داعدارىس تاعى دا قايتالانا ما؟

ساراپشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اقش-تىڭ قارجى جۇيەسىندەگى قازىرگى جاع­داي اقش-تىڭ تەك ىشكى ماسەلەسى ەكەنىنە سەنىم­دى. 2008 جىلعى قارجىلىق داعدارىس اقش-تىڭ قارجى سەكتورىنا توتەنشە جاعدايلاردا قانداي شەشىم مۇمكىندىگىن ءارتاراپتاندىردى. وسىعان بايلانىستى جاعدايدىڭ باسقا ەلدەرگە تارالۋىنا اقش-تىڭ ءوزى مۇددەلى ەمەس.

The Wall Street Journal باسىلىمىنىڭ جازۋىنشا، JPMorgan جانە سونداعى بىرنەشە ءىرى بانكتەر ءبىرىنشى رەسپۋبليكا بانكىن (First Republic Bank) قۇتقارۋ امالدارىن تالقىلاۋدى باستادى. The Wall Street Journal-عا سىلتەمە جاساعان ينتەرفاكس-تىڭ: «اقش-تىڭ ءىرى بانكتەرى Silicon Valley Bank-ءتىڭ جاعدايىنا بايلانىستى كليەنتتەر قاراجاتىنىڭ كۇرت كەتۋىنە تاپ بولعان قار­جى ينستيتۋتىن قولداۋ ءۇشىن ءبىرىنشى رەس­پۋبليكا بانكىنە كاپيتالدى بىرلەسىپ قۇيۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرىپ جاتىر» دەپ حا­بار­لادى.

اتالعان گازەت دەرەككوزدەرى بويىنشا، بىرنەشە قارجى ينستيتۋتتارى ءبىرىنشى رەس­پۋبليكا بانكىن قۇتقارۋ نۇسقالارىن قاراس­تى­ر­ىپ جاتىر. بانكتى داعدارىستان قۇتقارۋ جايلى بىرلەسكەن ءىس-قيمىل جوسپارى الداعى بەيسەنبى كۇنى جاريالانۋى مۇمكىن.

بۇل اقش-تاعى 2008 جىلعى قارجىلىق داعدارىستان كەيىنگى ەڭ ءىرى بانك ساتسىزدىگى بولدى. بارلىق ساقتاندىرىلعان دەپوزيت SVB-دەن جەكە قۇرىلىمعا Deposit Insurance National Bank of Santa Clara بانككە اۋىستىرىلدى.

سو­نىمەن قاتار Signature Bank، Silvergate بانك­تەرى دە جابىلاتىنى ايتىلىپ جاتىر.

اقش-تاعى جەرگىلىكتى داعدارىستىڭ ەۋرو­­اي­ماقتاعى بانكتەرگە اسەر ەتۋ تاۋە­كەل­دەرى شۆەيتساريانىڭ Credit Suisse بانكتىڭ اكتسيا قۇنىن تومەندەتتى. شۆەيتساريانىڭ ورتالىق بانكى نارىقتاعى سەنىمدى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن بانككە شۇعىل وتىمدىلىك بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.

ساۋىقتىرۋعا 2 تريلليون دوللار قاجەت

كەيبىر ساراپشىلاردىڭ سوزىنە دەن قويساق، قۇرىلىمدىق ماسەلەنى شەشكەنشە تاعى 50 بانك بانكروتقا ۇشىراۋى مۇمكىن.

ەندى قارجى ساراپشىلارى اقش-تىڭ فەدەرالدى رەزەرۆ جۇيەسىنە قاراپ الاڭداپ وتىر. «فرج بازالىق مولشەرلەمەنى بىردەن كوتەرىپ جىبەرسە، بۇل اقش دوللارىنا تاۋەلدى ەلدەردەگى داعدارىستى جەدەلدەتەدى. ال ول قالىپتى جاعدايدا وتسە، نارىق وعان دايىندالۋعا مۇمكىندىك الادى» دەگەن بولجام بار. سەبەبى فرج-ءنىڭ بانك سەكتورىنا دەگەن قىسىمى الداعى ونجىلدىقتاردا السىرەي قويمايدى.

