڭ بىرىندە قازاقستانداعى ەڭ ۇلكەن قالا – الماتىدان جوعارىراق ورنالاسقان تۇيىقسۋ مۇزدىعى شەكتەن تىس ەرىپ جاتتى. مۇزدىقتىڭ جۇقارعان ەرنەۋىنەن اققان جىلعا تومەن قاراي قۇلديلاي جونەلەدى.

بەن ك.سولومون، «نيۋ-يورك تايمس»
حەنري فاۋنتەين،
«نيۋ-يورك تايمس»
انگلياداعى رەدينگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۇزتانۋشىسى ماريا شاگەدانوۆا تۇيىقسۋدى تەكسەرۋگە كەلگەن. بۇل ارەكەتىن ول جيىرما جىلدان بەرى جاساپ كەلەدى. شارتاراپتاعى ەڭ ۇزاق زەرتتەلگەن مۇزدىق رەتىندە تۇيىقسۋ كليمات وزگەرۋىنىڭ الەم مۇزدارىنا اسەرىن انىقتاۋعا كومەكتەسەدى.
قازاقستان گەوگرافيا ينستيتۋتىنداعى ارىپتەستەرىمەن بىرگە شاگەدانوۆا الماتىدان 24 شاقىرىم سولتۇستىككە قاراي ويلى-قىرلى جولعا شىقتى.
جول كەڭەس داۋىرىنەن قالعان زەرتتەۋ ستانساسىنا بارىپ تىرەلەدى. مەكەمە تۇيىقسۋ سەكىلدى ءبىر كەزدە داۋىرلەپ تۇرعان ەدى. زەرتتەۋشىلەر مۇزدى ويىپ، ىشىندە قالدىرىلعان قۇرالدارداعى ەسەپتەردى تىركەمەكشى.
بىلتىر جازعى ەرۋ ماۋسىمىنىڭ سوڭىندا كوماندا مۇشەلەرى مۇزدىڭ بيىكتىگىن ولشەيتىن ارنايى بەلگى قالدىرعان بولاتىن. ءبىر جىلدان كەيىن ينستيتۋت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى نيكولاي كاساتكين مەن شاگەدانوۆا حانىم ەرىگەن مۇز كولەمىنىڭ وزگەرگەنىن بايقادى. ەرۋ ماۋسىمىنىڭ اياقتالۋىنا ءالى بىرنەشە اي بار ەكەنىنە قاراماستان، تۇيىقسۋدىڭ كەي بولىكتەرى ءبىر مەترگە دەيىن جۇقارىپ كەتكەن.
مۇزدىقتار عاسىرلار بويى جاۋىپ، ابدەن نىعىزدالعان قاردان قالىپتاسقان. تيان-شان تاۋىنىڭ وسى بولىگىندە ولاردىڭ قالىڭدىعى 300 مەترگە دەيىن جەتەدى. جازدا باياۋ ەرىپ، وزەن سۋىنا اينالادى. قىستا جاۋاتىن قار مەن جازدا ەريتىن مۇزدىڭ كولەمى بىردەي ەمەس. الايدا جاھاندىق جىلىنۋ سالدارىنان ەرىگەن مۇزدىڭ كولەمى جاۋعان قاردان اسىپ ءتۇسىپ، مۇزدىقتاردىڭ جىلدان-جىلعا ازايۋىنا اكەلۋدە.
ەكى جارىم شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان تۇيىقسۋ جىل وتكەن سايىن كەمىپ، جۇقارىپ بارادى. زەرتتەۋ ستانساسى 1957 جىلى سالىنعان كەزدە تۇيىقسۋ جۇزدەگەن مەتر قاشىقتا جاتقان بولاتىن. قازىر مۇزعا جەتۋ ءۇشىن ءبىر ساعات بويى سوقپاق جولمەن جاياۋ جۇرۋگە تۋرا كەلەدى. الپىس جىلدىڭ ىشىندە مۇزدىق 1 شاقىرىمعا دەيىن قىسقارعان.
قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنداعى تاۋلاردا بولىپ جاتقان وقيعا شارتاراپتىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە كەزدەسەدى. گرەنلانديا مەن انتاركتيكاداعى مۇز جابىندارىن قوسپاعاندا الەمدەگى شامامەن 150 000-عا جۋىق مۇزدىقتار جەر بەتىنىڭ 500 000 شارشى شاقىرىمىن الىپ جاتىر. سوڭعى قىرىق جىلدا ونداعى مۇز قاباتى 20 مەترگە جۇقارعان.
