انگليا استاناسىندا يادرولىق تەجەۋ پروبلەمالارىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ءوتىپ جاتىر
كەشە «تەجەۋ: وتكەنى جانە كەلەشەگى» دەگەن تاقىرىپتا ەكى كۇندىك حالىقارالىق كونفەرەنتسيا باستالدى. بۇل الەمدىك دەڭگەيدەگى اۋقىمدى شارانى ەۋروپانىڭ كوشباسشىلىق جەلىسى مەن ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گۋۆەر ينستيتۋتى جانە «يادرولىق قاتەردى قىسقارتۋ جونىندەگى باستاما» قورى بىرلەسىپ ۇيىمداستىرىپ، دەمەۋشىلىك جاساپ وتىر. اتالعان كونفەرەنتسياعا مەملەكەتتىك حاتشى قانات ساۋداباەۆ باستاعان قازاقستاندىق دەلەگاتسيا قاتىسۋدا.
ءيا، سوڭعى 20 جىلدا الەم ايتارلىقتاي وزگەرىسكە ۇشىرادى. بىراق يادرولىق قاتەر بۇلتى تولىعىمەن سەيىلدى دەۋگە بولمايدى. يادرولىق قارۋى بار جانە وعان قول جەتكىزۋگە ۇمتىلعان مەملەكەتتەر قاتارى ارتىپ وتىرعان قازىرگى كەزدە تەجەۋ تۇجىرىمداماسى مەن پراكتيكاسى ءالى دە بولسا كوكەيكەستىلىگىن جويعان جوق. وسى سەبەپتى ءبۇگىنگى كوپپوليۋستى الەم، ونىڭ كوپ تۇرلى قاۋىپ-قاتەرىن ەسكەرە كەلگەندە، تەجەۋدى تۇجىرىمدامالىق جانە پراكتيكالىق تۇرعىدان قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنە وزدەرىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ساياساتىن قازىرگى كۇن شىندىعىنا بارىنشا جاقىنداتا ءتۇسۋ ءۇشىن دە قاجەت.
وسى ارادا قازاقستاننىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزە سالىسىمەن، 40 جىلدان استام ۋاقىت بويى اۋزىنان اجال شاشقان سەمەي اتوم سىناق پوليگونىن جاۋىپ، قۋاتى جونىنەن الەمدەگى ءتورتىنشى يادرولىق ارسەنالىنان ءوز ەركىمەن باس تارتقانىن، ءسويتىپ حالىقارالىق قوعامداستىققا تەڭدەسسىز ۇلگى-ونەگە كورسەتكەنىن ەسكە سالا كەتكەننىڭ ارتىقتىعى جوق. انگليا استاناسىندا وتكەن اۋقىمدى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا بارىسىندا قانات بەكمىرزا ۇلى قازاق ەلىنىڭ وسىنداي دۇنيە ءجۇزى ءۇشىن ماڭىزى زور باستاماسى تۋرالى دا جان-جاقتى اڭگىمە قوزعادى.