ناۋرىزداعى وتىرىستىڭ قورىتىندىسى بويىنشا اقش-تىڭ فەدەرالدىق رەزەرۆتىك جۇيەسى (فرج) بازالىق پايىزدىق مول­شەر­لە­مەنى 25 بازيستىك تارماققا – جىلدىق 4،75-5% دەڭگەيىنە دەيىن كوتەردى. بۇل تۋرالى فرج-ءنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى حابارلادى. ساراپشىلاردىڭ سوزىنە سەنسەك، بۇل – الدىن الا بولجانعان جاعداي. سونىمەن قاتار فرج 2022 جىلدىڭ مامىرىندا جاريالانعان جوسپارعا سايكەس بالانسىنداعى اكتيۆتەردى قىسقارتۋدى جالعاستىراتىنىن راستادى. جوسپارعا سايكەس، قىسقارتۋ 1 ماۋسىمدا باستالدى، العاشقى ءۇش ايدا اكتيۆتەردى 47،5 ميلليارد دوللارعا قىسقارتۋ جوسپارلانعان بولاتىن، ونىڭ 30 ميللياردى – قازىناشىلىق باعالى قاعازدار، 17،5 ميللياردى – يپوتەكالىق باعالى قاعازدار. سودان كەيىن قىسقارتۋ قارقىنى ەكى ەسەگە، ايىنا 95 ميلليارد دوللارعا دەيىن وسەدى دەگەن بولجام بار.

SVB، Signature Bank-ءتىڭ كۇيرەۋى جانە اقش بانك نارىعىنداعى جالپى داعدارىس الداعى بىرەر ايدا شەتەلدىك ءباسپاسوزدىڭ باستى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەتىنىنە كۇمان جوق. بىراق 2008 جىلعى قارجىلىق داعدارىس قايتالانادى دەگەن پىكىرگە دەن قويىپ جاتقاندار از. ات­لان­تي­كالىق كەڭەستىڭ گەوەكونوميكا ورتا­لىعىنىڭ اعا ديرەكتورى جانە حالىق­ارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ بۇرىنعى كەڭەسشىسى دجوش ليپسكي 2008 جىلدار مەن قازىرگى جاعدايدى سالىس­تىرۋ قاتە دەپ سانايدى. وسىدان 15 جىلعى جاعدايدا قايتارىلماعان يپوتەكا نەسيەسى مەن اقش قازىناشىلىق وبليگاتسيالارىنىڭ كىرىستىلىگىنىڭ تومەندەگى سەبەپ بولسا، قازىر يپو­تەكا نارىعى باقى­لاۋ­دا، ال وبليگا­تسيا­لار­دىڭ كىرىستىلىگى قالىپتى دەڭ­گەيدە.

ساراپشىلاردىڭ سوزىنە سەنسەك، الەمدىك داعدارىس ءتونىپ قالدى دەپ الاڭداۋعا سەبەپ جوق. Jusan Invest ساراپشىلارى الەم 2008-2018 جىلدارداعى داعدارىستان ساباق العانىن، ەس جيعانىن جازىپ جاتىر. سول كەزدەگى داعدارىستان كەيىن ەنگىزىلگەن ەرەجەلەر مەن تالاپتاردىڭ ناتيجەسىندە، كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتىلىگىنە دەگەن تالاپ تا بۋىنىن بەكىتىپ الدى. ودان بولەك ساراپشىلار تومەندەگى فاكتورعا نازار اۋدارۋىمىز قاجەت ەكەنىن ايتادى. Silicon Valley Bank-ءتىڭ بانكروت دەپ جاريالاعانعا دەيىنگى قارجىلىق كاپيتالى 16 ملرد دوللارمەن تۇيىندەلىپ تۇردى.

دەمەك ايماقتىق دەڭگەيدەگى ءىرى ويىنشى بولعانمەن، Bank of America، JP Morgan Chase ءتارىزدى قارجى ينستيتۋتتارىمەن باسەكەگە تۇسە المايتىنى جىل باسىندا بەلگىلى بولىپ قالعان ەدى. «اقش-تىڭ ورتالىق بانكتەرىندە توتەنشە جاعدايلاردىڭ ىقپالىنا اسەر ەتەتىن تەتىكتەردىڭ بارلىعىنا ۇمىتتەنەمىز»، دەپ وتىر Jusan Invest.