سونداي-اق ولاردىڭ كوبى قىسقارىپ بارا جاتىر. اند تاۋلارى مەن سولتۇستىك امەريكاداعى سەڭگىر تاۋلارىنداعى شاعىن مۇزدىقتار الدەقاشان جويىلىپ كەتكەن. ءتىپتى پارنيكتىك گاز شىعارۋ كولەمى كۇرت كەمىسە دە، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى مۇزدىقتاردىڭ ازايۋىنا جەتكىلىكتى جىلۋ ءبولىنىپ ۇلگەردى.
مۇنداي جاھاندىق جىلىنۋ پروتسەسى تەڭىز سۋىنىڭ كوبەيۋىنە اكەپ سوعادى. ال ول ءوز كەزەگىندە سۋ ەلەكترىن وندىرۋگە اسەر ەتەدى. جويقىن تاسقىندار مەن سەلدەر پايدا بولادى. وزەندەر مەن ەكوجۇيەلەردى بۇزادى. ال مۇندا، تيان-شاندا جاھاندىق جىلىنۋ ادامدار مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان سۋعا كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن. تۇيىقسۋ ەرىگەن سايىن جىلعالار اعىسقا اينالىپ، جەر بەتىنەن كانالدار قازىپ الادى.
تۇيىقسۋ مۇزدىعىنان اققان سۋ كەلە-كەلە كىشى الماتى وزەنىنە قۇيادى. وسى جانە باسقا دا مۇزدىقتاردان سۋ الاتىن وزەندەر قالانىڭ اينالاسىندا اعىپ جاتىر. ولار ايماقتاعى ەكى ميلليون حالىقتى اۋىز سۋمەن، سونداي-اق ەگىستىك القاپتارىن سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر.
شاگەدانوۆا جانە ونىڭ ارىپتەستەرى كىشى الماتى مەن باسقا وزەندەردەگى سۋدى زەرتتەپ ءجۇر. ونداعى سۋدىڭ ءبارى ەرىگەن مۇزدان كەلمەيدى. كەي بولىگى جاڭبىر سۋىنان، قاردىڭ ەرۋىنەن جينالادى. كەي كليمات مودەلدەرىنە سۇيەنسەك، كەلەشەكتە مۇنداي جاعداي ۇلعايا ءتۇسۋى مۇمكىن. بۇدان بولەك قاتقان تاۋ شىڭدارىنان، مۇزدىقتار استىنداعى مۇزدار مەن الىپ قويتاس بولىكتەرىنەن ەرىگەن سۋ دا وزەندەرگە قۇيادى.
شاگەدانوۆا جانە باسقا زەرتتەۋشىلەر وزەن قاينارىن انىقتاۋ ءۇشىن سۋدىڭ ۇلگىلەرىن ساراپتامادان وتكىزەدى. ولار اعىستىڭ قانشالىقتى وزگەرگەنىن تىركەۋ ءۇشىن اعىندى ەسەپتەيدى.
ۋاقىت وتە كەلە وزەندەردىڭ قانشالىقتى وزگەرەتىنىن بولجاۋ ءۇشىن ولاردىڭ قاينارى قايدان كەلەتىنىن انىقتاۋ ماڭىزعا يە. مۇزدىقتىڭ ەرۋى العاشقىدا اعىندى ۇلعايتۋى مۇمكىن. الايدا ۋاقىت وتە كەلە مۇنداي پروتسەسس اقىرعى نۇكتەگە جەتىپ، ەرىگەن سۋ ازايا بەرەدى.
«اقىرىندا ولار قازىرگىدەي سۋمەن قامتاماسىز ەتە المايدى. سوندىقتان سۋدىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەندەر ءۇشىن وسى اقىرعى نۇكتەگە قاشان جەتەتىنىن ءبىلۋ ماڭىزعا يە»، دەيدى تسيۋريحتەگى شۆەيتساريا فەدەرالدى تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋشىسى ماتتياس حۋسس.
ال قازاقستانداعى مۇزدىقتاردان اققان سۋ كەلەشەكتە ازايا بەرەدى. سونىمەن قاتار ورتالىق ازياداعى باسقا مۇزدىقتار دا زيان شەگەدى. اسىرەسە وڭتۇستىك ايماقتارعا جاھاندىق جىلىنۋ قاتتى اسەر ەتەدى. مۇندا ازياداعى الىپ وزەندەر باسسەينىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان سانسىز مۇزدىقتار بار. تيبەت ءۇستىرتى بويىندا، گيمالايدا، قاراقورىم قىراتتارىنداعى مۇزدىقتار سانى مىڭداپ سانالادى. ال ونداعى وزەندەرگە تاۋەلدى تۇرعىنداردىڭ سانى ءجۇز ميلليوننان اسادى. وسى جاقتان پاكىستانداعى ءۇندى، ۇندىستانداعى گانگ، قىتايداعى سارى جانە يانتسزى، وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعى مەكونگ وزەندەرى باستاۋ الادى.
