قاھارمان باقىت بايجانوۆ

ء«وز ادامدارىمىزعا وق اتپايمىز»

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياق­تالعانىنا جيىرما جىلدان كەيىن رەس­پۋب­ليكالىق «كازاحستانسكايا پراۆدا» گا­زەتىنىڭ 1965 جىلدىڭ 25 شىلدە كۇنگى سانىندا ادىلەت گەنەرال-مايورى ب.ۆيك­تو­روۆتىڭ «ارحيۆتەگى ءىس» اتتى ماقالاسى جاريا­لاندى. ماقالادا سول كەزەڭدەگى جا­بىق تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى تۇركىستان لەگيو­نى قاتارىندا بولعان جاۋىنگەر باقىت بايجانوۆ حاقىندا باياندالعان. اۆ­تور ماقالاسىندا قازاق جاۋىنگەرىنىڭ تو­لىق ءومىربايانى، ونىڭ تۋعان جەرى، اتا-انا­سى، تۋعان-تۋىستارى دا ازىرشە بەلگىسىز دەپ اتاپ وتەدى.

سۇراپىل سوعىستى باقىت بايجانوۆ ەلدىڭ باتىسىنداعى شەكارا زاستاۆاسىنان قارسى الادى. سوعىستىڭ العاشقى كۇن­دە­رىنىڭ بىرىندە شەكاراشى باقىت كۇشى باسىم جاۋ قولىنا تۇتقىنعا تۇسكەن. قول­عا تۇسكەن اسكەري تۇتقىندارمەن بىر­­گە لاگەردەن لاگەرگە اۋىسادى. ال 1941 جىلدىڭ كۇزىندە ۆارشاۆادان 12 شاقىرىم جەردەگى لەگيونوۆو اسكەري تۇت­قىندار لاگەرىنە اكە­لى­نەدى. وسى لاگەردە ول تۇركىستان لەگيو­نى قاتارىندا كىشى كومانديرلەر دايار­لايتىن  كۋرستان وتەدى. سودان سوڭ ۆزۆود كو­مان­ديرى بولىپ تاعايىندالادى.

1942 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا وڭ­تۇس­تىك-باتىس مايدان شەبىنەن قىزىل اسكەر قۇرامىنا تۇركىستان لەگيونى قاتارىندا ەرىكسىز قىزمەت ەتكەن قازاق اسكەري تۇت­قىن­دا­رىنىڭ ۇلكەن ءبىر توبى وتەدى. ويتكەنى بۇل جاۋىنگەرلەر كەڭەس وداعىنا قارسى سو­عىسۋدان باس تارتىپ، كەڭەس اسكەر قۇرا­مى­نا قايتا قوسىلادى. بۇل توپتىڭ مايدان شەبىنەن وتۋگە باسشىلىق جاساعان باقىت بايجانوۆ بولاتىن.

1942 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا باقىت بايجانوۆ قىزمەت ەتكەن تۇركىستان لەگيونى قۇرامىنداعى باتالون مايدان شەبىنە اكەلىنگەن. ول روتاسىنداعى ءاربىر لەگيونەرمەن جەكە سويلەسىپ، ء«وز ادام­دارىمىزعا قارسى وق اتپايمىز. مەن باسقا كومانديرلەرمەن بايلانىسىپ، نە ىستەيتىنىمىزدى انىقتاپ، شەشىمىن اي­تا­مىن» دەگەن باعىتتا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەن.