Finam ينۆەستيتسيالىق كومپانياسىنىڭ ساراپشىسى يگور دودونوۆ تا اقش بيلىگىنىڭ قارجى سەكتورىنداعى ماسەلەلەردى شەشۋدەگى «باي تاجىريبەسىنە» سەنىمدى. باسقا ساراپشىلار سياقتى ول 2008 جىلمەن سالىستىرۋعا بولاتىن سالداردى كۇتپەيدى.

ساراپشى ايتىپ وتكەندەي، ەكى بانكتىڭ سالىمشىلارى 20 ناۋرىزدان باستاپ ءوز دەپوزيتتەرىن كەرى قايتارىپ الدى. فرج نەسيەلىك مەكەمەلەردى ۋاقىتشا قار­جى­لان­دى­رۋدىڭ جاڭا باعدارلاماسىن ىسكە قوستى. ورتالىق بانكتەر 25 ميل­ليارد دوللاردى قۇرايتىن جاڭا باعدارلاما بويىنشا قارجى مينيسترلىگىنەن قار­جى­لىق كەپىلدىكتەر الدى. مۇنىڭ ءبارى قارجى داعدارىسىنا قاتىستى الىپ-قاش­پا ارەكەتتەردىڭ الدىن الىپ، ەكى بانك­تىڭ بويىنان تابىلعان «داعدارىس ۆيرۋسىنىڭ» وزگە بانكتەردىڭ اعزاسىنا تارالىپ كەتۋىنە مۇمكىندىك بەرمەيدى. اقش قارجى مينيسترلىگى VB بانكروتقا ۇشىراعانىنا قاراماستان ەلدىڭ قارجى جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعىن مالىمدەسە، مينيستر دجانەت يەللەن رەتتەۋشىلەردىڭ جاعدايمەن كۇرەسۋ ءۇشىن ءتيىمدى قۇرالدارى بار ەكەنىن ايتتى. اقش-تىڭ قارجى جۇيەسى 2008 جىلعى داعدارىستان كەيىن وزگەرگەنى دە ايتىلىپ جاتىر. اق ءۇيدىڭ مالىمدەمەسى دە وسى باعىتتا ايتىلدى.

اقش-تاعى رەتتەۋشىلەر مەن ساياسات­كەر­لەردىڭ الاڭداۋعا ەش سەبەپ جوق ەكەنىن مالىمدەگەنىنە قاراماستان، بۇل جاعداي الەمدىك ەكونوميكانىڭ قارجى سەگمەنتىن «تولقىتىپ جىبەردى».

توقسان ءتۇرلى پىكىر

ءبىزدىڭ ۇلتتىق بانك الەمنىڭ قارجى نارىعىندا قۇبىلمالىلىق ءورشىپ، اقش پەن ەۋروايماقتاعى بانك سەكتورىنا قاتىستى ينۆەستورلاردىڭ الاڭداۋشىلىقتان تۋىن­دا­عان تاۋەكەلگە قىزىعۋشىلىعىنىڭ تو­مەن­دەگەنى بايقالىپ وتىرعانىن حابارلادى. «اقش-تاعى جەرگىلىكتى داعدارىستىڭ ەۋروايماقتاعى بانكتەرگە اسەر ەتۋ تاۋە­كەل­دە­رى Credit Suisse اتتى شۆەيتساريا بانكىنىڭ اكتسيا قۇنىن تومەندەتتى. شۆەيتساريانىڭ ورتالىق بانكى نارىقتاعى سەنىمدى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن بانككە شۇعىل وتىمدىلىك بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى»، دەدى ۇلتتىق بانك وكىلدەرى.