گەرمانيالىق كونسالتينگ كومپانيا FutureWater-دىڭ گيدرولوگى ارتۋر ليۋتتستىڭ ايتۋىنشا، ۋاقىت وتە كەلە جوعارىدا اتالعان وزەندەر دە مۇزدىقتاردىڭ شەگىنۋىنىڭ زيانىن كورەدى. ايتسە دە، ارقايسىسىنا ءارتۇرلى ۋاقىتتا اسەر ەتۋى مۇمكىن. ماسەلەن، ءۇندى وزەنى قاينارىن جاڭبىر ماۋسىمىندا جينالاتىن سۋدان الاتىن گانگقا قاراعاندا، مۇزدىقتىڭ ەرۋىنە كوبىرەك تاۋەلدى.
«تاۋلاردان كەلەتىن سۋ كولەمىنىڭ شامامەن 2050 جىلدارعا قاراي كوبەيۋ ىقتيمالدىعى جوعارى»، دەيدى دوكتور ليۋتتس.
ال قازاقستاندا سۋدىڭ ازايۋى كوپ ۇزاماي باستالۋى مۇمكىن. ەلدەگى فەرمالاردا سۋدى ساقتاپ، ونىمدىلىكتى ارتتىراتىن تامشىلاتىپ سۋارۋ سەكىلدى جەتىلدىرۋ جۇمىستارى، قارجى جانە باستاما كوپ ەمەس. الايدا قازاقستان ءۇشىن ەڭ باستىسى – مۇزدىقتاردان باستاۋ الاتىن وزەندەر سۋى ازايعان كەزدە سۋدى ءتيىمدى باسقارۋ مەنەدجمەنتى قاجەت.
فەرمەر الەكسەي گورباتۋكتىڭ الماتىدان 40 شاقىرىم قاشىقتاعى قاراوي دەگەن جەردە 150 گەكتار جەرى بار. ول تامشىلاتىپ سۋارۋ ءادىسىن قولدانعىسى كەلەدى. ونىڭ سۋ شىعىنىن ازايتۋعا كومەكتەسەتىنىن دە بىلەدى. سونداي-اق ۇزاق مەرزىمدە اقشاسىن ۇنەمدەپ، ەگىستىگىنەن كوبىرەك ءونىم الاتىن ەدى. بىراق ءادىس – وتە قىمبات.
گورباتۋكتىڭ جاعدايى دوكتور حۋسستىڭ ايتقانىن ەسكە تۇسىرەدى. «تاۋلار مەن مۇزدىقتاردان كەلەتىن سۋدىڭ ازايۋى – باستى ماسەلە ەمەس. ەڭ نەگىزگى سۇراق سۋدى قالاي ءتيىمدى قولدانۋعا تىكەلەي قاتىستى»، دەيدى ول.
ماقالانى اۋدارعان
اباي اسانكەلدى ۇلى،
«ەگەمەن قازاقستان»
«نيۋ-يورك تايمس»
الماتىدا ايەلدەر ونكولوگتارعا تەگىن قارالا الادى
ايماقتار • بۇگىن، 21:48
يادرولىق قارۋعا تىيىم سالۋ تۋرالى شارتتىڭ كۇشىنە ەنۋىنە وراي ءسىم مالىمدەمە جاسادى
قازاقستان • بۇگىن، 20:27
جاندوس بۇركىتباەۆ دەنساۋلىق ساقتاۋ ۆيتسە-ءمينيسترى قىزمەتىنە تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • بۇگىن، 19:48
زينەدين زيدان كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسىن جۇقتىردى
الەم • بۇگىن، 19:22
نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەلوردا اكىمىن قابىلدادى
ەلباسى • بۇگىن، 19:09
ەلباسى بەيبىت اتامقۇلوۆتى قابىلدادى
ەلباسى • بۇگىن، 19:02
الماتىدا كوك-توبەدەگى اعاشتار زاڭسىز كەسىلىپ جاتىر
ەكولوگيا • بۇگىن، 18:35
كانادادا قازاقستانداعى پارلامەنتتىك سايلاۋ قورىتىندىلارى تالقىلاندى
الەم • بۇگىن، 18:29
اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دا ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى سايلاندى
ايماقتار • بۇگىن، 18:20
بىرقاتار وبلىستا اۋا رايىنا بايلانىستى ەسكەرتۋ جاريالاندى
اۋا رايى • بۇگىن، 18:18
الماتىنىڭ اT-ارحيتەكتۋرا جوسپارى بەكىتىلدى
ايماقتار • بۇگىن، 18:16
تۇركىستاندا 1361 داۋ مەدياتورلاردىڭ قاتىسۋىمەن وڭ شەشىلگەن
ايماقتار • بۇگىن، 18:10