شىنتۋايتىنا كەلگەندە، وسى الاپات قارۋ ويلاپ شىعارىلعالى بەرى ونىڭ ءبىر عانا ءمارتە قولدانىلعانى بەلگىلى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالار تۇستا امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ جاپونيانىڭ حيروسيما مەن ناگاساكي قالالارىنا اتوم بومبالارىن تاستاپ، «سىناق» وتكىزگەنى ءمالىم. ءبىر ەرەكشە اتاپ كورسەتەتىن ءجايت، سودان بەرگى 66 جىل ارالىعىندا جەر جاھاننىڭ ءتۇكپىر-تۇكپىرىندە بىرقاتار ءىرىلى-ۇساقتى سوعىستار مەن قاقتىعىستار ورىن العانىنا قاراماستان، وسى الاپات قارۋ ەكىنشى قايتارا اجال سەپپەپتى. بىراق بۇگىندە ونىڭ پايدالانىلمايتىنىنا ەشكىم دە تولىقتاي كەپىلدىك بەرە المايدى. بۇل قاتەرلى قارۋدىڭ، ءاسىرەسە تەررورشى-لاڭكەستەردىڭ قولىنا ءتۇسۋ قاۋپىن دە جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
ال لوندوندا ءوتىپ جاتقان كونفەرەنتسيا رەسەي، وڭتۇستىك كورەيا، فرانتسيا مەن ۇلىبريتانيانى قوسا العاندا بارلىعى 13 ەلدىڭ مەملەكەت قايراتكەرلەرى جاريالاعان جانە ولاردىڭ يادرولىق قارۋدان ادا الەم قۇرۋدى قالاي كورەتىندەرى مەن كوز الدارىنا ەلەستەتەتىندەرى تۋرالى سويلەگەن سوزدەرى مەن تۇسىنىكتەمەلەرىنە نەگىزدەلىپ وتىر. مۇنىڭ اتالعان شەتىن پروبلەمانى شەشۋ جولىنداعى ۇنقاتىسۋدى ينتەرناتسيالاندىرۋدا توتەنشە پايدالى ەكەنى كۇمانسىز.
كونفەرەنتسيا سونداي-اق وتكەن جىلدىڭ قاراشاسىندا امەريكالىق قاتىسۋشىلار ءۇشىن ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گۋۆەر ينستيتۋتىندا ۇيىمداستىرىلعان وسىنداي جيىنداعى تالقىلاۋلار مەن قورىتىندىلارعا دا نەگىزدەلگەن ەكەن. سول جولعى باسقوسۋداعى جۇمىستاردىڭ ماڭىزدىلىعى سوندا، كۇش-جىگەردى بارلىق ۇلتتار ءۇشىن كەپىلدەندىرىلگەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە جۇمساي وتىرىپ، يادرولىق تاۋەكەلدەردى قازىرگى قالىپتاسقان دەڭگەيدەن دە ازايتۋعا جاعداي تۋعىزۋعا، ءسويتىپ تەجەۋدىڭ جاڭا، بۇرىنعىدان دا ورنىقتىراق ءپىشىنىن تابۋعا باعىتتالعاندىعى بولىپ تابىلعان كورىنەدى. ال لوندون كونفەرەنتسياسى بۇعان دەيىن اتالعان تاقىرىپتا ۇيىمداستىرىلعان باسقوسۋلاردىڭ قورىتىندىلارىن تالقىلاۋعا ءمۇمكىندىك بەرىپ جاتقاندىعىمەن قۇندى بولىپ وتىر. سونىمەن قاتار، بۇل شارا حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتىڭ اعىمداعى جانە بولاشاقتاعى ءوڭىرلىك پەرسپەكتيۆالارىن جاقسىراق ءتۇسىنۋدى قوسا العاندا، تەجەۋ جونىندەگى حالىقارالىق ءۇنقاتىسۋدى قوسىمشا ىنتالاندىرۋعا جاردەمدەسەدى دەپ كۇتىلۋدە.
ۇلىبريتانيانىڭ بۇرىنعى قورعانىس ءمينيسترى دەس براۋن مەن ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ (اقش) بۇرىنعى كەڭەسشىسى دجوردج شۋلتس، اقش-تىڭ بۇرىنعى قورعانىس ءمينيسترى ۋيليام پەري مەن اقش-تىڭ بۇرىنعى مەملەكەتتىك حاتشىسى، بەلگىلى پوليتولوگ گەنري كيسسيندجەر جانە بۇرىنعى سەناتور سەم ناننىڭ (اقش) ۇيىتقى بولۋىمەن ۇيىمداستىرىلعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيانىڭ العاشقى كۇنى «قىرعي-قاباق سوعىس» زامانى وتكەنىمەن، جاڭا قاۋىپ-قاتەرلەر بوي كورسەتىپ وتىرعانى، سونىڭ ءبىر پاراسى يادرولىق قارۋ تۇرلەرى بولىپ تابىلاتىنى جان-جاقتى تالقى تارازىسىنا سالىندى. سوندىقتان پروگرەسسيۆتى ويلايتىن ادامزات يادرولىق قاۋىپ-قاتەردى تەجەيتىن تەتىكتەر ويلاستىرىپ قانا قويماي، كەيبىر كەلتە توپشىلايتىن كەرىتارتپا كوزقاراستاعىلارعا، ونىڭ سوڭى جاھان بولاشاعى ءۇشىن بولجاپ بىلۋگە بولمايتىن قاسىرەتتەر اكەلەتىنىنە كوز جەتكىزۋ ماقساتىندا ۇتىمدى ۇسىنىستار ءازىرلەۋگە ۇمتىلۋى قاجەتتىگىنە باسا نازار اۋدارىلدى.
