كەشە استانادا قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان «تۇركى وركەنيەتى جانە تاۋەلسىز قازاقستان» اتتى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا ءوز جۇمىسىن باستادى. ەكى كۇنگە سوزىلاتىن بۇل شاراعا الەمنىڭ 18 ەلىنەن، اقش، باتىس ەۋروپا، رەسەي، پولشا، ۆەنگريا جانە تۇركى مەملەكەتتەرى ەلدەرىنەن 200-گە تارتا عالىمدار جينالدى.
وسىدان ءبىر جىلداي ۋاقىت بۇرىن ءازىربايجاننىڭ ناحچىۆان قالاسىندا وتكەن تۇركى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ءىح سامميتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۇركولوگيالىق زەرتتەۋلەرمەن اينالىساتىن حالىقارالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىق – تۇركى اكادەمياسىن قازاقستاندا اشۋدى ۇسىنعان بولاتىن.
نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ وسى ۇسىنىسى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارىنان قولداۋ تاۋىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ كىندىك ەلى، اتا جۇرتى اتانىپ وتىرعان ءتاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاڭا ەلورداسى استانا قالاسىندا وتكەن جىلدىڭ سوڭىنا تامان تۇركى حالىقارالىق اكادەمياسى شاڭىراق كوتەردى. ونىڭ پرەزيدەنتى بولىپ حالىقارالىق قاۋىمداستىققا تانىمال ءتۇركولوگ عالىم شاكىر ىبىراەۆ تاعايىندالدى.
جاڭا قۇرىلعان جاس اكادەميا ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن، وسى ءساتتى كوپتەن كۇتكەن الەمنىڭ تۇركولوگ عالىمدارىنىڭ ىنتىماقتاسۋىمەن بىردەن ىسكە كىرىسىپ كەتتى دەپ ايتۋعا بولادى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ كىتاپحاناسىن ۇيىمداستىرىپ، تۇركولوگ عالىمداردىڭ باسىن قوسۋعا ارنالعان ءبىرشاما شارالاردى وتكىزىپ ءۇلگەردى. قازىردىڭ وزىندە الەمنىڭ ءارتۇرلى ەلدەرىندەگى ءتۇركىتانۋشى عالىمداردىڭ 40 تومعا جۋىق ەڭبەكتەرىن جيناستىرىپ، باسپاعا ازىرلەدى. بۇل جۇمىس ودان ءارى دە جالعاسىن تابا بەرەتىن بولادى.
ال تۇركى اكادەمياسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن استانا تورىندە وسى شارانى ۇيىمداستىرۋى ونىڭ العاشقى قىزمەتىندەگى ءبىر ۇلكەن بەلەس بولعانى انىق.
استاناداعى «RAMADA PLAZA» قوناقۇيىنىڭ ءماجىلىس زالىنا جينالعان تاريح، ارحەولوگيا، ءتىل ءبىلىمى، ادەبيەتتانۋ، ەتنولوگيا، ەتنوگرافيا، مادەنيەتتانۋ، ونەرتانۋ، فيلوسوفيا، الەۋمەتتانۋ سالالارى بويىنشا ىرگەلى ەڭبەكتەر جازىپ جۇرگەن كورنەكتى تۇركولوگ عالىمداردىڭ ەكى كۇندىك باسقوسۋ جيىنى سالتاناتتى جاعدايدا اشىلدى. وعان قاتىسقان ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ ەلباسىنىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىن وقىپ بەردى. «... وتكەن جىلى تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ سامميتىندە قول جەتكىزگەن كەلىسىم بويىنشا استانا قالاسىندا تۇركى اكادەمياسى شاڭىراق كوتەردى. ول تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق قۇندىلىقتارىن الەمدىك وركەنيەت اياسىنداعى زەرتتەۋلەرىندە ءدۇنيە ءجۇزىنىڭ تۇركىتانۋشى عالىمدارمەن تىزە قوسا وتىرىپ، بىرلىك پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ اياسىندا شىنايى عىلىمي ىزدەنىستەرگە ۇمتىلۋدى ماقسات ەتەدى. قازاقستاننىڭ قازىرگى ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنداعى ۇستانىمدارىنا لايىق ءتۇركولوگياداعى ۇيىمداستىرۋ جانە ۇيلەستىرۋ جۇمىستارى، سونداي-اق الداعى مىندەتتەرى ءبۇگىنگى عىلىمي جيىننىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالادى دەپ سەنەمىن. قازاقستاننىڭ ورتالىعى استانادا اشىلىپ وتىرعان «تۇركى وركەنيەتى ءجانە تاۋەلسىز قازاقستان» حالىقارالىق-تۇركولوگيالىق كونفەرەنتسيانىڭ دۇنيەجۇزىلىك اۋقىمدى تىڭ يدەيالارعا، تەرەڭ ىزدەنىستەرگە باستاما بولۋىنا شىن جۇرەكتەن تىلەكتەستىگىمدى بىلدىرەمىن»، دەپتى قۇتتىقتاۋىندا ەلباسى.