قىزمەت بارىسىندا قازا تاپقان پوليتسەيلەردى ەسكە الۋ جيىنى ءوتتى
ايماقتار • بۇگىن، 18:03
«ەر ەدىگە-نوعايلى ءداۋىرىنىڭ جىرى» اتتى مۋزىكالىق البوم جارىق كوردى
رۋحانيات • بۇگىن، 17:57
كارانتين شارالارىن بۇزعانى ءۇشىن جابىلعان مەكەمەلەردىڭ ءتىزىمى جاريالاندى
ايماقتار • بۇگىن، 17:43
ەرجان باباقۇماروۆ COVID-19-دان ساقتانۋ شارالارىن كۇشەيتۋدى تاپسىردى
ايماقتار • بۇگىن، 17:25
اقتوبە وبلىسى اكىمىنىڭ ەكس-ورىنباسارى 12 جىلعا سوتتالدى
قوعام • بۇگىن، 17:20
مەملەكەت باسشىسى الەكسەي تسويدى قابىلدادى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 17:08
اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى اپپاراتىنىڭ جاڭا باسشىسى تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • بۇگىن، 17:01
اتىراۋدا 35 جاستاعى ازاماتشانى توناپ كەتتى
ايماقتار • بۇگىن، 16:59
الەۋمەتتىك جارنامانى قالىپتاستىرۋ بويىنشا كونكۋرس ۇيىمداستىرىلادى
قازاقستان • بۇگىن، 16:57
الماتىدا كاسىپكەرلەردى قىزمەتكەرلەرىن ءمامس جۇيەسىندە 25 قاڭتارعا دەيىن ساقتاندىرۋعا شاقىردى
قازاقستان • بۇگىن، 16:55
ماقتارالدا كوكتەمگى ەگىس جۇمىستارى باستالدى
ايماقتار • بۇگىن، 16:52
«رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى تالقىلاندى
قازاقستان • بۇگىن، 16:46
باتىس قازاقستاندا ۆيرۋسقا قارسى ەكپە 180 مىڭنان اسا ادامعا ەگىلەدى
مەديتسينا • بۇگىن، 16:37
تاتارستانداعى مۇناي كاسىپورنىندا جارىلىس بولدى
ۆيدەو • بۇگىن، 16:25
تاعايىنداۋ • بۇگىن، 16:21
قازاقستان • بۇگىن، 16:11
اقسۋ قالاسىنا جاڭا اكىم تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • بۇگىن، 16:06
ەلوردادا 7 ميلليوننان استام مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتىلدى
قوعام • بۇگىن، 16:05
زاڭگەرلەردى دايارلاۋ مەموراندۋمىنا قول قويدى
ايماقتار • بۇگىن، 16:00
زەينەتاقىنىڭ ءبىر بولىگىن الۋعا ءوتىنىم قابىلدايتىن سايت جاريالاندى
قوعام • بۇگىن، 15:57
پەتروپاۆلدا اناسى 3 جاسار قىزىن ۇرىپ، جانساقتاۋ بولىمىنەن بىراق شىعاردى
قوعام • بۇگىن، 15:55
«جۇمىسپەن قامتۋ جول كارتاسى» اياسىندا 23 جوبا جۇزەگە استى
ايماقتار • بۇگىن، 15:48
GPS-باقىلاۋ جۇيەسى قازسۋشاردىڭ بارلىق كولىكتەرى مەن تەحنيكالارىنا ورناتىلعان
قازاقستان • بۇگىن، 15:32
الماتىدا «التاي»، «ساپار»، «اقبۇلاق» بازارلارىن جاڭارتۋ جوسپارلانۋدا
ايماقتار • بۇگىن، 15:26
تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋعا زەينەتاقى سالىمدارىن قالاي پايدالانۋعا بولادى؟
قوعام • بۇگىن، 15:10
اقتوبە وبلىسىنداعى كەنىشتەگى جازاتايىم وقيعانىڭ سەبەبى انىقتالدى
ايماقتار • بۇگىن، 15:08
كوروناۆيرۋس جۇقتىرعان مەيرامبەك بەسباەۆ قازاقستاندىقتاردى ىندەتتەن ساق بولۋعا شاقىردى
قازاقستان • بۇگىن، 14:29
نۇر-سۇلتاندا COVID-19 ىندەتىنىڭ ءوسۋى بايقالادى
ايماقتار • بۇگىن، 13:57
