تاعى دا كيىك تاعدىرى تۋرالى

جيىنعا سەنات كوميتەتىنىڭ توراعاسى ءالي بەكتاەۆتىڭ ءوزى باستاپ كەلگەن سەناتورلاردان بولەك, ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرس­تار ۆيتسە-ءمينيسترى دوسبول بەكماعامبەتوۆ, اۋىل شارۋا­شىلىعى ءمينيسترى ەربول تاسجۇ­رەكوۆ, باتىس قازاقستان وبلىسى­نىڭ اكىمى ناريمان تورەعاليەۆ, جەرگىلىكتى اۋىل شارۋاشىلىعى مەكەمە باسشىلارى قاتىستى.

راس, اقبوكەن تاقىرىبى وبلىس­تا وتكىر تۇر. بىرنەشە جىل بۇ­رىن قوزعالعان بۇل ماسەلە ءالى كۇن­گە ناق­تى شەشىمىن تاپپاي وتىر. ال كە­­يىنگى كەزدە وڭىردەگى كيىك سانى دا, شا­رۋالاردىڭ شىدامى دا ەڭ شىر­قاۋ شىڭىنا جەتكەنى بايقالادى.

– اسىرەسە باتىس قازاقستان وبلى­سىندا كيىك ماسەلەسى پروبلە­ماعا اينالىپ وتىر. ورال پوپۋليا­تسياسىنداعى كيىك سانى وبلىس اۋماعىندا 1 ملن باستان اسىپ, جايىلىم مەن شابىندىق, ءتىپتى ەگىن القاپتارىنا زيان كەلتىرگەنى ايتىلعان. بۇل ماسەلەدەن دەپۋتاتتار حاباردار. سونىڭ ىشىندە سەناتور ارمان وتەعۇلوۆ بىرنەشە رەت ماسەلە كوتەردى, ۇكىمەت باسشىسىنا ساۋال جولدادى, ناقتى ۇسىنىستارىن دا ايتتى. ءبىز وسى ساپارىمىزدان كەيىن دە ۇكىمەتكە ارنايى ساۋال جولداۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز, – دەدى جيىندى باستاعان ءا.بەكتاەۆ.

وتەماقى قاشان بەرىلەدى؟

باتىس قازاقستان وبلىسى اۋەلدەن اۋىل شارۋاشىلىعىن, سونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعىن دامىتىپ, ءتورت ت ۇلىك مالدىڭ بەرەكەسىن كورىپ وتىرعان ءوڭىر. 2023 جىلعى 1 قىركۇيەكتەگى مالىمەت بو­يىنشا, وبلىس اۋماعىندا 904 مىڭ باس ءىرى قارا, 1 ملن 512 مىڭ باس ۇساق مال, 300 مىڭ باس جىلقى جانە 2,6 مىڭ باس تۇيە تىركەلگەن.

تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – باتىس قازاقستان وبلىسىن جايىق وزەنى ەكىگە ءبولىپ اعادى. سونىڭ ىشىندە جايىقتىڭ وڭ جاعىنداعى, ياعني وبلىستىڭ وڭتۇستىك اۋداندارى مال وسىرۋمەن شۇعىلدانادى. وڭىردەگى تۇيە سانى تۇگەلگە جۋىق, ال ءىرى قارا, ۇساق مال جانە جىلقىنىڭ ۇشتەن ەكىسى وسى وڭتۇستىك اۋدانداردا. ال رەسمي ورىنداردىڭ ەسەبىنشە سانى 1,1 ميلليونداي, جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ پىكىرىنشە 2 ميلليوننان اسىپ كەتكەن اقبوكەن دە ءدال وسى وڭتۇستىك اۋدانداردىڭ جەرىندە, جايىق پەن ەدىلدىڭ اراسىندا جوسىپ ءجۇر.

– الدىمىزدا قويان جىلىنىڭ قىسى كەلە جاتىر. قىستاققا كىرەتىن مال باسىنا 2 ملن 126 مىڭ توننا ءشوپ دايىنداۋىمىز قاجەت. الايدا قازىر ءبىزدىڭ جيناعانىمىز وبلىس بويىنشا نەبارى 1 ملن 530 مىڭ توننا. بۇل قاجەتتى كولەمنىڭ 72%-ى عانا. ال وڭتۇستىك اۋدانداردا تابيعي ءشوپتىڭ ونىمدىلىگى الدەقايدا تومەن. ماسەلەن, بۇگىندە بوكەي ورداسى اۋدانى قاجەتتى ءشوپتىڭ 49%-ىن, جاڭاقالا اۋدانى – 48%-ىن, جانىبەك اۋدانى 36%-ىن عانا دا­يىنداپ وتىر. شەكتەن تىس كوبەيگەن كيىك وڭتۇستىك اۋدان­­دارداعى شابىندىق جانە جايى­لىمدىق جەردى تاپتاپ, مال ازى­عىن دايىنداۋ قيىنعا اينالدى, – دەدى ءتۇز جانۋارىنىڭ اۋىل شارۋا­شىلىعىنا تيگىزگەن زاردابى تۋرالى بايانداعان باتىس قازاقستان وبلىس­ت­ىق اۋىل شارۋاشىلىعى باس­قار­ماسىنىڭ باسشىسى ناۋرىز­عالي قاراعويشين.

