تۇمسا تابيعاتتى كۇل-قوقىس باسىپ بارادى

وڭىردەگى قاتتى قالدىقتاردىڭ نەگىزگى كو­لەمىن ونەركاسىپ ورىندارىنان شىعا­رىلعان كۇل-قوقىس قۇرايدى. وسى جىلدىڭ العاشقى جارتىجىلدىعىندا وندىرىستىك قالدىقتاردىڭ كولەمى 653,3 مىڭ تونناعا جەتكەن. كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىز, قايران دا قايران جەر ءجانناتى كۇل-قوقىسقا بوگىپ جاتىر ەمەس پە؟ ەكولوگياعا كەلەتىن زيان تىلمەن ايتىپ جەتكىزگىسىز. تابيعاتقا تاقسىرەتىن تيگىزىپ جاتقان اتكوپىر زياننان ارىلار كۇن تۋى مۇمكىن بە؟ وسى ارادا كادىمگىدەي كۇمان تۋاتىن, كۇمانىڭىز نە, ەكى قولىڭدى توبەڭە قويىپ بەزىپ كەتەردەي جاعدايعا جەتكىزەر دەرەك بار. ماسەلەن, وندىرىستىك قالدىقتاردىڭ 10,7 مىڭ تونناسى نەمەسە 9,9 پايىزى عانا زالالسىزداندىرىلادى ەكەن. قالعانى شە؟ تابيعاتى تامىلجىعان عاجايىپ ولكەنىڭ قۇتىن قاشىرىپ, ءالى كۇنگە تاۋ-تەڭىز بولىپ ءۇيىلىپ جاتىر. اقىل تارازىسىنا سالىپ قاراساڭىز, زاڭداستىرىلماعان قوقىس ورىندارىنىڭ كۇرت كوبەيۋى, بۇرىنعىسىنان ارىلا الماۋىمىز جىعىلعانعا جۇدىرىق بولىپ تۇر.

مىنا ءبىر دەرەككە نازار اۋدارىڭىز, اۋماعى ۇلكەن وڭىردە قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتاردىڭ نەبارى 24 قانا پوليگونى بار ەكەن. 130 قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتار ۇيىندىلەرىنىڭ 24-ءى عانا زاڭداستىرىلعان. وسى ارادا 130 دەگەن سانعا دا كۇمان بار. وزگە ءوڭىر بىلاي تۇرسىن, وبلىس ورتا­لىعىنىڭ وزىندە زاڭداستىرىلعان قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتاردىڭ پوليگونى جوق بولسا, شالعايداعى شاعىن اۋىلداردا قايدان بولا قويسىن؟ دەمەك, وبلىستا قانشا اۋىل بولسا, سونشا زاڭسىز قوقىس ۇيىندىلەرى بار دەپ ەسەپتەسەڭىز, جاڭىلمايسىز. ءتىپتى بۇل كورسەتكىشتى ەكى ەسە كوبەيتسەڭىز دە بولادى. وزگە جەردى بىلاي قويعاندا, جەر ءجانناتى – بۋرابايدىڭ ەتەگىندەگى كىشى شاباقتى كولىنىڭ جاعاسىنداعى جونسىزدىكتى كورىپ, جاعامىزدى ۇستاعانداي بولىپ, اراشا سۇراپ ەل گازەتى – «ەگەمەندە» جازعان ەدىك. اۋىل ىرگەسىندەگى زاڭسىز پوليگوندا نە جوق دەيسىز. يت پەن مىسىقتى, ءتورت ت ۇلىك مالدىڭ ولىمتىگى. جاز بويى ءشىرىپ, ساسىپ, بورسىپ جاتادى. ەڭ جامانى, تاۋ ەتەگىندەگى ساي-جىرامەن قۇلديلاپ اققان سۋمەن كولگە قۇيىلادى. دارحان تابيعاتتىڭ تاماشا سىيى وسىلاي بىلعانىپ جاتىر. سەلت ەتەر ءبىر جان بولسا شە؟