ب.بايجانوۆ جاقىن ماڭداعى دەرەۆنيا تۇرعىندارىمەن بايلانىس ورناتىپ، لەگيوننىڭ باسقا بولىمدەرى قاي­دا ورنالاسقانىن ءبىلىپ الادى. كەيىن جەر­گىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كومەگى­مەن پار­­­­تي­زاندارمەن بايلانىس ورناتادى. پار­­تيزاندار ارقىلى الىنعان سوۆين­فور­مبيۋرونىڭ حابارلارىن، ليستوۆكالار مەن گازەتتەردى لەگيونەرلەرگە تا­را­­تىپ وتىرعان. وكىنىشكە قاراي، فاشيستەر باقىت بايجانوۆتى ءبىر تۇندە تۇتقىنداعان. سول ساتتە ودان جويىپ ۇلگەرمەگەن كەڭەستىك ليستوۆكانى تاۋىپ الادى. فاشيستەر ب.بايجانوۆتى ازاپتاپ، قيناعانىمەن، قاجەتتى مالىمەتتەردى اشىپ ايتپاعان. 1942 جىلدىڭ جەلتوقساننىڭ باسىندا باقىت بايجانوۆتى ۆورونەج وبلىسىنىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان بوگۋچار قالاسىنىڭ تۇرمەسىندە ءولىم جازاسىنا كەسكەن.

باقىتتىڭ ەرلىگى مەن ءولىمى لەگيون جاۋىنگەرلەرىنىڭ مۇقالماس كۇش-جىگەرى مەن اسقاق رۋحىن ودان سايىن جاني تۇس­كەن. ونىڭ دالەلى – جەلتوقساننىڭ 19-ىنا قاراعان تۇندە ب.بايجانوۆتىڭ استىرتىن توبى ءماجىلىس وتكىزىپ، مايدان شە­بى­نەن شابۋىل باستالعان كەزدە قىزىل اسكەر بولىمدەرىنە وتۋگە ءبىراۋىزدان شە­­شىم قابىلداۋى. الدىڭعى شەپتەگى بولىمدەرگە حابار بەرۋ ءۇشىن ەڭ سەنىمدى دەگەن جاۋىنگەرلەردى جىبەرۋ ۇيعارىلعان. ولارعا جاۋدىڭ اتىس نۇكتەلەرى مەن قورعانىس شەبىنىڭ وسال تۇستارى تۋرالى، لەگيونەرلەردىڭ مايدان شەبىنەن ءوتۋ­دىڭ بەلگىلەنگەن دابىلىن جەتكىزۋ تاپ­سى­رىل­عان.

بۇل تاپسىرمانى ورىنداۋ قاتارداعى لەگيونەرلەر نىعمەت تابيشكين، قۇرماش مۇحامەجانوۆ، مۇساباي مالىباەۆ پەن اسقار الياقباروۆقا جۇكتەلەدى. تاپسىرما العان ولار ەكىگە ءبولىنىپ، ماي­دان شەبىنىڭ ءار تۇسىنان قىزىل اس­كەر­دىڭ الدىڭعى شەپتەگى بولىمدەرىنە امان-ەسەن جەتكەن. كسرو قورعانىس مينيس­ترلىگىنىڭ ارحيۆىندە دون وزەنىنىڭ اۋما­عىندا وڭتۇستىك-باتىس مايداننىڭ قىزىل اسكەر بولىمدەرىنە تۇركىستان لەگيونى قاتارىنداعى 193 قازاق جانە وزبەك جاۋىنگەرىنىڭ وتكەنى تۋرالى قۇجات ساقتالعان. ولاردىڭ كوپشىلىگى كەيىن قولىنا قارۋ الىپ، نەمىس-فاشيستەرىنە قارسى ەرلىكپەن سوعىستى. لەگيونەرلەر اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، قاشۋدى ۇيىمداستىرعاندار كسرو ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى ل.بەريا­نىڭ جەكە ۇيعارىمىمەن كەڭەستىك تو­­زاق لاگەرلەرىنە ايدالدى.