قازىر اق جايىقتىڭ شارۋا حالقى ءبىر عانا جايتتى كوڭىلىنە مەدەۋ ەتىپ وتىر. ول – بىلتىرعى قىستىڭ جايلى بولعانى. سو­نىڭ ارقاسىندا بىلتىر جيعان جەم­شوبى­نىڭ ءبىراز بولىگى ساقتاۋلى تۇر. الاي­دا كيىك­تىڭ كوبەيۋىنەن تەك ازىق تاپشى­لىعى ەمەس, باسقا دا ماسەلە شىعادى. مى­سالى, قازىر جانىبەك, بوكەي ورداسى, قاز­تالوۆ, جاڭاقالا اۋداندارىندا اقبوكەن ءۇي مالىمەن ارالاسىپ جايىلىپ ءجۇر. ءبىر سۋاتتان سۋ ىشەدى. «بۇل وڭىردەگى ۆەتەرينارلىق احۋالعا كەرى اسەرىن تيگىزۋى ابدەن مۇمكىن», دەپ ماماندار دابىل قاققالى ءبىراز بولدى. ويتكەنى ءدال وسى ورال پوپۋليا­تسياسىنداعى كيىكتەردىڭ جۇق­پالى اۋرۋدان مىڭداپ قىرىلعان وقيعاسى 2010, 2015 جىلدارى تىركەلگەن ەدى. بۇگىندە ەسەپسىز كوبەيىپ, ءۇي جانۋارلارىمەن ارالاسىپ كەتكەن كيىك قىرىلسا, ءتورت ت ۇلىك مال دا امان قالماسى انىق.

ناۋرىزعالي قاراعويشين وبلىس اكىمدىگىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس كيىكتەن زارداپ شەگىپ وتىرعان ءاربىر اۋداندا كيىكتەن زالالدار كولەمىن ەسەپتەۋ ءۇشىن كوميسسيالار قۇرىلعانىن, بۇل كوميسسيالار ءار شارۋاشىلىق كولەمىندە اكت جاساقتاپ, زيان كو­لە­مىن وبلىستىق اۋىل شارۋا­شى­لى­عى باسقارماسىنا ۇسىنعانىن ايتتى.

بۇل اقپاراتقا قاراساق, وبلىس اۋماعىندا 1 350 اگروقۇرىلىمنىڭ 913 مىڭ گا اۋىل شارۋاشىلىعى ماق­ساتىنداعى جەرىنە, سونىڭ ىشىن­دە 3,0 مىڭ گا ەگىستىك, 46,1 مىڭ گا شابىندىق جانە 863,9 مىڭ گا جا­يى­لىمدىق جەرگە كيىكتەن زالال كەل­گەن. اۋىل شارۋاشىلىعى مي­­نيستر­لىگى ۇسىنعان ادىستەمەگە ساي­­كەس جايىلىمدارعا كەلتىرىلگەن زا­لال قۇنى 7,9 ملرد تەڭگەنى قۇراپ وتىر.

الايدا قازىرگىدەي قىسقى مال ازىعىن دايىنداپ جاتقان كۇردەلى كەزەڭدە اسا قاجەتتى وتەماقى قارجى باتىسقازاقستاندىق شارۋالاردىڭ قولىنا ءالى تيگەن جوق. «شوپان اتا» قاۋىمداستىعىنىڭ جانىبەك اۋدانى بويىنشا فيليال باسشىسى باۋىرجان سابانوۆ, وبلىستىق ءماس­لي­حاتىنىڭ دەپۋتاتى, «تاسقالا ەت» جشس ديرەكتورى نۇرتاي جۇ­ماشەۆ سەكىلدى جەرگىلىكتى شارۋا وكىل­دەرى وسى ماسەلەنى جەدەلدەتۋدى سۇرا­دى. سونىمەن بىرگە رەسەي تاراپى­نان كەلىپ جاتقان ارزان باعالى ونىم­­دەردى شەكتەۋ, ءسويتىپ, وتاندىق اگ­رار­­لاردى قورعاۋ ماسەلەسى دە كوتەرىلدى.