اقكول, ارشالى, بۇلاندى, بۋراباي, ءبىرجان سال, ەگىندىكول, زەرەندى, قور­عال­جىن, تسەلينوگراد اۋداندارى مەن كوك­شەتاۋ قالاسىندا زاڭداستىرىلعان بىردە ءبىر قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتار پوليگونى جوق. بۇل اۋداندارداعى ەلدى مەكەندەردىڭ سانيتارلىق-تۇرمىستىق تازالىعى, جۇقپالى اۋرۋلاردى الدىن الۋ, تابيعاتقا كەلتىرىلگەن زيان شاشەتەكتەن. كۇردەلى ماسەلەنىڭ كۇرمەۋى بۇگىن عانا ءتۇيىلىپ وتىرعان جوق, الدەنەشە جىل بويى وسى كۇيدە. جاۋاپتى مەكەمەلەردىڭ جەرگىلىكتى جۇرت تاراپىنان ايتىلاتىن ءوتىنىش, ارىز-شاعىمدارىنا ەتتەرى ۇيرەنىپ كەتكەن. وسى قالىپپەن جوسىلتىپ تارتا بەرسەك, ومىراۋىنا سەكسەن كولدەن سەكسەن مونشاق تاققان كورىكتى كوكشەنىڭ كەلەشەگى قانداي بولار ەكەن؟

بۇل ماسەلەگە ءتاپ-ءتاۋىر كوڭىل ءبولىپ وتىر­عان اۋداندار دا بار. ماسەلەن, جاقسى اۋدانىندا – 8, اتباسار اۋدانىندا – 3, ەسىل اۋدانىندا 3 زاڭداستىرىلعان پوليگون بار. دەمەك, دەمىگىپ تۇرعان دەرتتىڭ الدىن الۋعا بولادى ەكەن-اۋ. ءىسى وڭعارىلعان اۋدانداردى ادەيى كورسەتىپ, وزگەگە ونەگە ەتپەك نيەتپەن جازىپ وتىرمىز.

زاڭسىز قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتار ۇيىندىلەرى وتە وتكىر ماسەلەگە اينالعان. وڭىردە اباتتاندىرۋ, قالدىق ۇيىندىلەرىن جويۋ باعىتىندا جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار تىربانىپ تازالىق ايلىقتارىن, اپتالىقتارىن وتكىزگەنىمەن, تۇپكىلىكتى ناتيجەگە قول جەتەر ءتۇرى جوق. وبلىستىق ەكولوگيا دەپارتامەنتى جىل باسىنان بەرى 20 مارتە ساپارعا شىعىپ, زاڭسىز قاتتى قالدىقتار ورىندارىن انىقتاپ, تارتىپكە كەل­تىرۋگە تىرىسقان. ولار ارشالى, تسە­لينوگراد, شورتاندى اۋداندارىندا, كوك­شەتاۋ قالاسىنىڭ ماڭىندا بولعان. سونداي-اق ءتۋريزمنىڭ توركىنى تۋ تىككەن زەرەندى مەن بۋراباي ايماقتارىن دا ارالاعان. 276 زاڭداستىرىلماعان قاتتى تۇرمىستىق قالدىق ۇيىندىلەرى انىقتالعان. ەگەر 5 اۋداننىڭ اۋماعىنان وسىنشا زاڭسىزدىق انىقتالسا, وعان قالعان اۋدان­داردى قوسساڭىز, نە بولىپ شىعار ەدى؟ ەكولوگيا دەپارتامەنتى بيىل 135 قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتار ۇيىندىلەرىن جويۋعا قول جەتكىزىپتى. ءتاپ-ءتاۋىر شارۋا. ويتكەنى قانشاما جىلدان بەرى تاۋ-تاۋ بولىپ جينالعان, توڭىرەگى قولقانى قاباتىن ك ۇلىمسى يىسكە تۇنىپ تۇرعان ۇيىندىلەردى تازالاۋ دا وڭاي ەمەس قوي. قىرۋار ادام, قۋاتتى تەحنيكا كەرەك. الداعى ۋاقىتتا مۇنداي سوراقىلىققا جول بەرمەۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار مەن پوليتسيا قىزمەتىنىڭ كومەگىنە جۇگىنگەن. ەڭ باستىسى, تازالىقتى ساقتاۋ تۋرالى اۋىل-ايماقتا كەلەلى اڭگىمە وتكىز­گەن. جۇرت­شىلىقتىڭ ساناسىن وياتىپ, تابيعاتقا دەگەن جاناشىرلىق سەزىمىن قالىپتاستىرماق.

زاڭداستىرىلماعان قاتتى تۇرمىستىق قالدىق ۇيىندىلەرىنىڭ ماڭى ادام كورگىسىز. پوليەتيلەن قاپشىقتار جەلمەن ۇشىپ, ازىق-ت ۇلىك قالدىقتارى ءشىرىپ, بورسىپ جاتىر. وعان ءتورت ت ۇلىك مالدىڭ ولەكسەسىن قوسساڭىز, بۇل تاراپتاعى جاعدايدىڭ قان­شالىقتى ۋشىعىپ تۇرعانىن ايقىن اڭ­عا­رۋعا بولادى. قازىرگى كۇنى وڭىردە 332 ولىم­تىك كومەتىن ورىن بولسا, ونىڭ ەكەۋى عانا  تيپتىك جوبادا. ال 329-ى – قازىلعان ۇرا.

وسى قوردالانعان ءتۇيىندى ماسەلەنىڭ كۇرمەۋى قالاي شەشىلەدى. قازىر قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتاردى جيناپ, وڭدەيتىن ءۇش نەگىزگى كاسىپورىن بار. «LS Kokshetau» كاسىپورنى وبلىس ورتالىعىندا ورنالاسسا, «ەكوپرومبۋراباي» سەرىكتەستىگى – ششۋچينسك قالاسىندا, «بايان» جەكە كاسىپكەرلىگى – تسەلينوگراد اۋدانىنىڭ قابانباي باتىر اۋىلىندا. «LS Kokshetau» سەرىكتەستىگى تۇرمىستىق قالدىقتاردى جيناپ, وڭدەۋمەن اينالىسادى. كاسىپورىن وسى جىلدىڭ العاشقى جارتىجىلدىعىندا ارقيلى ۇجىمدارمەن 35 كەلىسىمشارت جاساعان. قاتتى قالدىقتاردىڭ نەگىزگى كولەمى وبلىس ورتالىعىندا ورنالاسقان كاسىپورىنداردان كەلەدى. ەسەپتى كەزەڭ ىشىندە 9 071توننا قالدىق جينالعان. ال «ەكوپروم بۋراباي» سەرىكتەستىگى قاتتى قالدىقتاردى قابىلداپ, سۇرىپ­تاۋمەن اينالىسادى. جىل باسى­نان بەرى 12 كەلىسىمشارت جاسالعان. بۇل جەردە دە 6 012 تەكشە مەتر قاتتى تۇرمىس­تىق قالدىقتار جينالعان. «بايان» جەكە كا­سىپكەرلىگى جىل باسىنان بەرى 263 كەلىسىم­شارت جاساپتى. 9 866,9 توننا قاتتى قالدىقتار جينالعان. ونىڭ نەگىزگىسى – قۇرىلىس جۇمىستارىنىڭ قالدىقتارى. بۇل – جۇمىس ءجۇرىپ جاتقان جەر. ال وزگەسى شە؟ ەكى سەرىكتەستىك پەن ءبىر جەكە كاسىپ­كەردىڭ جيناعان قاتتى قالدىقتار كولەمى تاڭعالارلىقتاي ەمەس پە؟ دەمەك, مۇنداي جۇمىس قولعا الىنباعان جەردە وسىنداي كولەمدە قاتتى قالدىقتار تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتىر دەپ ايتۋعا بولادى.

– 2021 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن باستاپ ەكولوگيالىق كودەكستىڭ جاڭا رەداكتسياسى كۇشىنە ەندى. بۇعان قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتاردى جيناقتاۋ سالاسىنداعى ماسەلەلەردى جۇيەلى شەشۋگە ارنالعان بىرقاتار نورما ەنگىزىلگەن. قابىلدانعان شارالاردىڭ قاتارىنا قاۋىپتى قال­دىق- ت­ار­دى قايتا وڭدەۋمەن اينالىساتىن كا­سىپورىنداردى ليتسەنزيالاۋ جاتادى. بارلىق قوقىس شىعاراتىن كومپانيا ءۇشىن GPS ورناتۋ تالابى ەنگىزىلىپ, قالدىقتار يەرارحياسى بەكىتىلگەن. ايىپپۇلدار قا­تاڭداتىلىپ, مۇنىڭ مولشەرى 10 ەسە ۇلعايتىلدى. كودەكستىڭ جاڭا رەداكتسياسى ەنگىزىلگەنگە دەيىن قۇرىلىس كومپانيالارى قالدىقتاردى ارنايى پوليگوندارعا شى­عاردى. 2022 جىلدان باستاپ قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتار پوليگوندارىنىڭ اۋماعىنا قۇرىلىس ماتەريالدارىن اكەلۋگە تىيىم سالاتىن نورمالار كۇشىنە ەندى. ەندى قۇرىلىس قوقىستارى سۇرىپتالۋى, قايتا وڭدەلۋى جانە قايتا پايدالانۋعا باعىتتالۋى كەرەك. ەكولوگيالىق كودەكس­كە تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەن كەزدە ءار سالادا قۇرىلىس قالدىقتارىن قايتا وڭدەۋگە باعىتتالعان قايتا وڭدەۋ زاۋىتتارىن سالۋ جوسپارلانعان ەدى. الايدا قازىرگى جاعداي كورسەتىپ وتىرعانىنداي, تسەلينوگراد اۋدانى اۋماعىندا زاڭسىز توگىلەتىن قال­دىق­تاردىڭ باسىم بولىگىن قۇرىلىس قال­دىقتارى قۇرايدى, – دەيدى وبلىستىق ەكولوگيا دەپارتامەنتىنىڭ ينسپەكتورى ايقىن نۇراحمەت.

قۇرىلىس قالدىقتارىن قايتا وڭدەۋ كاسىپورىندارىنىڭ جوقتىعىنا نەمەسە قايتا وڭدەۋ ۇلەسىنىڭ وتە تومەن بولۋىنا بايلانىستى جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار زاڭدى بۇزىپ, بەلگىلەنبەگەن جەرلەرگە ورنالاستىرۋعا ءماجبۇر. زاڭسىز قوقىس ورىندار نەگىزىنەن سوفيەۆكا, قابانباي باتىر, تالاپكەر, قاروتكەل اۋىلدارىنىڭ ماڭىندا ورنالاسقان. كەيىنگى ەكى اي كو­لەمىندە قوقىستاردى بەلگىلەنبەگەن جەر­لەرگە تاستاۋ فاكتىسى بويىنشا 2 كا­سىپ­­­ورىنعا, 3 جەكە تۇلعاعا جانە 1 لاۋا­زىمدى تۇلعاعا قاتىستى «اكىمشىلىك قۇ­قىق بۇزۋ­شىلىق تۋرالى» كودەكستىڭ 324, 344-باپتارى بويىنشا ايىپپۇلدار سالىن­دى. ايتا كەتەرلىگى, ەكولوگيالىق كودەكستىڭ 365-بابىنىڭ 4-تارماعىنا سايكەس اۋدانداردىڭ, اۋداندىق جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ, رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ, اس­تانانىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگان­دارى كوممۋنالدىق قالدىقتاردى جويۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى ىسكە اسىرىلىپ وتىر. وسىعان ساي­كەس دەپارتامەنت تسەلينوگراد اۋدانى اكىمدىگىنە «قازاقستان عارىش ساپارى» اق عارىشتىق تۇسىرىلىمدەر ارقىلى اۋدان اۋماعىندا انىقتالعان 34 قوقىس ورنىنىڭ ورنالاسقان جەرلەرىن انىقتاپ, حات جولدادى. جەرگىلىكتى اكىمدىكتەرگە زاڭسىز قوقىس الاڭدارىن جويۋ تۋرالى تاپسىرما بەرىلگەن.

بۇل – ءبىر اۋدانداعى عانا جاعداي. ال تۇتاس ءوڭىردىڭ تازارۋى شەشىمىن كۇتكەن شەتىن ماسەلەگە اينالعالى قاشان؟

اقمولا وبلىسى