مۇنان كەيىن مينيستر كەلگەن قوناقتارعا بيىلعى جىلى تۇركولوگيا تاقىرىبىندا 20 جوبا بويىنشا زەرتتەۋلەردىڭ باستالعاندىعىن مالىمدەدى. كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا تابىس تىلەدى.
وسى جيىنعا ارنايى قاتىسۋعا كەلگەن تۇركسوي باس حاتشىسى دۇيسەن قاسەينوۆ وسى ۇيىمنىڭ اتقارىپ وتىرعان قىزمەتىنە، حالىقارالىق دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىپ جاتقان شارالارىنا ءبىراز توقتالا كەلە سولاردىڭ قاتارىندا ءتۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق مەرەكەسى – ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ يۋنەسكو-نىڭ شتاب-پاتەرىندە اتالىپ وتكەندىگىن، «ءلايلى-ءماجنۇن» وپەراسىنىڭ 100 جىلدىعى ۇيىمداستىرىلعاندىعىن اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار، 2010 جىلى انكارادا ءوتكەن تۇركى تىلدەس مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ونىنشى سامميتىندە تۇركسوي-دىڭ 2012 جىل ءۇشىن استانا قالاسىن ءتۇركى مادەنيەتىنىڭ استاناسى رەتىندە جاريالاۋدى ۇسىنعانىن جەتكىزدى. استانادا تۇركى حالىقارالىق اكادەمياسىنىڭ قۇرىلۋىن تۇركىلەر رۋحانياتىن الەمگە تانىتۋدىڭ ۇلكەن ءبىر جولى رەتىندە اتاپ كورسەتتى.
ءسوز كەزەگىن العان تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى شاكىر ىبىراەۆ ەلىمىزدى مەكەن ەتەتىن ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ بەيبىت تىرلىك كەشۋى، ءبىرتۇتاس قازاقستان حالقىنىڭ ءوزىنىڭ كەمەل بولاشاعىنا كامىل سەنۋى – الدىمەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازارباەۆتىڭ دانا ساياساتىنىڭ كورىنىسى، ونىڭ ەلدى باسقارۋداعى كورەگەندىگىنىڭ بەلگىسى دەپ باعالادى.
«مەملەكەتتىڭ باياندى دامۋىن ونىڭ ينتەللەكتۋالدىق ۇلتتى جاسايتىنىن ءاردايىم اتاپ كورسەتىپ كەلە جاتقان ەلباسى ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەردى نىعايتاتىن كەز كەلگەن شارالاردى قولداپ وتىرادى. سونداي يگى جۇمىستاردىڭ ءبىرى – تۋىستاس تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىن جاقىنداستىرا تۇسەتىن، ولاردىڭ ءبىلىم مەن عىلىم ءجۇيەسىندە، مادەني-رۋحاني سالاسىندا بايلانىسىن ارتتىراتىن الەمدىك تۇركولوگيا عىلىمىنىڭ جاندانۋىنا جاعدايدى جاساپ وتىراتىندىعىن اتاعانىمىز ابزال» دەدى.
