شارۋالاردىڭ جانايقايى: كيىك قاپتاپ, ەگىستىكتى تاپتاپ جاتىر

اقتوبە وبلىسىندا كيىكتەر بەتپاقدالا مەن ءۇستىرتتى مەكەن ەتەدى. بايعانين, شالقار اۋداندارىنىڭ تەرريتورياسىندا ورىستەيتىن كيىكتىڭ سانى تىم ارتىپ كەتكەن. مىسالى ءۇستىرتىڭ وزىندە 39 700 باس بار ەكەن, ال بەتپاقدالا توسىندە 120 000 باس كيىك جايىلىپ ءجۇر. ايتەكە بي, ىرعىز, حرومتاۋ اۋداندارىنىڭ شارۋالارىنا وراسان سالماق سالىپ, ەگىس القابىن قورۋعا ءماجبۇر, بىراق «قولدان كەلەر قايران جوق» دەپ كۇيىنەدى شارۋالار.

وسى جىلى قاراعاندى وبلىسىنىڭ ءۇش اۋدانىنداعى 13 اۋىلدىق وكرۋگتىڭ 36 شارۋاشىلىق يەسى كيىكتەردىڭ ورۋىنەن وراسان زارداپ شەككەن. بۇل وبلىستا تاپتالعان جالپى ەگىستىك كولەمى - 38 440 گەكتار. كيىكتەردىڭ تاپتاۋىنان تەك ەگىستىك القاپتارى عانا ەمەس, شابىندىق جەردىڭ دە ءشوبى ورۋعا جارامايدى. سونىڭ سالدارىنان شارۋا قوجالىق يەلەرى مالعا قىسقى ءشوبىن ءتيىستى مولشەردە جيناي الماي قالامىز با دەپ قاۋىپتەنەدى. ولار وزدىگىمەن ارنايى جاساق قۇرىپ, ەگىس القابىن قورىعاندارىمەن قول كۇشىنىڭ ازدىعىنان كيىكتەردىڭ قايىرىم بەرمەي تۇرعانىن ايتىپ دابىل قاقتى. شارۋالار وسى كەلەڭسىزدىككە بايلانىستى اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارىن وندىرۋشىلەرگە شىعىن كەلتىرىپ, الەۋمەتتىك شيەلەنىستى بولدىرماۋ ماقساتىندا كيىكتەردىڭ ەگىستىك القابىن تاپتاۋىنا بايلانىستى شۇعىل شارالار قابىلدانۋىن تالاپ ەتتى.

باتىس قازاقستان وبلىسى شارۋالارىنىڭ باسىندا دا وسى كەپ. اقجايىقتا دا كيىك پوپۋلياتسياسىنىڭ قارقىندى ءوسۋى بايقالىپ وتىر. قازتالوۆ, جانىبەك, بوكەي ورداسى, جاڭاقالا, تاسقالا, اقجايىق اۋداندارىندا كيىكتەر مەكەن ەتەدى. بۇل وڭىردە كيىكتەر تەك 1990 جىلدارى عانا 300 مىڭعا دەيىن وسكەن.  كوكتەمگى تولدەۋ كەزەڭى  باستالار الدىندا جۇرگىزىلگەن اۆيا ساناقتا 1 ميلليون 130 مىڭ باس انىقتالعان, ماماندار بيىلعى تولىمەن قوسقاندا باتىس قازاقستان وبلىسىندا كيىك سانى 2 ميلليونعا جەتۋى ابدەن مۇمكىن دەيدى. باتىسقازاقستاندىق عالىمداردىڭ بيولوگيالىق نەگىزدەمەگە سۇيەنىپ ەكشەۋى بويىنشا بۇل وبلىستا كيىكتىڭ سانى 500 مىڭ باستان اسپاۋى ءتيىس. دالا جانۋارىنىڭ ورىسىندە ەشقانداي شەكارا بولماعاندىقتان ءتورت ت ۇلىكپەن ميداي ارالاسىپ بىرگە ءورىپ, جۋسايتىن كيىكتەردىڭ اۋرۋ تاراتۋ قاۋپى دە جوعارى. ۆەتەرينار مامانداردىڭ شىرىلدايتىن دا ءجونى بار. ويتكەنى 1984 جىلى 100 مىڭ باس, 1988 جىلى 164 مىڭ باس, 2011 جىلى 12  مىڭ باس كيىك پاستەرەلەز ىندەتىنەن قىرىلدى. بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن قالاي شەشۋ قاجەت؟ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار قانداي قام جاساپ وتىر؟     