ۇلتتىق بانك سوڭعى كۇندەرى الەمدە بولىپ جاتقان وسى تەكتەس وقيعالار ىشكى ۆاليۋتا نارىعىنا دا اسەر ەتىپ وتىرعانىن دا جاسىرمادى. «اقش دوللارى ايتارلىقتاي قۇبىلىپ، ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ السىرەي باستاعانى سەزىلدى. بۇل مۇناي باعاسىنىڭ باررەلىنە 73-74 دوللار دەڭگەيىنە دەيىن تومەندەۋىمەن قيىنداي ءتۇستى. ايتسە دە اقش پەن ەۋروايماق بانكتەرىندەگى جەرگىلىكتى داعدارىستاردىڭ قازاقستاننىڭ قارجى نارىعىنا ىقپالى شەكتەۋلى. ساقتالعان ءپروفيتسيتتى ەسكەرگەندە، بانك جۇيەسىندەگى وتىمدىلىك جەتكىلىكتى»، دەدى بانك وكىلدەرى.

سونداي-اق ۇلتتىق بانك «ۆاليۋتا نارى­عىن­داعى وتىمدىلىكتى ساقتاۋ جانە ايىر­باستاۋ باعامىنىڭ كۇرت اۋىتقۋىن رەتتەۋ ءۇشىن ۆاليۋتالىق ينتەرۆەنتسيالار جۇرگىزۋ قۇقىعىن ساقتايتىنىن» مالىمدەدى. «بۇل تەڭگەنىڭ اقىلعا قونىمدى قۇبىلمالىلىعىن شەك­تەمەي، باعام بەلگىلەۋدەگى نارىق تەتىك­تە­رىن قولدايدى دەگەندى بىلدىرەدى. قاجەت بولعان جاعدايدا ينتەرۆەنتسيالار جۇر­گىزىلەدى جانە ءتيىستى اقپارات بۇقارالىق اق­پارات قۇرالدارى ارقىلى جاريالانادى»، دەلىنگەن ۇلتتىق بانك تاراتقان حابارلامادا.

ساراپشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اقش-تىڭ قارجى جۇيەسىندەگى قازىرگى جاع­داي اقش-تىڭ تەك ىشكى ماسەلەسى ەكەنىنە سەنىم­دى. 2008 جىلعى قارجىلىق داعدارىس اقش-تىڭ قارجى سەكتورىنا توتەنشە جاعدايلاردا قانداي شەشىم مۇمكىندىگىن ءارتاراپتاندىردى. وسىعان بايلانىستى جاعدايدىڭ باسقا ەلدەرگە تارالۋىنا اقش-تىڭ ءوزى مۇددەلى ەمەس.

 قارجى ساراپشىسى عالىم حۇسايىنوۆ SVB جانە باسقا دا بانكتەردىڭ بانكروتقا ۇشىراۋى 2008 جىلعى جاعدايدان وزگەشە ەكەنىن اتاپ ءوتتى. «ەگەر 2008 جىلى نەگىزگى سەبەپ نەسيەلىك تاۋەكەل بولسا، بيىلعى جىلى پايىزدىق تاۋەكەل فرج-نىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەلەردى كۇرت كوتەرۋىنە بايلانىس­تى جۇمىس ىستەدى. بانكروتتىققا بانكتىڭ باعالى قاعازدارداعى اكتيۆتەردىڭ ۇلكەن كولەمىن ۇستاۋى، كەيىننەن قۇنسىزدانعانى سەبەپ بولىپ وتىر»، دەپ جازدى قارجىگەر ءوزىنىڭ Telegram-ارناسىندا.

قارجىگەر ايتىپ وتكەندەي، اقش-تا بانكروتتىق پەن رەتتەۋشى ارەكەتتەر بىرنەشە كۇن ىشىندە اياقتالادى. بۇل سالىمشىلارعا بارلىق جيناعىن جوعالتپاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ءبىزدىڭ قارجى سەگمەنتى ىشتەن دە، سىرتتان دا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتىڭ قۇرساۋىندا ەكەنىن ساراپشىلار وسىعان دەيىن تالاي رەت ايتقان. ەڭ باستى قاۋىپ الەمدىك تاۋار نارىقتارىنا جانە ولاردىڭ جاعدايىنا تاۋەلدىلىگىمىز وسىعان دەيىن تالاي رەت ايتىلعان. تەڭگە باعامى، ينفلياتسيا قارقىنى، تولەم بالان­سى­نىڭ جاعدايى جانە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت، ەڭ الدىمەن وسى فاكتورلارعا تا­ۋەل­دى. ماكروەكونوميكالىق كورسەت­كىش­تەر­­دىڭ مۇناي باعاسىنا تاۋەل­دىلىگىن ازايتۋدى ۇكىمەتتىڭ باستى مىندەتىنە اينالۋعا ءتيىس. ەكسپورتتىق ءونىم اسسورتيمەنتىن ءارتاراپتاندىرۋدى جەدەلدەتۋ دە ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

الەم قۇبىلمالىلىقتى باستان كەشىپ جاتقانىن، ونىڭ جالعاسا بەرۋى زاڭدىلىق ەكەنىن ساراپشىلار اشىق ايتىپ وتىر. 1998، 2008، 2018 جىلدارداعى داعدارىس ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ارقاسىنا قاتتى باتقانىن ءالى ەشكىم ۇمىتقان جوق. ساراپشىلار 2008 جىلعى داعدارىسقا بانكتەردە قۇندى قاعازداردىڭ جيناقتالىپ قالعانى سەبەپ بولعانىن، ونىڭ قۇنىن انىقتاۋ مۇمكىن بولماعانىن ايتادى.

وتاندىق ساراپشى ماعبات سپانوۆ ەندىگى جاعدايدىڭ نۇكتەسى الەمدەگى وزگەرىس­تەر­دىڭ ناتيجەسىنە بايلانىستى قويىلادى دەگەن پىكىردە.

قوسارلانعان قىسىم قۇشاعىندا

2000 جىلدارى مۇنايدان تۇسكەن تابىس نەگىزگى كاپيتالدى ينۆەستيتسيالاۋعا ەمەس، تۇتىنۋ نارىعىنا جۇمسالعانى ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ قاتەلىگى بولدى.

ءبىزدىڭ تاۋارلارىمىز ەاەو، دۇنيە­جۇ­زىلىك ساۋدا ۇيىمى الاڭىندا باسەكەگە قابىلەتتى بولماي شىقتى. بۇل – العاشقى قاتەلىگىمىزدىڭ كولەڭكەسى. سەبەبى ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋدى تىم كەش قولعا الدىق. باعدارلاماعا بولىنگەن قارجىدان ۇلەس الىپ قالعىسى كەلەتىن ادامداردىڭ تابەتىن تيا الماعانىمىزدان 2008-2018 جىلدارداعى داعدارىستاردان تولىققاندى ايىعىپ شىعا المادىق. 2005 جىلدان باس­تاپ مەملەكەتتىڭ بيزنەستەگى ۇلەسىنىڭ ءوسىپ كەتۋى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتە­مىز دەگەن ۇستانىممەن ءتۇسىندىرىلدى. مۇنىڭ وتە قاۋىپتى ارەكەت ەكەنىن باعا ساياساتىنا ىق­پال ەتىپ وتىرعان بىرنەشە مونوپوليست كومپانيا­لار پايدا بولعاندا ءبىر-اق بىلدىك.

م.سپانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءدال قازىر اقش-تىڭ جەكەلەگەن بانكتەرىنىڭ پروبلەمالارى قازاقستان ەكونوميكاسى مەن تەڭگەگە اسەر ەتپەيدى. سەبەبى بۇل جولى داعدارىستىڭ بۇكىل بانك جۇيەسىنە تارالىپ كەتپەۋىنە تەك اقش ەمەس، الەم حالقى مۇددەلى بولىپ وتىر. «شيكىزات (مۇناي، ۋران، مەتالدار) ەكسپورتى بويىنشا باعانىڭ تومەندەۋى تەڭگەنىڭ تومەندەۋىنە اكەلەدى. ازىرگە ەڭ جاعىمسىز ستسەناري وسى. مەملەكەتتەر يمپورتتى الماس­تىرۋ، بالاما ەكونوميكالىق وداقتار قۇرۋعا باسىمدىق بەرۋى كەرەك»، دەدى م.سپانوۆ.

الماتى