ەڭ وكىنىشتىسى، بۇل ادىلەتسىزدىك تىرى­لەر­مەن بىرگە ەرلىكپەن قازا تاپقان باقىت بايجانوۆتى دا اينالىپ وتپەدى. ونىڭ ەسىمى ۇمىتىلىپ، وعان جانە لەگيون قاتارىندا بولعان جازىقسىز تۇتقىندارعا «ساتقىن» دەگەن قارعىس تاڭباسى باسىلدى. ال 60-جىلداردىڭ ورتاسىندا قازاق كسر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كو­مي­تەتىنىڭ (مقك) كەيبىر وبلىستىق باس­قارمالارى مەن پريۆولجسك اسكەري وكرۋ­گىنىڭ تەرگەۋشىلەر توبى بۇل ارحيۆ ءىسىن قايتا قاراپ، ب.بايجانوۆقا قاتىستى اقي­قاتتى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىسىن ات­قار­عان. الايدا قازاق جاۋىنگەرىنىڭ ەرلىگى تۋرالى مالىمەتتىڭ ەگجەي-تەگجەيى ءالى كۇنگە تولىق انىقتالعان جوق.

«بايجانوۆتى مەن تانيمىن...»

1965 جىلدىڭ 12 تامىز كۇنى قازاق كسر قو­عام­دىق ءتارتىپتى قورعاۋ مينيسترلىگىنە قاراس­تى الماتى قالاسىنداعى №1 تەرگەۋ يزولياتورىندا قاماۋدا وتىرعان راحيم الماسوۆ دەگەن ازامات كسرو مينيسترلەر كە­ڭەسى جانىنداعى مەملەكەتتىك قاۋىپ­سىز­دىك كوميتەتىنىڭ توراعاسىنا حات جاز­عان. حاتتا «كازپراۆدا» (25.07.1965) گا­زە­تىندەگى ماقالانى وقىعانىن، وندا ەسىمى اتالعان تۇركىستان لەگيونى ۆزۆودىندا بىرگە بولعان ەرلىك يەسى باقىت بايجانوۆتى جەكە بىلەتىنىن، بۇل تۋرالى ماقالا اۆتورىنا حابارلاۋدى نەمەسە قاھارماندىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن ب.بايجانوۆتىڭ ەرلىگى تۋرالى قايدا جا­زۋعا بولاتىنىن نازارعا ۇسىنعان. جا­زىل­عان حاتتىڭ كوشىرمەسىنە قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى مەم­لە­كەت­تىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى پودپول­كوۆ­نيگى ميلاۆانوۆ قول قويعان.

ال 30 تامىزدا قازاق كسر قوعامدىق ءتار­تىپتى قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ تۇتقىن ورىن­دارىنىڭ باسقارماسىنا قاراستى №1 تەرگەۋ يزولياتورىنىڭ باستىعى، ما­يور ەگوروۆقا جازعان حاتىندا: «لەگيون قاتارىندا بايجانوۆپەن بىرگە كىشى كومانديرلەردى دايارلايتىن مەكتەپتە بىرگە وقىدىم. مەكتەپتى تارتىپسىزدىگىم ءۇشىن اياقتامادىم. كەيىن بايجانوۆ ۆزۆو­دىندا سارباز قاتارىندا بولدىم. 1942 جىلدىڭ قازان ايىندا تۇركىستان لەگيونىنىڭ ءۇش باتالونى كۋبان اۋدانى مەن دون بويىنداعى مايداننىڭ الدىڭعى شەبىنە كەلىپ ورنالاسقان سوڭ، بايجانوۆ لەگيو­نەرلەرگە ءوزىنىڭ بۇيرىعىنسىز كەڭەس اسكەرىنە قارسى وق اتپاۋدى بۇيىردى. مۇنى «جوعارىدان» كەلگەن بۇيرىققا سۇيەنىپ ايتىپ تۇرعانىن لەگيونەرلەرگە ەسكەرتتى. بايجانوۆ لەگيونەرلەر اراسىنا ليستوۆكالار مەن گازەت تاراتتى. كەيىن سەزىكتەنگەن فاشيستەر ونى تۇتقىنعا الدى. ب.بايجانوۆتى بوگۋچار قالاسىنا الىپ كەتتى. بىراق كەيىن وسترۋۆ-مازوۆەتسكا قالاسىنداعى (پولشا) №333 شتالاگتا اتۋ جازاسىنا كەسىلدى دەگەن اڭگىمە تارادى. بايجانوۆ ۆزۆودىنداعى 60-قا جۋىق سارباز الدىڭعى شەپتەن الىنىپ، ۆارشاۆادان 90 شاقىرىم جەردەگى تىلعا جىبەرىلدى. مەنىڭ سەدەلسە لاگەرىندەگى ءنومىرىم – №8661. كەيىن باسقا تۇتقىندارمەن بىرگە بۋحەنۆالد لاگەرىنە جىبەردى. ميەستە التمارك ەلدى مەكەنىندە نەمىستىڭ باۋەرى قاراماعىندا جۇمىس ىستەدىم.