«باتىس قازاقستان وبلىسى اكىمدىگىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس كيىكتەن زارداپ شەگىپ وتىرعان ءاربىر اۋداندا كيىكتەن زالالدار كولەمىن ەسەپتەۋ ءۇشىن كوميسسيالار قۇرىلدى. ءار شارۋاشىلىق كولەمىندە اكت جاساقتاپ, وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنا ۇسىنىپ وتىر. ۇسىنىلعان اقپاراتقا سايكەس وبلىس كولەمىندە 1350 اگروقۇرىلىمداردىڭ 913 مىڭ گا اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرگە (3,0 مىڭ گا ەگىستىك, 46,1 مىڭ گا شابىندىق جانە 863,9 مىڭ گا جايىلىمدىق جەرلەر) زالال كەلتىرىلگەن. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ۇسىنعان ادىستەمەگە سايكەس, زالالدى وتەۋدىڭ قارجىلاي كولەمى دە مينيسترلىككە جولداندى. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنەن ۇسىنىلعان ەسەپتەۋلەرگە سايكەس, جايىلىمدارعا كەلتىرىلگەن زالال قۇنى 8,0 ملرد تەڭگەنى قۇرايدى. سونداي-اق قازىرگى كەزدە كيىكتەردىڭ پوپۋلياتسياسىن باسقارۋ جونىندە ۇكىمەت قاۋلىسى قابىلداندى. قاۋلى شامادان تىس كوبەيىپ كەتكەن كيىك سانىنىڭ 20%-ىن ازايتۋدى كوزدەيدى. بۇل جۇمىستار قىركۇيەك ايىنىڭ 15-نەن باستالادى», دەيدى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگان وكىلدەرى.

اقمولا وبلىسىنىڭ ديقاندارى مەن مال شارۋاشىلىعىن ورىستەتىپ وتىرعان كاسىپكەرلەرى كيىكتىڭ كەساپاتىمەن تەك بيىل عانا كۇرەسىپ كەلە جاتقان جوق. جىل سايىن وسى ماسەلە كەسە-كولدەنەڭ تۇرادى. 2021 جىلى وبلىس اۋماعىندا 40 مىڭ باس كيىك بولسا, بىلتىر ەكى ەسەگە ارتىپ, 80 مىڭعا جەتكەن. ال بيىلعى ساناقتىڭ كورسەتكىشى ءتىپتى جوعارى – 200 مىڭ باس. تاپتالعان ەگىستىك القاپتىڭ كولەمى دە وراسان بۇل وبلىستا. اسىرەسە اتباسار, ەگىندىكول, جاقسى, جارقايىڭ, قورعالجىڭ, استراحان, تسەلينوگراد اۋداندارىنداعى شارۋالار كيىكتىڭ زاردابىن تارتۋداي-اق تارتىپ وتىر.

قوستاناي وبلىسىنىڭ ارقالىق قالاسى, امانگەلدى, جانگەلدين, ناۋرىزىم, قامىستى اۋداندارىنىڭ ديقاندارىنىڭ مالىمەتىنشە 23 118 گەكتار ەگىستىك القابىن كيىك تاپتاپ جارامسىز ەتكەن.    

كيىكتەردى اتۋعا موراتوري وسى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ۇزارتىلدى. شارۋاشىلىق يەلەرى قايتەدى بۇدان كەيىن؟ الداعى ۋاقىتتا ەگىس القاپتارىن قورىپ, كيىكتەردى ۇركىتۋ ءۇشىن ماكەتتىك-گاباريتتىك قارۋدى (بوس پاتروندى) قولدانۋعا رۇقسات ەتۋ ماسەلەسى قاراستىرىلىپ وتىر. مۇنىڭ قانشالىقتى ءتيىمدى بولاتىنىن ۋاقىت ايقىندايدى.