جالپى، يادرولىق قارۋدىڭ جاساپ شىعارىلۋى مۇلدەم جاڭا فاكتورلار تۋىنداتتى. العاش رەت سوعىستىڭ باستاپقى كەزەڭىندە-اق قارسىلاسىڭدى بارىنشا مول قۇرباندىقتارعا ۇشىراتاتىن مۇمكىندىك پايدا بولدى. ءوزارا كەپىلدى جويۋ دوكتريناسى بۇل شىندىقتى ايعاقتاپ تۇردى. وسى سەبەپتى تەجەۋدىڭ يادرولىق قارۋعا نەگىزدەلگەن ءۇش ەلەمەنتى توبە كورسەتتى:
بىرىنشىدەن، بۇل – ەشقانداي تاريحي تاجىريبەسى جوق، ناقتى ەسەپتەۋلەرگە تاۋەلدى ايتارلىقتاي پسيحولوگيالىق فاكتور. ەكىنشىدەن، يادرولىق قارۋ قولدانۋدىڭ سالدارى وتە-موتە اۋىر بولادى. سۋپەردەرجاۆالار اراسىنداعى يادرولىق سوققىمەن الماسۋلار وركەنيەتتى ءومىردىڭ تامىرىنا بالتا شابادى. ءۇشىنشىدەن، ءوزارا كەپىلدى جويۋلار يادرولىق قارۋ قولدانۋعا جاپپاي نارازىلىق پەن قارسىلىق تۋعىزادى. مۇنىڭ ءبارى – تابيعي قۇبىلىس، ادامزات ءوزىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قاۋىپتەنەدى.
ماسەلەن، 1945 جىلدان 1991 جىلعا دەيىن كەڭەس وداعى مەن امەريكا قۇراما شتاتتارى يادرولىق قارۋ ەشقاشان قولدانىلماعانىن قالادى. ال يادرولىق قارۋلارى بار ەلدەر قاتارى وسە ءتۇسىپ وتىرعان قازىرگى شاقتا الەمدىك قوعامداستىق ءوز تاعدىرى ءۇشىن ءدال وسىنداي دەڭگەيدە جاۋاپكەرشىلىك تانىتا الا ما؟ لوندونداعى حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشى تاراپتار وسى وزەكتى ماسەلە تۋرالى جان-جاقتى ءسوز قوزعاپ، ونىڭ جاۋابىن تابۋعا تىرىستى.
جاسىراتىنى جوق، بۇگىندە قاۋىپسىزدىككە جاھاندىق قاتەردىڭ ۇرەي تۋعىزاتىن جاڭا سپەكترى پايدا بولا باستادى. بۇلار – حالىقارالىق، بيولوگيالىق جانە راديولوگيالىق قارۋلاردى قوسا العاندا، ۇلكەن قاسىرەتكە ۇرىندىراتىن لاڭكەستىك پەن كيبەرسوعىس، سونداي-اق كليماتتىڭ وزگەرۋىنە نەمەسە قورشاعان ورتانىڭ وزگە دە پروبلەمالارىنا بايلانىستى ورىن الۋى ىقتيمال تابيعي اپاتتار. وسى سەبەپتى، اتالعان قاۋىپ-قاتەرلەردى وڭ شەشۋ ءۇشىن ونىڭ ءتيىمدى ستراتەگياسى جاسالۋى ءتيىس.