– كيىكتەن كەلتىرگەن زالال ءۇشىن وتەماقى تولەۋ ماسەلەسى قاراس­تىرىلىپ, شىعىن مولشەرى ساراپتامادان وتكىزىلىپ جاتىر. بۇرىن مەملەكەتىمىزدە مۇنداي تاجىريە بولماعان سوڭ ءبارىن جاڭادان قاراستىرۋعا تۋرا كەلەدى. ال كورشى مەملەكەتتەردەن كەلەتىن اۋىل شارۋاشىلىق تاۋارلارىن شەكتەۋ ماسەلەسى كۇردەلى. ويتكەنى ەكونوميكالىق نارىعىمىز ءبىر. سوندىقتان تىكەلەي تىيىم سالا المايمىز. تەك ونىمدەردىڭ ساپاسىن قاداعالاۋدى شەكارادان باستاپ كۇشەيتەتىن بولامىز. ىشكى نارىققا كەلىپ جاتقان ەت ءونىمىن, باسقا دا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن قاداعالايمىز, – دەدى اۋىل شارۋاشىلىعى ۆيتسە-ءمينيسترى ەربول تاسجۇرەكوۆ.

قىركۇيەكتە شەشىم قابىلدانادى

باتىس قازاقستان فەرمەر­لەرى­نىڭ اسىعا كۇتكەن تاعى ءبىر ماسەلەسى – كيىك سانىن رەتتەۋ. ياعني «اربا دا سىنبايتىن, وگىز دە ولمەيتىن» جاعدايدى ويلاپ تابۋ. بۇل ءۇشىن وڭىردەگى كيىك پوپۋلياتسياسىنىڭ سانىن بەلگىلى ءبىر مولشەردە ساقتاپ, ارتىلعان بولىگىن ماقساتتى پايدالانۋعا رۇقسات بەرىلۋى كەرەك.

– ەلىمىزدە 2003 جىلدان باستاپ بۇگىنگە دەيىن كيىكتى رەتتەۋگە تىيىم سالىندى. كەڭەس وداعى كەزىندە كيىكتىڭ ەڭ كوبەيگەن كەزىندەگى سانى 1,2 ملن بولاتىن. بۇگىندە مۇنىڭ سانى 2,6 ملن باسقا جەتتى. 20 جىل ىشىندە اسىرەسە 2017 جىلدان بەرى ەلىمىزدە كيىك سانى اجەپتاۋىر ءوستى. ءبىزدىڭ مينيسترلىك جاڭگىر حان اتىنداعى باتىس قازاقستان اگرارلىق-تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماماندارىنا كيىك پوپۋلياتسياسىن رەتتەۋ بويىنشا بيولوگيالىق نەگىزدەمە ازىرلەۋگە تاپسىرىس بەردى. قازىر ول نەگىزدەمە ءازىر. سوعان سايكەس دايىندىق جۇمىستارى باستالدى. وسى قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءبىر شەشىم قابىلدانادى, – دەدى ۆيتسە-مينيستر دوسبول بەكماعامبەتوۆ.

كيىك سانىن رەتتەۋ – جاڭادان ويلاپ تابىلعان ءتاسىل ەمەس. كەڭەس وداعى كەزىندە دە كيىكتىڭ بەلگىلى ءبىر مولشەرىن اتىپ, ارزان ەتتى حالىق ماقساتىنا پايدالانعان بولاتىن. بۇگىندە جەرگىلىكتى بيلىك تە سول وتكەندى ويعا ءتۇسىرىپ, دايىندىق ماسەلەسىن پىسىقتاپ جاتىر. ماسەلەن, بيولوگيالىق نەگىزدەمەگە سايكەس رۇقسات ەتىلگەن ليميت شەگىندە كيىك سانى رەتتەلەر بولسا, باتىس قازاقستان وبلىسىندا 3 ەت وڭدەۋ كاسىپورنى جۇمىسقا كىرىسۋگە دايىن وتىر.

– كيىك سويۋدى قۋاتتىلىعى اۋىسىمىنا 100 باس ءىرى قارا جانە 500 باس ۇساق مالعا ارنالعان «جاڭاقالا مال سويۋ كومبيناتى» («ىزدەنىس» جشس), 50 باس ءىرى قارا جانە 300 باس ۇساق مال سويۋعا ارنالعان «باتىس-نىق» جشس جانە 250 باس ءىرى قارا مەن 1000 باس ۇساق مال سويۋعا مۇمكىندىگى بار «كۇبىلەي» جشس جۇزەگە اسىرۋعا دايىن, – دەيدى وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باسشىسى ناۋرىزعالي قاراعويشين.

ايتا كەتەيىك, «جاڭاقالا مال سويۋ كومبيناتى» جاڭاقالا اۋدانىندا ورنالاسقان. كومبينات ءبىر اۋىسىمدا 100 باس ءىرى قارا جانە 500 باس ۇساق مال سويا الادى. بۇدان بولەك, اقجايىق اۋدانىندا ورنالاسقان «باتىس-نىق» جشس ەت سويۋ پۋنكتى ءار اۋسىمدا 50 باس ءىرى قارا مەن 300 باس كيىك سويا الادى. مۇندا دا 400 توننالىق توڭازىتقىش كامەرا دايىن. ال اتاقتى «كۇبىلەي» جشس ورال قالاسىندا ورنالاسقان. ەت وڭدەۋ كەشەنىنىڭ جالپى قۋاتتىلىعى جىلىنا 20 مىڭ توننا ەتكە ەسەپتەلگەن. سويۋ جانە ەت وڭدەۋ تسەحتارى تولىعىمەن اۆتوماتتاندىرىلعان, جوعارى ساپالى ەۋروپالىق جابدىقتار ورناتىلعان.

مەملەكەت جانە اۋىل شارۋاشى­لىعى

– مەملەكەت باسشىسى جولداۋدا «ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى باستى اگرارلىق ورتالىقتىڭ بىرىنە اينالۋ – قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق ماقساتى» دەپ اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار الداعى ءۇش جىل ىشىندە اگروونەركاسىپتەگى وڭدەلگەن ءونىم ۇلەسىن 70 پايىزعا جەتكىزۋ بويىنشا ناقتى مىندەت قويدى. بۇل – وتە ماڭىزدى ماسەلە. ويتكەنى اۋىل شارۋاشىلىعى ءونىمىن ءبىز شيكىزات كۇيىندە ەمەس, وڭدەلگەن دايىن تاۋار كۇيىنە جەتكىزىپ, شەتكە, ەكسپورتقا دا شىعارۋىمىز كەرەك. سوندا قوسىمشا تابىس پەن پايدا كوبىرەك بولادى, – دەيدى ءا.بەكتاەۆ.

سەناتورلار توبى وبلىستىڭ اگرارلىق قۇرىلىمدارىن ارالاپ, ماماندارمەن كەزدەسكەندە اسا كوڭىل اۋدارعان تاعى ءبىر ماسەلە – اۋىل شارۋاشىلىعىن سۋلان­دىرۋ جايى. ءۇشىنشى ماسەلە – اگرار­لىق عىلىمدى دامىتۋ. ءتورتىنشى تاقىرىپ – اگرارلىق سالانى قارجىلاندىرۋدى رەتتەۋ ماسەلەسى.

– بۇل ماسەلەلەر وتە كەلەلى جۇمىستى اتقارۋدى تالاپ ەتەدى. شىنىن ايتۋ كەرەك, بيىلعى جىل اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن اۋىرلاۋ بولىپ تۇر. سۋ تاپشىلىعى, قۇرعاقشىلىق, مال ازىعىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى بار, كليماتتىق جاعدايعا بايلانىستى ەگىس كولەمى مەن ءونىم دە تومەندەپ كەتتى. مىنە, وسىنىڭ ءبارى شارۋالارعا وڭاي ءتيىپ جاتقان جوق. سوندىقتان وسىنداي كەزدە مەملەكەتتىك قولداۋ, مەملەكەتتىك قارجىنى, سۋبسيديانى ۋاقىتىندا ءبولۋ, شارۋالاردىڭ العان نەسيەلەرىنىڭ قايتارۋ مەرزىمىن ۇزارتۋ سەكىلدى كوپتەگەن ۇسىنىس ايتىلىپ جاتىر. ماقساتىمىز – وسى جايتتاردى شارۋالارمەن اقىلداسۋ. سونداي-اق بۇگىن باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى كيىك ماسەلەسىن دە كەڭىنەن تالقىلادىق. وسى ايتىلعان ماسەلەلەردىڭ ءبارىن توپتاستىرىپ, اگرارلىق كوميتەت تاراپىنان ۇكىمەتكە تياناقتى ۇسىنىس جولدايمىز. بولاشاقتا ونىڭ ورىندالۋىنا دا اتسالىسۋىمىز كەرەك. مۇمكىن كەي ماسەلەدە زاڭنامالىق نورماتيۆتىك قۇجاتتار قابىلداۋ كەرەك شىعار, كەي ماسەلەدە زاڭنامالىق تۇرعىدان تەرەڭىرەك قامتاماسىز ەتۋ كەرەك بولار. بىراق ەسكەرەتىن ءبىر ماسەلە, سوڭعى كەزدە مەملەكەت تاراپىنان اۋىل شارۋاشىلىعىنا كوزقاراس تۇبەگەيلى وزگەرىپ كەلە جاتىر, – دەدى ءالي بەكتاەۆ جۋرناليستەرگە كوشپەلى وتىرىستى قورىتىندىلاپ تۇرىپ.

باتىس قازاقستان وبلىسى