شاكىر ىبىراەۆتىڭ ايتۋىنشا، دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ ۇلكەن ءبىر تارماعىن قۇرايتىن تۇركى ەتنوسى تۋرالى عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ باس-اياعىن تۇركولوگيا عىلىمى دەپ اتاۋ – ورنىققان ءداستۇر. «سوڭعى ەكى عاسىر ىشىندە ءتۇركولوگيا عىلىمىنىڭ دامۋىنا نەگىز بولعان عاجايىپ ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىلىپ، ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. الەم تۇركىلەر دەپ اتالاتىن تىلسىم دۇنيە سىرىن اشتى. ونىڭ ادامزات دامۋىنا قوسقان ۇلكەن ۇلەسىن كوردى»، دەي كەلە ءبىر ۋاقىتتا ەۋروپادا دۇنيەگە كەلگەن الەمدىك تۇركولوگيانىڭ عىلىمي ۇيلەستىرۋ ورتالىعى ەندى ونىڭ ءوز وتانىنا ورالعاندىعىن، بۇل جاعداي وسى عىلىمنىڭ ەركىن، الاڭسىز تىنىستاۋىنا، ساياساتقا مويىنۇسىنباي قانات جايۋىنا، ەڭ باستىسى، تۇركىلەردىڭ ءوز تاريحىن ءادىل باعالاۋىنا مول ءمۇمكىندىكتەر بەرەتىندىگىن اتاپ كورسەتتى.
«ءبىز بۇگىن تاريحي، ساياسي، مادەني جاعدايلارعا قاتىستى دامىپ كەلە جاتقان تۇركولوگيانىڭ سيپاتىن الدىمەن مەتودولوگيا جاعىنان جيناقتاپ الۋىمىز كەرەك. بىرىنشىدەن، ءداستۇر بويىنشا ءتۇركولوگيانى ءتىل ءبىلىم شەڭبەرىندە قاراستىرۋ ورىن العان. ال قازىرگى تۇركولوگيا – تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلىن، تاريحىن، ادەبيەتىن، فولكلورىن، ەتنوگرافياسىن، فيلوسوفياسىن، ونەرىن تۇتاستاي دا، سارالاپ تا زەرتتەيتىن كەشەندى عىلىم. ەكىنشىدەن، سالىستىرمالى تيپولوگيالىق زەرتتەۋ تۇركولوگيانىڭ وزەگى بولىپ تابىلادى. بۇل تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ جالپىلىق جانە جالقىلىق بەلگىلەرىن ءبىلۋ ءۇشىن قاجەت. ءۇشىنشىدەن، زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ەڭ باسىندا الدىمەن تەرميندەردى، ۇعىمداردى، ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالاردى جولعا قويۋىمىز قاجەت. ونسىز جيناقتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن تۇجىرىمداماسىن جەتكىزدى.
وسىعان وراي تۇركى اكادەمياسىنىڭ الدىنا الەمدىك تۇركولوگ عالىمداردى قاتىستىرا وتىرىپ، تۇركولوگيا ءجونىندە حالىقارالىق زەرتتەۋلەردى جۇرگىزۋ، تۇركولوگتاردىڭ حالىقارالىق كوميتەتىن قۇرۋ، تۇركى تىلدەرى مەن ادەبيەتتەرى دەرەكتەرىنىڭ بىرىڭعاي حالىقارالىق بازاسىن، ەلەكتروندى كىتاپحاناسى مەن مۇراعاتىن قالىپتاستىرۋ، تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىن جۇيەلەۋ، شاعىن ساندى تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلەسىپ تۇراتىن جەرلەرىنە ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرۋ، شىعىس ەلدەرىنىڭ كىتاپحانالارى مەن ارحيۆتەرىندە ساقتالعان تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي قۇجاتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، كونە تۇركى حالىقتارىنىڭ ورنالاسۋ كارتاسىنىڭ كوشىرمەلەرىن ازىرلەۋ سەكىلدى اسا ءورشىل مىندەتتەر قويىلعان.
شاكىر ىبىراەۆ كونفەرەنتسيا قوناقتارىن وسى ىسكە ۇلەس قوسۋعا شاقىردى.
ءسوز كەزەگىن العان تاتارستان رەسپۋبليكاسى عا اكادەميگى ميرفاتىح زاكيەۆ تاتارستان عالىمدارىنىڭ وسى كونفەرەنتسياعا جولداعان قىزۋ قۇتتىقتاۋى مەن سالەمىن جەتكىزە كەلە، وسىنداي ۇلكەن ۇيلەستىرۋ ورتالىعىنىڭ قۇرىلۋىنا قامقورلىق جاساعان قازاقستان مەملەكەتىنىڭ باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا دەگەن ءۇلكەن قۇرمەتى مەن العىسىن ءبىلدىردى. تۇركى وركەنيەتىنىڭ تەرەڭ تامىرى جانە تاۋەلسىز قازاقستان تاقىرىبىندا اڭگىمە قوزعادى.
تۇركيادان كەلگەن اتاتۇرىك مادەني ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى، ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وكىلەتتىك كەڭەس ءتوراعاسى دوكتور وسمان حوراتا تۇركى حالىقتارىنىڭ وتاق مادەنيەتى مەن تاريحىن بىرلەسىپ زەرتتەۋگە باعىتتالعان تۇركى اكادەمياسىنىڭ جانە بۇگىنگى ونىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءوتىپ جاتقان كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا ۇلكەن تابىس تىلەپ، «تۇركى مەملەكەتتەرى تاۋەلسىزدىگىنىڭ قۇرىلۋ كەزەڭى جانە تۇركى اكادەمياسى» دەگەن تاقىرىپتا ءسوز سويلەدى.
سالتاناتتى اشىلۋدان كەيىن وتكەن پلەنارلىق ماجىلىستە م.لومونوسوۆ اتىنداعى ءماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى ازيا جانە افريكا ەلدەرى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ميحايل مەيەر، ش.ايتماتوۆ اتىنداعى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، قىرعىز رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ابدىلداجان احمەتقاليەۆ، ۆەنگەريا عىلىم اكادەمياسى ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ءداۋىت شومفاي قارا، وزبەكستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى احمەتالي اسقاروۆ، ءازىربايجان ۇلتتىق اكادەمياسى تاريح ينستيتۋتى ەجەلگى تاريح ءبولىمىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى زاۋر گاسانوۆ جانە باسقالار ءسوز سويلەپ، تۇركولوگيا سالاسىنىڭ ءار تارامدارى بويىنشا ءوز وي-پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. قىرعىزستاننان كەلگەن ابدىلداجان احمەتقاليەۆ 183 مىڭ جولدان تۇراتىن قالىڭدىعى ءبىر قارىس، سالماعى جەتى كيلو بولاتىن ماناس جىرىنىڭ ساعىنباي ورازباقوۆ جىرلاعان نۇسقاسىن تۇركى اكادەمياسىنا تارتۋ ەتتى.
ءبىز وسى ارالىقتا كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشى بىرقاتار عالىمداردىڭ وي-پىكىرلەرىن سۇراعان ەدىك.
قۇنىپيا الپىسباەۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تۇركى حالىقارالىق اكادەمياسىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى: «تۇركى اكادەمياسىنىڭ اشىلۋى، سونىڭ ىشىندە ول وتكىزىپ وتىرعان وسى كونفەرەنتسيانىڭ ماڭىزى زور. سان مىڭ جىلدىق تاريحى بار تۇركى حالىقتارى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءارتۇرلى ساياسي جۇيەدە ءومىر ءسۇرىپ كەلگەنى، تۇركى حالىقتارىنىڭ وركەنيەتى تۋرالى كوزقاراستاردى وسى ۋاقىتقا دەيىن باتىس ەۋروپانىڭ، رەسەيدىڭ عالىمدارى قالىپتاستىرىپ كەلگەنى بەلگىلى. ەندى وسىنداي حالىقارالىق ۇيلەستىرۋ ورتالىعىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ ءناتيجەسىندە حالىقارالىق زەرتتەۋلەر نەعۇرلىم ادىلەتتى ءجۇرگىزىلىپ، ولار ءجۇيەلى نەگىزگە قويىلادى دەپ ەسەپتەيمىن».
قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى التاي جانە تۇركىتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى: «باسقوسۋدىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنا كوڭىلىم تولىپ وتىر. تۇركولوگيا عىلىمى «كلاسسيكالىق تۇركولوگيا» جانە «جالپى ءتۇركولوگيا» دەپ ەكىگە ءبولىنەدى. كلاسسيكالىق تۇركولوگيا عىلىمى تۇركى حالىقتارى ءبىر-بىرىنەن ءبولىنبەگەن 15-16 عاسىرلارعا دەيىنگى كەزەڭدى زەرتتەيدى. جالپى تۇركولوگيا ءبولىنگەننەن كەيىنگى كەزەڭدى زەرتتەۋگە ارنالعان. قازاقستاندىق ءتۇركولوگ عالىمدار وسى تۇركى اكادەمياسىنىڭ قۇرىلعاندىعىن پايدالانا وتىرىپ، ەندىگى كەزەكتە كونە تۇركى تاريحىنداعى قازاق حالقىنىڭ ورنى مەن ۇلەسىن سالماقتاپ، وسى ماسەلەمەن تەرەڭىرەك شۇعىلدانعانى ءجون. ءبىز جوعالتقانىمىز كوپ حالىقپىز. بىزدە تۇركولوگيا كەنجەلەپ دامىعاندىقتان ءبىز وزىمىزگە قاتىستى تاريحتىڭ ءبىرازىنان ايىرىلىپ قالدىق. ەندى وسى ولقىلىقتىڭ ورنى تولادى عوي دەپ ويلايمىن».
ءداۋىت شومفاي قارا، ۆەنگەريا عىلىم اكادەمياسى ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى: «مەن قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن ماجارستاندىق اتاقتى تۇركولوگ عالىم ەشتۆان قوڭىردىڭ تاربيەسىندە بولدىم. سوندىقتان ءوزىم دە قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەمىن. وسى كونفەرەنتسياعا ۇلكەن ۇمىتپەن كەلىپ وتىرمىن. ول ءۇمىتىم اقتالاتىنداي. جالپى بۇگىنگى كۇندى الەم تۇركولوگتارىنىڭ ءۇلكەن ءبىر مەيرامى دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل جاقسىلىقتى بىزگە قازاقستان جاسادى. سوندىقتان قازاقستان باسشىلىعىنا ۇلكەن العىسىمدى ايتامىن».
اننا دىبو، رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى: «كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا تۇركولوگيا عىلىمى جاقسى دامىعان ەدى. ءار ەل ءوز ءتاۋەلسىزدىگىن العاندا تۇركولوگتار اراسىنداعى بايلانىس تا ءالسىرەپ، اركىم ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەدى. تۇركولوگيا عىلىمى السىرەدى. ەندى قازاقستاندا ولاردىڭ باسىن قوساتىن تۇركى اكادەمياسىنىڭ قۇرىلۋى بۇل ەلدەگى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ بارعان سايىن كەڭ تىنىستى، تەرەڭ ءماندى بولا تۇسكەندىگىن كورسەتەدى. بۇل ءبىزدىڭ ورتاق يگىلىگىمىز».
پلەنارلىق ءماجىلىس اياقتالعاننان كەيىن كونفەرەنتسيا جۇمىسى سەكتسيالارى بويىنشا جالعاستى. ەكى كۇننىڭ ىشىندە 200-گە تارتا بايانداما تىڭدالىپ، تالقىلاۋعا ءتۇسپەك. ويلاپ قاراساڭىز، وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن قازىنا. بۇل قازىنا ەندى تۇركى اكادەمياسىنىڭ مەنشىگىنە اينالماق. سان تاراۋلى تۇركى تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، بىرتە-بىرتە جۇيەگە تۇسپەك. سوندىقتان اتالعان كونفەرەنتسيانىڭ تەك قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى حالقى ءۇشىن، الەمدىك تاريح عىلىمىنىڭ سان ءتۇرى سالاسى ءۇشىن ماڭىزى زور دەپ ەسەپتەيمىز.
سۇڭعات ءالىپباي.