شەتەلدەن كەلگەن 10 جولاۋشىدان كوروناۆيرۋس تابىلدى
قازاقستان • بۇگىن، 13:50
ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىندە جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىلدىڭ جاڭا تاسىلدەرى تالقىلاندى
قوعام • بۇگىن، 13:47
«Nur Otan» پارتياسىنىڭ قوعامدىق ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • بۇگىن، 13:37
اۋداندى 100 پايىز گازبەن قامتۋ مىندەتى تۇر
ايماقتار • بۇگىن، 13:20
ەلوردادا قىسقا مەرزىمدى كاسىپتىك وقۋ باستالدى
ايماقتار • بۇگىن، 13:17
فەميدا قىزمەتكەرى ادام ءومىرىن قۇتقارىپ قالدى
ايماقتار • بۇگىن، 13:08
اسكەري تەڭىز كۇشتەرىندە تاربيەشى وفيتسەرلەردىڭ مەرەكەسىنە وراي سالتاناتتى جيىن ءوتتى
ايماقتار • بۇگىن، 12:50
اقپارات ءمينيسترى الماتىدا «قر قوعامدىق باقىلاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن تالقىلادى
قوعام • بۇگىن، 12:35
جەتىسۋدا تاعى 78 ادام ىندەت جۇقتىردى
ايماقتار • بۇگىن، 12:32
اتىراۋدا 111 ادامنان كوروناۆيرۋس انىقتالدى
ايماقتار • بۇگىن، 12:27
جىل باسىنان بەرى ماڭعىستاۋدا 8000 ەتسق بەرىلگەن
ايماقتار • بۇگىن، 12:15
ءماجىلىس اۆتوكولىكتەردى جىمقىرۋعا قارسى كۇرەس تۋرالى حالىقارالىق كەلىسىمدى قاراستىرادى
پارلامەنت • بۇگىن، 12:11
اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى كونكۋرس جاريالادى
قازاقستان • بۇگىن، 12:07
يلون ماسك 100 ميلليون دوللارعا كونكۋرس جاريالادى
الەم • بۇگىن، 12:06
ەلوردادا ەكىنشى اۋىسىمداعى مەكتەپ وقۋشىلارى ساباعىن ونلاين وقيدى
ايماقتار • بۇگىن، 12:02
ەلوردالىقتار «Saqtandyry» جۇيەسىن جاڭارتىپ وتىرۋى ءتيىس
مەديتسينا • بۇگىن، 11:58
قازاق قىزى اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىندە باسشىلىق قىزمەتكە تاعايىندالدى
الەم • بۇگىن، 11:50
ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ارقار اتقان ازامات ۇستالدى
ايماقتار • بۇگىن، 11:44
تۇرعىن ءۇي نارىعىن بەلگىسىزدىك كۇتىپ تۇر
قازاقستان • بۇگىن، 11:33
ادىلەت ورگاندارىندا جەمقورلىق 67 پايىزعا ازايعان
قوعام • بۇگىن، 11:25
شىمكەنتتە ەركىندىكتە جۇرگەن ارىستان تابىلدى
ايماقتار • بۇگىن، 11:05
قازاقستاندا الداعى ءۇش كۇندە اياز بولادى
اۋا رايى • بۇگىن، 11:04
سەمەيدە بوزبالالار زەينەتكەردى ورتتەن قۇتقاردى
ايماقتار • بۇگىن، 10:55
جول اپاتى: بالقاشتا 2 ادام قازا تاپتى
ايماقتار • بۇگىن، 10:55
ۆاكتسينا وندىرۋشىسىندەگى ءورت بەس ادامنىڭ ءومىرىن قيدى
الەم • بۇگىن، 10:53
جەلىدە بالقاشتاعى ءولى بالىقتاردىڭ ۆيدەوسى تارادى
ەكولوگيا • بۇگىن، 10:51
قازاقستاندا قانشا ادۆوكات بارى ايتىلدى
قازاقستان • بۇگىن، 10:44
وتكەن جىلى اليمەنتتەن جالتارعانداردان 76 پاتەر مەن 62 كولىك وندىرىلگەن
قازاقستان • بۇگىن، 10:36
الماتىنىڭ تەلەمەديتسينا ورتالىعى كۆي جۇقتىرعاندارعا تاۋلىك بويى كومەك كورسەتەدى
ايماقتار • بۇگىن، 10:32
ۇقساس جاڭالىقتار