باقىت مەنىمەن اڭگىمەسىندە استراحان­نان ەكەنىن ايتقان ەدى. بىراق قاي اۋدان­دا تۇرعانىن ايتپادى. ونى تانيتىن ز.سالىقوۆ ىلە اۋدانىنىڭ وكتيابر ۇجىم­شارىندا، نۇرباەۆ كازپراۆدادا (كا­مىش­­زاۆود) تۇرادى. ال ءبىر ازامات قا­زاق كسر عىلىم اكادەمياسىندا قويما مەڭگەرۋشىسى. باقىت ءوزى ۇزىن بويلى، جۇ­قالتاڭ. قايدا جەرلەنگەنى بەلگىسىز. نەمىس ءتىلىن جاقسى بىلەدى. ءوزىم تۇتقىننان بوساعاننان كەيىن قىزىل اسكەر قاتا­رىن­دا قىزمەت ەتىپ، 1947 جىلدىڭ جەل­توق­سا­نىن­دا اسكەر قاتارىنان بوسادىم»، دەپ بايانداعان.

1965 جىلدىڭ 8 قىركۇيەگىندە قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى مەم­لەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى حات­شى­لى­عىنىڭ باستىعى، مايور نەليدوۆ اتىنا قازاق كسر قوعامدىق ءتارتىپتى قور­عاۋ مينيسترىلىگىنە قاراستى تۇت­قىن ورىندارىنىڭ باسقارماسى باستى­عى­نىڭ ورىنباسارى، پودپولكوۆنيك ي.روديننەن قاتىناس قاعاز كەلگەن. قا­تى­ناس قاعازدا «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنە جاريالانعان ادىلەت گەنەرال-مايورى ب.ۆيكتوروۆتىڭ ماقالاسىندا ايتىلعانداي، ب.بايجانوۆتىڭ ىسىمەن قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى جانىن­دا­عى مقك قىزمەتكەرلەرى اينالىسىپ جاتقاندىعىن، وسىعان وراي باسقارماعا قاراستى مەكەمە تۇرمەسىندەگى تۇتقىن ر.الماسوۆتىڭ 7 بەتتىك حاتىن جولداعانىن مالىمدەگەن.

راحيم الماسوۆ 1922 جىلى تۋعان. ول – الماتى وبلىسىنداعى ىلە اۋدانىنا قاراستى وكتيابر ۇجىمشارىنىڭ تۇرعىنى. 1965 جىلى قازاق كسر قىل­مىس­تىق كودەكسىنىڭ 93-بابى (قاساقانا اۋىر دەنە جاراقاتىن سالۋ)، 136-بابى (الاياقتىق) 178-بابى (مورلەر، شتامپتاردى جانە بلانكىلەردى قولدان جاساۋ نەمەسە ۇرلاۋ)، 200-بابىمەن (بۇزاقىلىق) قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان. 1965 جىلدىڭ شىلدە ايىندا ءىستى بولعان راحيم الماسوۆ الماتى قالاسى سوۆەت اۋدانىنىڭ حالىق سوتىنىڭ شەشىمىمەن قازاق كسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 136-بابى (الاياقتىق) بويىنشا 8 جىلعا سوت­تال­­عان.

«ار-نامىسىمدى ولتىرە المايسىڭدار...»

1941 جىلى جەلتوقسان ايىندا ر.الما­­سوۆ الماتى وبلىسىنىڭ ىلە اۋدان­دىق اسكەري كوميسسارياتىنان قى­زىل اسكەر قاتارىنا الىنعان. ال 1942 جىل­دىڭ ناۋ­رىز ايىنا دەيىن الماتى قا­لا­سىنداعى 343-اتقىشتار پولكى قۇرا­مىن­دا قىزمەت ەتكەن. ناۋرىز-ماۋسىم ارالىعىندا وڭتۇستىك-باتىس مايدانىندا ۇرىس قيمىلدارىنا قاتىناسقان. 1942 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا دون وزەنى اۋماعىنداعى اۋىر ۇرىستاردىڭ بىرىندە تۇتقىنعا تۇسكەن. تۇتقىنداردى كورولكوۆو ستانتسياسىندا ۇلتىنا سايكەس ءبولىپ، روۆنو لاگەرىندەگى مۇسىلماندارعا اكەلىپ قوسادى. وسى لاگەردە العاش رەت باقىت بايجانوۆپەن كەزدەسكەن. كەيىن ولاردى ۋكراينانىڭ سۋمى وبلىسى لادان ەلدى مەكەنىنە اۋدارادى. وسى جەردە ر.الماسوۆ العاش رەت باقىتپەن تىلدەسكەن. ۆارشاۆا قالاسىنداعى كىشى كومانديرلەر دايارلايتىن مەكتەپتە بىرگە وقىپ، ءجيى كەزدەسىپ تۇرعان.

ر.الماسوۆپەن اراداعى اڭگىمەدە باقىت ءوزىنىڭ 1920 جىلى استراحان قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەنىن، سول جەردەن 1939 جىلى اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعانىن، شەكارا زاستاۆاسىندا قىزمەت اتقارعانىن ايتقان. وتباسىنان تەك باۋىرى تۋرالى اڭگىمەلەگەن. اتالعان مەكتەپتە اي جارىمداي وقىعان ب.بايجانوۆ قۇرامىندا ر.الماسوۆ بولعان ۆزۆودتىڭ كومانديرى لاۋازىمىنا تاعايىندالادى. وسى كەزدە ءوز تاراپىنان لەگيونەرلەرگە اسكەري جاتتىعۋ جۇمىستارىن بار مۇمكىندىگىنشە نەمىس نۇسقاۋشىلارىنان قاشىقتا وقى­تۋ­عا تىرىسقان. تۇركىستان لەگيونى مايدان شە­بىنە جەتكەننەن كەيىن قىزىل اسكەر قا­تارىنا ءوتىپ كەتەتىنى، مايداندا نەمىس­تەر­دىڭ جاعدايى جاقسى ەمەستىگىن اشىق ايتقان.

بايجانوۆ ءاردايىم جەرگىلىكتى تۇرعىن­دار­مەن فاشيستەر سياقتى ارەكەت ەتپەڭدەر، دۇرىس قارىم-قاتىناس جاساڭ­دار دەپ ەسكەرتىپ وتىرعان. ۇرىس قيمىلدارىنىڭ با­رىسىندا پارتيزانداردى ۇستاعان جاع­داي­دا بىردەن نەمىستەر جوق ايماققا وتكىزىپ جىبەرۋ تۋرالى كەڭەس بەرگەن. «ۇلتتىق» اتاۋىمەن قۇرىلعان استىرتىن ۇيىم مۇشەلەرى ر.الماسوۆ (قازاق)، ق ۇلىمبەتوۆ (قازاق، كوكشەتاۋ وبلىسى)، ساعات (قازاق، ست. بالقاش، قازاق تەمىرجولى)، قاسىم (ينتەرناتسيونال، قاسكەلەڭ اۋدانى، الماتى وبلىسى)، ءماسىمحان، ز.ساليموۆ (الماتى وبلىسى، ىلە اۋدانى)، بابىش نارتاەۆ (قىرعىز كسر، جالالاباد وبلىسى، الابۋحين اