قۇرىلىستا قاشان ءتارتىپ ورنايدى؟

جۋىردا ەلوردادا زاڭسىز سالىنا باستاعان «دۋبلين» جانە «ۆاشينگتون» اتتى ەكى تۇرعىن ءۇي كەشەنى سوت شەشىمىمەن سۇرىلەتىندىگىن ەستىگەندە, جاعاسىن ۇستاماعان جان جوق شىعار. ءبارىمىز دە وسىدان ون جەتى جىل بۇرىن الماتى قالاسى­نىڭ «باقاي» جانە «شاڭىراق» شاعى­ن اۋداندارىندا بولعان شۋلى دا قاي­عىلى وقيعالار قايتالانباسا جارار ەدى دەپ الاڭداۋمەن بولدىق. ايتەۋىر, بۇل جولى تۋىنداعان ماسەلە قولدانىستاعى زاڭناما اياسىندا ىڭ-شىڭسىز قارالىپ, قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ كىناسىنەن زارداپ شەككەن ۇلەسكەرلەردىڭ سالعان قاراجاتتارى قايتارىلىپ بەرىلەتىن بولىپ شەشىلدى.

تالاپ پەن ءتارتىپ ۇلگىسىن كورسەتۋگە ءتيىس ەلوردانىڭ قۇرىلىس سالاسىندا وسىنداي سوراقىلىققا جول بەرىلىپ جاتقاندا وڭىرلەردەگى احۋال دا جەتىسە قويمايتىنى انىق. مۇنى باس پروكۋراتۋرا وتكەن جىلدان باستاپ مەگاپوليستەر مەن وبلىس ورتالىقتارىندا ۇيىمداستىرعان تەكسەرىستەردىڭ ناتي­جەلەرى ايعاقتاپ بەردى. قالا قۇرىلىسى سالاسىندا جەرگىلىكتى اتقارۋشى جا­نە باقىلاۋشى ورگاندار تاراپىنان باقىلاۋ جوقتىڭ قاسى بولىپ شىق­تى. سونىڭ سالدارىنان قۇرىلىس سالۋ ءۇشىن رۇقسات پەن جەر ۋچاسكەسى جەر­گىلىكتى تۇرعىنداردىڭ پىكىرىن جانە ينجەنەرلىك, كولىكتىك جانە الەۋ­مەت­­تىك ينفراقۇرىلىم بار-جوعىن ەسكەر­مەستەن بەرىلگەن. اكىمدىكتەردىڭ شەنەۋنىكتەرى مەن قۇرىلىس كومپانيالارى باسشىلارىنىڭ بىرلەسىپ جاساعان ايلا-شارعىلارى نىسانداردىڭ جۇيەسىز سالىنۋىنا, قورشاعان ورتا مەن جاسىل ايماقتاردىڭ ءب ۇلىنىپ, تۇرعىنداردىڭ ءومىر ساپاسىنىڭ ناشارلاۋىنا اكەلىپ سوعىپ وتىر.

مۇنداي ەلەۋلى كەمشىلىكتەرگە كەڭشىلىك بەرىلۋىنىڭ باستى سەبەبى­نىڭ ءبىرى – اكىمدىكتەردىڭ قالا قۇرىلى­سىن جۇيەلى جوسپارلاۋعا جەتە ءمان بەرمەيتىندىگىندە. ماسەلەن, استانا­نىڭ 2001 جىلى قابىلدانىپ, 1,2 ملن تۇرعىنعا ەسەپتەلگەن باس جوسپا­رى قازىر وزەكتىلىگىن جوعالتقان. ويتكەنى ەلوردا تۇرعىندارىنىڭ سانى بۇگىندە 1,5 ملن-نان اسىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان ەلدىڭ باس شاھارىندا كەيىنگى كەزدە سۋ تاپشىلىعى قاتتى سەزىلىپ, تۇرعىندار رەنىشىن ءبىلدىرىپ وتىر.

الماتى قالاسىنىڭ 2004 جىلى قابىلدانعان باس جوسپارى دا ابدەن ەسكىرگەن. وندا «وڭتۇستىك استانانىڭ» دەموگرافيالىق جاعدايى, جىلۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى, ەكولوگيالىق تالاپتار, ءتىپتى سەيسميكالىق تاۋەكەل­دەر دە ەسكەرىلمەگەن.

قالا قۇرىلىسىنىڭ باستى قۇجا­تى بولىپ سانالاتىن باس جوسپارلاردى شەنەۋنىكتەر ەشكىممەن اقىلداس­پاي وزگەرتۋدى جامان ادەتكە اينالدىرىپ العان. ءۇش مەگاپوليس پەن اقتاۋ, اقتوبە, اتىراۋ, كوكشەتاۋ, قى­زىلوردا, ورال, وسكەمەن, پاۆ­لو­دار, تالدىقورعان, تاراز, تۇركىس­تان قالالارىندا بولىنگەن جەر ۋچاس­كە­لەرىنىڭ ماقساتىن باس جوسپار­دى اياققا باسا وتىرىپ, زاڭسىز وزگەرتۋدىڭ 1 مىڭ دەرەگى اشكەرەلەنگەن. اتال­عان شاھارلاردا باس جوسپارلاردا بەلگىلەنگەن اسا قاجەتتى الەۋمەتتىك نىسانداردىڭ ورنىنا باسقا كوممەر­تسيا­لىق عيماراتتار سالۋ بەلەڭ العان. مىسالى, 25 مىڭ شاكىرتكە مەكتەپ, 46 مىڭ سابيگە بالاباقشا جەتىسپەي وتىرعان ەلوردادا 900 وقۋشىعا ارنال­عان مەكتەپتىڭ ورنىنا  «SAT Group Project» جشس 18 قاباتتى تۇرعىن ءۇي سالىپ جاتىر. ول ازداي, قۇرىلىس سالۋشى كومپانيا قالا اكىمدىگى تاراپىنان باقىلاۋ جوقتىعىن پايدالانىپ, شاعىن باقتىڭ ورنىنا  «Grey Plaza» بيزنەس ورتالىعىن سالىپ تاستاعان.

الماتى قالاسىنىڭ پروكۋراتۋراسى باۋىرلاس تۇركيا ەلىندە بيىلعى اقپان ايىندا بولعان كۇشتى جەر سىلكىنىسىنىڭ اسا اۋىر زارداپتارىنان ساباق الا وتىرىپ, الاتاۋ باۋرايىنداعى قار­عالى جانە بۋتاكوۆكا شاعىن اۋداندارى مەن وبسەرۆاتوريا كوشەسىندە ورنا­لاسقان جالپى كولەمى 250 گەكتاردى قۇرايتىن 120 جەر ۋچاسكەسىندە زاڭسىز قۇرىلىس سالۋدىڭ الدىن العان. سونداي-اق «مەدەۋ» تابيعات پاركى اۋماعىنداعى 45 گەكتاردى الىپ جات­قان جەر ۋچاسكەلەرى بىرەۋلەرگە زاڭسىز بولىنگەنىن اشكەرەلەگەن.

بۇعان قوسا, پروكۋرورلار بۇكىل ەل بويىنشا 250-دەن استام  تۇرعىن ءۇيدىڭ قۇرىلىسى رۇقسات بەرۋ قۇجاتتارىنسىز باستالعانىن انىقتاپتى. وسىنداي بۇزۋشىلىقتارعا بايلانىستى اكىم­دىكتەرگە 77 قاداعالاۋ اكتىسى جولدانىپ, 133 ادام اكىمشىلىك جاۋاپقا, 14 مەملەكەتتىك قىزمەتشى تارتىپتىك جاۋاپقا تارتىلعان. اقمولا, الماتى جانە اتىراۋ وبلىستارىنىڭ قالا قۇرىلىسى سالاسىندا الاياقتىق جاساۋ, لاۋازىمدىق وكىلەتتىكتەردى اسىرا پايدالانۋ دەرەكتەرى بويىنشا 13 قىلمىستىق ءىس قوزعالعان.

قالا قۇرىلىسى سالاسىنداعى بى­لىق-شىلىقتاردى بولدىرماۋ ماق­ساتىندا باس پروكۋراتۋرا ۇكىمەتكە ءتيىستى ۇسىنىم ەنگىزىپ, جەر ۋچاسكەسىن العاننان باستاپ, كەز كەلگەن وبەكتىنى قولدانىسقا بەرگەنگە دەيىن بارلىق ءراسىمدى باقىلاۋ جانە كەلىسۋ ءۇشىن «بىرىڭعاي تەرەزە» ءادىسىن ازىرلەۋدى, ساني­تارلىق-ەپيدەميالىق باقى­لاۋ جانە توتەنشە جاعدايلار ورگاندارىنا قۇرىلىس قۇجاتتارىن كەلىسۋ قۇزىرەتىن بەرۋدى, ازىرلەنىپ جاتقان قالا قۇرىلىسى كودەكسىنىڭ جوباسىنا قۇرىلىس جۇرگىزۋگە جانە ونىڭ ماڭىن كوگالداندىرۋعا قاجەتتى جەر ۋچاسكەسى جەتكىلىكسىز بولعان جاعدايدا تۇرعىن ۇيلەر سالۋعا رۇقسات قۇجاتتاماسىن بەرۋگە تىيىم سالۋدى قاراستىرۋدى, جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردى سالىن­عان نىساندى ول ورنالاسقان جەرگە بارىپ تەكسەرۋگە مىندەتتەۋدى ۇسىنعان. بۇل ۇسىنىستار ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ وتىر.

الايدا قالا قۇرىلىسى سالاسىندا قاتاڭ ءتارتىپ ورناتۋ ءۇشىن قۇ­رى­­­لىس سالۋشىلاردىڭ جەكە جاۋاپ­­­كەرشىلىگىن كۇشەيتپەي بولماي­دى. سەبەبى «اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشى­لىق تۋرالى» كودەكستىڭ 319-با­بىن­دا وندiرiستiك, تۇرعىن ءۇي, شارۋا­شى­لىق, گيدروتەحنيكالىق (سۋ شارۋا­شىلىعى) نەمەسە تۇرمىستىق نىسان­داردى جەرگە ءتيىستى قۇقىقسىز زاڭ­سىز سالعانى ءۇشىن زاڭسىز تۇرعى­زىل­­عان نەمەسە تۇرعىزىلىپ جاتقان قۇرى­­لىستى ماجبۇرلەپ بۇزا وتىرىپ نە ونسىز, جەكە تۇلعالارعا – ون بەس, لاۋازىمدى ادامدارعا, شاعىن كاسiپ­كەرلiك سۋبەكتiلەرiنە نەمەسە كوم­مەر­تسيالىق ەمەس ۇيىمدارعا – وتىز, ورتا كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنە – ەلۋ, iرi كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنە ەكى ءجۇز ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مول­شە­رiندە ايىپپۇل سالۋ كوزدەلگەن. شىنتۋايتىندا, بۇل شارالار, اسىرەسە جوسىقسىز كاسىپكەرلەر ءۇشىن شىبىن شاققان­مەن بىردەي ەمەس پە؟ ال تۇرعىن ۇيلەردى ءتيىستى رۇقساتسىز سالىپ جات­قان قۇرىلىس سالۋشىلار باقىلاۋ جوق­تىقتان ۇلەسكەرلەردى الداپ, ولارمەن زاڭدى كۇشى جوق شارتتار جاساسۋدى جالعاستىرۋ ۇستىندە. وسىنداي زاڭسىزدىقتارى اشكەرەلەنىپ, سالىپ جاتقان تۇرعىن ءۇيىنىڭ قۇرىلىسىن توقتاتۋعا نەمەسە بۇزۋعا ءماجبۇر بول­عان كاسىپكەرلەر ءوز سالىمشىلارىن نارا­زىلىق اكتسيالارىنا شىعۋعا يتەر­مە­لەپ, قوعامدىق تارتىپكە قاۋىپ-قاتەر ءتوندىرىپ جاتاتىنى بەلگىلى. سون­دىق­تان قالا قۇرىلىسى سالاسىندا قول­دانىستاعى  زاڭنامانى بارىنشا قاتايتپاي, ءتارتىپ ورناتۋىمىز ەكىتالاي.