كەلەسى ءبىر نازار اۋداراتىن ماسەلە – تەجەۋدىڭ نەمەسە، باسقاشا ايتقاندا، قورعانۋدىڭ، نەگىزگى ءبىر ەلەمەنتى رەتىندە يادرولىق قارۋعا ۇزاق مەرزىمدى يەك ارتۋ اتالعان قارۋ ءتۇرىنىڭ تارالۋىنا «كەشىرىممەن» قاراۋعا يتەرمەلەسە، بۇل ءوز كەزەگىندە تاراتۋدى بولدىرماۋ، يادرولىق ماتەريالداردى قورعاۋ جانە جاڭا قاتەرلەرگە قارسى ءتيىمدى جۇمىس جۇرگىزۋ ءۇشىن قاجەتتى ىنتىماقتاستىققا ايتارلىقتاي سالقىنىن تيگىزەتىن فاكتور بولىپ تابىلادى. الەمدىك قوعامداستىققا، مىنە، وسى ماڭىزدى ماسەلەنى ءتۇيسىنۋ مەن سەزىنۋ قازىرگى تاڭدا وتە-موتە قاجەت-اق.
حالىقارالىق جيىندا يادرولىق قارۋى بار ەلدەرگە، اسىرەسە، ۇزاق جىلدار بويى اتوم قارۋىنىڭ مول قورى جيناقتالىپ ءۇلگەرگەن رەسەي مەن اقش-قا ءوز ارسەنالدارىن قىسقارتۋ قاجەت ەكەندىگى دە اتاپ كورسەتىلدى. «ءارينە، بۇل اتالعان ەكى ەلگە يادرولىق قارۋ تۇرىنەن مۇلدەم باس تارتۋ كەرەك دەگەندى بىلدىرمەيدى. ول قارۋ وزگە ەلدەر تاراپىنان جاسالۋى ىقتيمال اگرەسسيانى تەجەۋ ءۇشىن دە قاجەت سانالادى» دەگەن تۇرعىدا ءۋاج ايتۋشىلار دا جەتكىلىكتى بولدى. بىراق ءبىر نارسە انىق: تۇتاستاي العاندا، رەسەي مەن اقش يادرولىق قارۋلارىن قىسقارتۋ ۇدەرىسىن جالعاستىرۋى ءتيىس. بۇل اتالعان ەكى ەلدى جانە دە ەۋروپانى قاۋىپسىز ەتە تۇسەدى. سونداي-اق الەمگە ۇلگى رەتىندە ۇسىنىلادى.
كەيبىر ەلدەر يادرولىق قارۋىن ءالى دە بولسا ءوز قاۋىپسىزدىگىنىڭ تىكەلەي كەپىلى رەتىندە قاراستىرىپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. مۇنداي ۇستانىمعا كوپ جاعدايدا كورشى ەلدىڭ بىرىندە يادرولىق قارۋ پايدا بولعان جاعدايدا باسىمدىق بەرىلەتىنى ايان. وسىنداي ۇستانىم، وكىنىشكە قاراي، دۇنيە جۇزىندە يادرولىق قارۋعا يە بولعىسى كەلەتىن مەملەكەتتەر قاتارىن كوبەيتۋى دە عاجاپ ەمەس. سوندىقتان جەر شارىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىنە بەي-جاي قاراي المايتىن پروگرەسسيۆتى كوزقاراستاعى ادامزات اتالعان پروبلەمانى شەشۋ ءۇشىن كۇش-جىگەرىن ەكى ەسەلەۋى كەرەك.
تۇيىندەي ايتقاندا، كەپىلدى تەجەۋ ۇدەرىستەرىندە مەملەكەت باسشىلارى مەن جالپى جۇرتشىلىققا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى. ول ءۇشىن قازىردە بار جانە پايدا بولۋى ىقتيمال قاتەرلەردى تۇيسىنە ءبىلۋ كەرەك. جانجالداردىڭ الدىن الۋ مەن ونى بولدىرماۋدىڭ جانە پروبلەمالى وڭىرلەردە تۇراقتىلىقتى ۇلعايتۋدىڭ ومىرلىك ماڭىزى جوعارى. يادرولىق تەجەۋگە ۇلتتىق كوزقاراستىڭ وڭ ۇدەرىسىن قالىپتاستىرۋ دا پروبلەمانى شەشۋ ىسىنە وزىندىك ۇلەس قوساتىنى انىق. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، بۇل ماسەلەدە قازاقستاننىڭ ۇستانىمى ايقىن. ول – يادروسىز الەم قۇرۋ.
حالىقارالىق كونفەرەنتسيا بۇگىن جۇمىسىن جالعاستىرادى.
ال كەشەگى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا باستالار الدىندا قانات ساۋداباەۆ ۇلىبريتانيا پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ قاۋىپسىزدىك جونىندەگى اعا كەڭەسشىسى دجۋليان ميللەرمەن كەزدەستى. وندا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى سۇحباتتاسىنا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇلىبريتانيا پرەمەر-ءمينيسترى دەۆيد كەمەروندى قازاقستانعا شاقىرۋىن تابىس ەتتى. كەيىن بەلگىلى بولعانىنداي، شاقىرۋ ريزاشىلىقپەن قابىلدانعان. جالپى، ۇلىبريتانيا پرەمەر-مينيسترلەرى ەلىمىزگە ساپارمەن كەلىپ كورمەپتى، ەگەر كەزىندە وسى مەملەكەتتىڭ ۇكىمەتىن باسقارعان مارگارەت تەتچەردىڭ الماتى اۋەجايىنا جولاي توقتاعانىن ەسەپتەمەگەندە. سوندىقتان ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىن ساپالىق جاڭا دەڭگەيگە كوتەرەتىن الداعى قازاقستانعا ساپاردىڭ ماڭىزى جوعارى بولاتىنى داۋسىز.
قانات ساۋداباەۆ كەلەسى كەزەكتە لوندون ءسيتيدىڭ (انگليا استاناسىنداعى ىسكەرلىك اۋدان) بولاشاق لورد-مەرى دەۆيد ۆۋتتونمەن كەزدەستى. د.ۆۋتتونمەن اڭگىمە مازمۇندىلىعىمەن ەرەكشەلەندى. انگليا استاناسىنىڭ الەمدەگى اسا ءىرى قارجى ورتالىعى بولىپ تابىلاتىندىعىن ەسكەرە كەلگەندە، قازاقستاندىق كومپانيالاردىڭ قازىردىڭ ءوزىندە قارجىلارىن وسىنداعى قور بيرجالارىنا ورنالاستىرىپ جاتقاندىعى قۋانتادى.
ەسەسىنە سيتيدە ورنالاسقان اعىلشىن كومپانيالارىنا دا ەندىگى جەردە قازاقستاننىڭ يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق باعدارلاماسىنا قاتىسۋىنا زور ءمۇمكىندىك اشىلماق. بۇل ارادا بايلانىستار تەحنولوگيالار، بانك قىزمەتى، ساقتاندىرۋ جانە كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋ سالالارىندا ورنايدى دەپ كۇتىلۋدە.
كەزدەسۋ سوڭىندا قانات ساۋداباەۆ دەۆيد ۆۋتتوندى ءوزىنىڭ الدىنداعى لورد-مەرلەر سەكىلدى قازاقستانعا كەلىپ-كەتۋگە شاقىردى. ءسويتىپ، د.ۆۋتتون قىزمەتىنە رەسمي كىرىسكەن كەزدە بۇل ماسەلە وڭ شەشىلەتىن بولىپ كەلىسىلدى.
سامات مۇسا، «ەگەمەن قازاقستان» – لوندوننان.
