قارا شاڭىراقتى قۇت كورگەن

سۋرەتتى تۇسىرگەن ەرلان ومار، «EQ»

قارا شاڭىراق، شىراقشى دەگەن ۇعىمدار قازاق ءۇشىن الىم­ساق­تان قادىرلى. اداعاڭ سياقتى تۇلعا­نىڭ، قاۋىمنىڭ، ورتانىڭ كيەسى مەن يەسىن، وبالى مەن ساۋابىن زەردەلەپ عۇمىر كەشكەن قا­لامگەرلەر جازباسىنا ءۇڭىلىپ، كەلەر ۇرپاق وتكەن كۇندەرگە باعا بەرەتىن، ساباق الاتىن بولادى. وتكەن عاسىردىڭ توق­سانىنشى جىلى تابالدىرىق­تان اتتاعان­دا ەلىمىزدىڭ باس باسى­لى­مى – «سو­تسياليستىك قازاقستان» گازە­تىنىڭ قالىڭ قازاق قونىستانعان وڭ­تۇستىك وڭىرىندەگى مەنشىكتى ءتىلشىسى قىزمەتىنە كىرىستىم. ءادىل دۇي­سەن­بەك اعامىزبەن سول كەزدەن قويان-قولتىق ارالاسا باستادىق. ول كەز­دە «سوتسياليستىك قازاقستان» ور­تا­لىق كوميتەتتىڭ عانا ەمەس، جو­عارعى كەڭەس پەن مينيسترلەر كە­ڭەسىنىڭ دە رەسمي ورگانى بولاتىن، ياعني ەلدەگى بارشا بيلىكتىڭ جالعىز تريبۋناسى. رەداكتسيانىڭ ءبولىم مەڭ­گەرۋشىسىن ورتالىق كوميتەتتىڭ بولىمىندە، ال رەدكوللەگيا مۇشەسىن سەكرەتارياتتا قىزمەتكە بەكىتەتىن جانە قوعام­داعى بارلىق الەۋمەت­تىك ارتىق­شىلىققا يە-تۇعىن. وسى تۇستا ءادىل دۇيسەنبەك «سق-دا» ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ءارى رەدكوللەگيا مۇشەسى ەدى. بۇل قىزمەتتىڭ مار­تەبەسى دە، جاۋاپكەرشىلىگى دە جو­عارى. رەسمي بيلىكتىڭ تارماعى­نا ەنبەسە دە، ول كەزدە گازەت ءسوزىنىڭ سال­ماعى باسىم بولاتىن. سىن ما­قالا جاريالانسا، ءتيىستى مەكەمە­­لەر ونى ارنايى تالقىلاپ، ناقتى ­شە­شىم قابىلدايدى، سى­نالعان ­باس­شىلار قىزمەتىمەن قوش ايتى­سىپ جاتادى. سوندىقتان دا ءادىل دۇيسەنبەك سياقتى ىرگەلى سالالارعا جاۋاپ بەرەتىن ءبولىم مەڭگەرۋ­شىلەرىنە تۇسەتىن سالماق تا، مىندەت تە ۇلكەن. تىلشىلەردىڭ دۇنيەسىن تۇ­زەپ، كۇزەپ، گازەتكە ۇسىناتىن سول كىسىلەر، كوڭىلى تولماسا، جاراماسا، ۇستەلىندە قا­لادى. ءبىر ءسات تىنىم جوق، ءار دە­رەك­تىڭ، ءار سويلەمنىڭ استارىنا ۇڭى­لەدى، شالعايدا جات­­قان ءبىز سياق­تى قىزمەتكەرلەرمەن باي­لا­نىسقا شىعادى، ءبىر ماسەلەنى ­پى­­سىقتايدى، جوسپار جاسايدى، تا­قى­رىپ ۇسىنادى. ءدال وسى كە­زەڭدە شەرحان مۇرتازا باس­شى­لىققا كەلىپ، گازەتتىڭ سىقيعان «سق» دە­گەن تىم رەسمي، قاساڭ فورماتى­نىڭ كوبەسى سوگىلىپ، حالىقتىق باسى­لىمعا اينالا باستاعان... وسىن­دا 30-40 جىل ەڭبەك ەتكەن اقساقال­­دار ورنىنا ايماقتاردان قاينار ولجاي، نۇرتورە ءجۇسىپ سياقتى جاس بۋىن وكىلدەرى كەلىپ، ۇرپاق الماسۋ ۇدەرىسى باستاۋ العان ءسات ەكەن. «سق» – «ەگەمەندەگى» شەراعا ءداۋىرى­نىڭ، شەراعا شە­رۋىنىڭ، شەراعا مەكتە­بىنىڭ جە­مىستى، ومىرشەڭ بولۋىنا ەسكىنىڭ سوڭى، جاقسىنىڭ باسى – اداعاڭ سياقتى اعالاردىڭ قوس­قان ۇلەسى قوماقتى. بۇل – ۇلكەن ءبىر زەرت­تەۋدىڭ تاقىرىبى. جۋرنا­ليستىك، رەداك­تورلىق مەكتەپ، ۇلت مۇراتى، تالىمگەرلىك، ۇرپاقتار ۇن­دەستىگى، ۇيلەسىمى، ساباقتاس­تىق – قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ قاسيە­تىن جوعالتپاي بۇگىنگى كۇنگە جەت­كىز­گەن قاداۋ-قاداۋ تىرەكتەر. ءادىل دۇيسەنبەكتىڭ جۋرناليستىك جولى مەن شىعارماشىلىق لابورا­تو­رياسىنان وسى ءبىر ساباعى ۇزىل­مەگەن ءداستۇردىڭ ۇشقىندارىن، نەگىزدە­­رىن ايقىن اڭعاراسىز. وڭتۇستىك وڭىر­­دە بەس جىلدان استام مەنشىكتى ءتىل­­­­شى قىزمەتىن ات­قار­عان تۇستا كوپ ۋاقىتىم ور­تا­لىق اپپاراتتان ­كەل­­گەن قىز­مەت­كەرلەرگە جول­باس­­شى بو­لىپ، ەل ارالاۋمەن وتەتىن. «ەگە­مەننىڭ» سايىپقىران تارلاندارى – ايان نىسانالى مەن سوۆەت شي­مانباي اعالار وڭتۇستىكتە شا­رۋا­لارى­نىڭ سوڭىنا جەتە الماي ءبىر ايعا جۋىق ايالداي بەرگەن­دە، شەر­اعاڭ ءوزى تەلەفون سوعىپ، ۇرىس­قانى بار: – ءاي، قايتساڭدار­شى ەندى، بولدى عوي، انا بالانى اياساڭدارشى... «انا بالاسى» – مەن... وڭتۇستىك­­تىڭ جايما-شۋاق اۋا رايىنا عانا ەمەس، ءىشى-باۋىرى­ڭا كىرىپ، داس­تار­قا­نىن دايىنداپ ­وتى­راتىن ­جىلى ءجۇز­دى ادامدارىنا دا قۇمار عوي ءبىز­دىڭ قالام ۇستاعان اعايىن. بىراق سىرباز اداعاڭ ايماقتاعى تىلشىلەر­دى مازالامايدى. ءوزى دە وڭتۇستىك ءوڭىر – جامبىل جەرىنەن عوي. ءبىر ساپار ۇمىتىل­ماي ەستە قالدى، وندا دا جالعىز ەمەس، مىڭباي ىلەس اعا­سىنىڭ جورعا­سىن جەتەلەپ جەتىپتى. جەتەلەيتىن ءجونى بار – شەراعاڭ­نىڭ ورىنباسارى، بەلگىلى اۋدار­ماشى، جامپوز جۋرناليست الپىس جىلدىعىندا تۋعان جەرىنە كەلىپ، شىعارما­شى­لىق كەزدەسۋ وتكىزبەك. مىڭباي اعا «وڭ­تۇستىك قازاقستان» گازە­تىندە، وبكومدا قىزمەت ەتكەن، سوسىن جوعارى پارتيا مەكتەبىنە قابىلدانىپ، ونى بىتىرگەن سوڭ جولدامامەن باس قالاعا اۋىسادى عوي. سوندىقتان دا ول كىسىنى ەتەنە بىلەتىندەر كوپ وڭ­تۇستىك وڭىردە، كەزدەسۋلەر دە شىنايى، اسەرلى بولدى. اسىرەسە وتى­رار اۋدان­دىق اكىمدىگىندە وتكەن جۇزدەسۋ با­رىسىندا ارىپتەس اعاسى تۋرالى اداعاڭ­­نىڭ نەگىزگى بايان­داماسى اسا اسەرلى دە شابىتتى شىقتى. جۇمىستا قاتار كابينەت­تە وتىراتىن، ۇيلەرى فۋرمانوۆتىڭ بويىندا قاتار تۇرعان، جۇمىس­تان دا ەگىز قوزىداي بىرگە قايتاتىن اعاسى­نىڭ بار قىر-سىرىن، بۇگە-شۇگەسىن اداعاڭنان ارتىق كىم بىلگەن؟ ايت­پاقشى، بۇل كىسىلەر­دىڭ ساياجايلارى دا قاتار ەكەن. «مىڭ­باي اعا دەمالىس كۇندەرى كەڭ شالبارىن كيىپ الىپ، كەت­پەنىن ۇستاپ، جۇيەك قۋا­لاپ كەتەدى» دەگەن جەرگە كەلگەندە جەرلەس­تەرى دۋ كۇلدى. كۇلمەي قايت­سىن، ءومىر بويى ورتالىق كوميتەت باسى­لىمدارىندا باسشىلىق قىز­مەت اتقارىپ، گالستۋك تاعىپ سىقي­عان اعالارى وزدەرى سياقتى اتىز جاعا­لاپ جۇرسە!.. بۇل بايانداما، اسى­­رەسە جەرلەس اعالارىنىڭ ديقان­شىلىعى اكىمدەرگە دە قاتتى اسەر ەتتى-اۋ، مىڭباي ىلەسكە اۋدان­نىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتاعىمەن قوسا ايگىلى ارىستان باپ كەسەنەسى ما­ڭىن­داعى ءوزى تۋعان اۋىلدان 10 گەك­تار قۇنارلى جەر ءبولىندى... 1996 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءمي­نيستر­دىڭ بۇيرىعىمەن «ەگەمەن قازاق­ستان» گازەتى باس رەداكتورى­نىڭ (باس رەداكتور – ن.ورازالين) ورىنباسارى بولىپ تاعايىن­دال­دىم. جاڭادان اشىلعان ەكونوميكا سالاسىنا جاۋاپ بەرەتىن ورىنباسار قىزمە­تىن ماعان دەيىن ءبىر­شاما ۋاقىت ات­قارعان نۇرتورە ءجۇسىپ نارىق زامانىندا جامباستاپ جانتايعان «جاس الاشقا» باس رەداكتور بولىپ اۋىسقانىنا ونشا قۋانا قوي­عان جوق. قازاعى قالىڭ وڭىردە بەس جىلدان استام باس گازەتتىڭ وكىلى بولا ءجۇرىپ، باسىلىم تارالىمىن 14 مىڭنان 34 مىڭعا دەيىن وسىرۋگە ۇلەس قو­سىپ، ايماق پروبلەمالارىن رەس­پۋب­ليكا كولەمىندە تۇراقتى كورسە­­تىپ، تاجىريبە جيناعان، وب­لىستاعى ­­­كەز كەلگەن مەكەمەگە، باس­شىعا قالاعان مەزگىلدە بارا الا­تىن ءتىلشى ءۇشىن ادامدارى ماڭعاز، كابينەتتەرى سۋىقتاۋ الىپ شاھارعا اۋىسۋ، ارينە، ءدۇ­دامالداۋ قادام. ايماقتاعى ءتىل­شىنىڭ ءومىرى ەر­كىندەۋ. وبلىس بەكىتكەن كولىك­پەن «كازپراۆدا» ءتىلشىسى ەكەۋمىز كە­زەكتەسىپ اپتا ارالاتىپ كىشى شاھار، اۋدان، اۋىلداردى ارالايمىز – قادام باس­قان جەرىڭنەن تاقىرىپ بالالاپ جاتادى، قايتىپ كەلگەن سوڭ ءبىر اپتا ۇيدە وتىرىپ ماقا­لا جازامىز، كەيدە گازەتتىڭ ءبىر نو­مىرىنە 2-3 دۇنيەمىز قاتار شىعىپ جاتادى. ءبىر اپتا ىسساپارعا كەتكەندە ءبىزدى تابۋ قيىن، بۇگىنگىدەي ۇيالى تەلەفون جوق. اداعاڭ مەن شەر­­اعاڭ ءبىزدى تابا الماي، ەركىن قى­دى­رىپ كەتكەن ەكەن عوي دەپ ايتاتىنى وسى كەز. مۇنى اداعاڭ كەيىننەن جى­لى ازىلمەن كىتابىنا دا قوستى. ەن­دەشە، ەل ىشىندەگى، ۇلكەن ايماقتاعى ەركىن ومىردەن كابينەتكە قاما­لىپ، ماتەريال وڭدەپ وتىرۋ – ۇلكەن لاۋازىمعا جەتسەك تە، ءبىزدى دە ونشا قۋانتا قويعان جوق. ۇلكەن باسى­لىمعا باسشى بولعان نۇرتورە دوسىمىز دا اۋەلگىدە قۋانعان جوق دەدىك قوي جوعارىدا، ءتىپتى سونى سىرعىتىپ ورنىنا كەلگەندەي ءوزىمىزدى ىڭ­­عاي­سىز سەزىنىپ جۇردىك ءبىرشاما ۋاقىت. ارينە، ءبىزدىڭ اياقاستىنان «وسۋىمىزگە» بوزبالا شاقتان بىرگە وسكەن بىرەگەي دوسىمىز – وتىزدان اسا وردا بۇزىپ مينيستر لاۋازىمىن يەلەنگەن التىن­بەك «كىنالى» ەدى. جۇرەك قالاۋى­­­مەن تاڭداعان ماماندىعىمىز بو­­يىن­­شا ءوز جولىمىزدى تاۋىپ، ءجونى­­مىز­دى ءبىلىپ، ادەبىمىزدەن جاڭىل­­ماي جۇرگەن نۇرتورە ەكەۋمىزدىڭ لاۋا­زىم­­­دى قىزمەتكە ەلپ ەتىپ قۋانا قويما­عانىمىز سوندىقتان. ۇلكەن شا­ھار­دىڭ ۋ-شۋىنا ۇيرەنە الماي جۇرگەن العاشقى ايدا اداعاڭ نۇرتورە ەكەۋمىزدى ۇيىنە شاقى­رىپ، سىرت كەلبەتى دە، ءبىتىم-بول­مىسى دا بىرەگەي ەرەكشە داريعا جەڭگەي جايناتىپ قويعان كەڭ داستارقان­نان ءدام تاتتىق. نۇر­تورە ەكەۋمىزگە رەنجىسە، وسى ادا­عاڭ­نىڭ قاقى بار. ءبىر ەمەس، ەكى رەت جولىن كەسىپ وتىرمىز. ۇزاق جىل اپپاراتتا ءبولىم باسقارعان، رەدكوللەگيا مۇشەسى – اداعاڭ ءوزى اينالىسىپ جۇرگەن سالا جونىن­­دە ورىنباسار بولسا نەسى ايىپ؟ تاجىريبە دە، بەدەل دە، شە­بەرلىگى دە جەتىپ-ارتىلادى. بىراق اداعاڭ مەن داريعا جەڭگەيدىڭ جۇ­زىنەن رەنىش ەمەس، شىن قۋانىش تابىن كوردىك. دامنەن ۇلكەن نە بار قازاق ءۇشىن؟ شىن كوڭىلدەن ىنىگە ىزەت، اعاعا قۇرمەت – بۇل اۋلەتتىڭ ۇكىلەگەن ءداستۇرى ەكەنىنە الداعى ءومىر كوزىمىزدى انىق جەتكىزدى. تەك قارا شاڭىراق باسىلىم قىزمەت­كەرلەرى عانا ەمەس، جالپى جۋرنا­ليستىك ورتا جاراسىمىن تاپقان، ءوزارا سىيلاستىق سالتانات قۇرعان، قازاقى ءداستۇردى قادىر تۇتقان بۇل وتباسىن ەتالون رەتىندە ۇنەمى ۇلگى تۇتۋشى ەدى. جالپى، اداعاڭ لاۋازىم قۋىپ، بيىكتەرگە ۇمتىل­عان ەمەس. ايتپەسە، كەزىندە ايماق­تاردا باس رەداكتورلىققا تالاي رەت ۇسى­نىلعان ەكەن. قارا شاڭى­راقتى قۇت كورگەن، قاسيەت سانا­عان... عاسىر­لار الماسىپ جاتقان تۇستا ەل گازەتى – «ەگەمەن قازاق­ستان» جاڭا ەلورداعا العاشقى­لاردىڭ قاتارىندا كوش تۇزەۋگە قامدانىپ جاتتى. الدىمەن وسىندا بولىمشە قۇرىلدى دا، كوپ ۇزاماي بۇرىن اۋداندىق اكىم­دىك ورنالاسقان ەكى قاباتتى ەسكى عيما­راتتى رەداكتسياعا بولگەن سوڭ سونى جوندەپ، جاسقاۋدىڭ قامىنا كىرى­­­­­سىپ كەتتىك. وسى ساتتە «ەگەمەن قا­­زاق­ستاننىڭ» تىزگىنىن ەرجۇمان سمايىل ۇستاعان ەدى. مەن باس رە­داكتوردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى رەتىندە شۇعىل تۇردە اقمولا­عا قونىس اۋداردىم. ءبىر جارىم عا­سىرداي بۇرىن مەنىڭ بابام كەنەسارى ساربازدارىمەن بىرگە وسى وڭىردەن سىرداريا جاعا­لاۋى­­نا كوش­­­­كەن ەكەن، جاڭا استانا ىرگەسى قالانىپ جاتقان تۇستا تاع­دىر مەنى قايتادان اقمولاعا اكەلدى. بابا­لارىمىز قازاقتىڭ سوڭعى حانى­­نا ىلەسىپ كەتسە، تاۋەل­سىز ەلدىڭ باس­شىسىنا ەرىپ، عاسىرلار توعىسىن­دا ەسىلدىڭ بويىنداعى باس قالاعا قايتا ورال­دىق. جاسىل جەلەككە ورانىپ، اسقار تاۋلارعا سۇيەنگەن الما­تى­دان كەيىن قالا سۇرقاي، كەيىپ­سىز، شاعىن، كوڭىلسىز كورىن­گەنى­مەن، ەڭسە بيىك، كوڭىلىمىز شات بو­لاتىن. 1999 جىلدىڭ ايازى اقىر­عان اقپانىندا شەراعاڭ مەن اداعاڭ باستاعان «ەگەمەن-­قا­زاق­ستان­دىقتار» مىنگەن پويىز اق­مولا ۆوكزالىنا كەلىپ توقتادى. بۇل كەزدە شەراعا «ەگە­مەندە» قىزمەت ىستەپ جۇرگەن، كوپ ۇزاماي ءماجىلىس دەپۋتاتى بولدى. اداعا، اسقار – ۇشەۋمىز ول كىسىنىڭ وتباسىن دەپۋتاتتار ۇيىندەگى پا­تە­رىنە اپارعانىمىز ءالى ەستەن كەت­­پەيدى. شەراعاڭ الدىمەن پا­تەر­گە قارا مىسىعىن جىبەرگەن، بو­تەن، جات ەنەرگيانى الىپ كەتسىن دەگەنى شى­عار... ال اداعاڭ رەداك­تسيانىڭ تا­جىريبەسى مول، كوپتى كورگەن، جاسى ۇلكەن اعاسى رەتىندە الاتاۋ تو­رىنەن ارقا توسىنە كە­لىپ، بوز بو­رانعا ۇرىنعان، العاش­قى كەز­دە كۇي-جاي بولماي، جەر­سىنىپ ۇيرە­نىسە الماي «قامىققان» ىنى­لەرى­نە باس-كوز بولىپ، توپىرلاتىپ سوڭى­نان ەرتىپ جۇرەتىن. جاي جۇر­مەي، قارا شاڭىراق قاسيە­تىن، بۇرىن­عى­لار­دىڭ باعالى تاجى­ريبەسىن تام­سىل­مەن-اق ولار­دىڭ بويىنا سىڭى­رەتىن. شەراعاڭ مەن اداعاڭ­نىڭ سوناۋ الماتىدان بەرى جۇبى جازىلمايتىن، قاس-قاباعىنان تانيتىن باۋى­رىن شەراعا ارقاعا كەلگەن سوڭ مۇل­دەم جانىنان تاستامايتىن ەدى. اداعاڭ تاسشار سوعىپ ءجۇرىپ-اق شەراعاڭنىڭ ەمەۋرىنىن، يشاراسىن تەرەڭ تۇسىنەدى، ءتۇسىنىپ قانا قويمايدى، ۇيگە بارعان سوڭ قا­عازعا ءتۇرتىپ قويادى. كەيىن مۇ­­نىڭ ءبارى ەستەلىك-ەسسەگە، رومانعا ۇلاس­تى. وندا تەك شەراعاڭ تۋرالى عانا ەمەس، جۋرناليستەر، بىرەگەي تۇل­عالار الەمى، كىسىلىك پەن كىشىلىك تۋرالى، ءداۋىر جايلى سىر بار باي­قاعانعا. مەن الماتىعا جاڭا اۋىسىپ بارعانىمدا اداعاڭ «تەر­گەۋ ءالى بىتكەن جوق» دەگەن الا­قانداي كىتابىن قولتاڭبا جازىپ سىي­لاپ ەدى. كىتاپ قول باسىنداي عانا بول­عانمەن، تارتىمدى دا قىزىقتى، مازمۇندى ەدى. اداعاڭ – قازاق جۇرتىندا كەمەل توقاەۆ­تان كەيىن دەتەكتيۆ جانرىندا قالام تارتقان جازۋشى. بۇل – كوپ ىزدەنىس پەن ەڭبەك تالاپ ەتەتىن كۇردەلى، بىرەگەي جانر. اداعاڭ «ەگەمەننىڭ» قارا جۇمىسىمەن الىسىپ ءجۇرىپ وسى جانرعا قايتا اينالىپ سوقپاعانى وكىنىشتى... قازاقى ءداستۇردىڭ ءجىبىن ۇزبەي، اعانىڭ الدىن كەسىپ وتپەگەن، ءىنى­نىڭ مەسەلىن قايتارماعان اداعاڭ ءوزى ءومىر بويى ەڭبەك ەتكەن قارا شاڭىراقتى ەرەكشە قادىرلەۋشى ەدى، وندا ءبىر ءبىز تۇسىنە بەرمەيتىن، با­يىبىنا بارا بەرمەيتىن كيە مەن قاسيەت بار دەپ ۇعىناتىن، وعان قاتىستى ماسەلەنىڭ ەشقاي­سىسىنا ۇساق-تۇيەك دەپ قاراعان ەمەس. اقىرعى دەمى ۇزىلگەنشە وسى ۇستا­نىمىنان تايعان جوق...

ەركىن قىدىر،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «استانا اقشامى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى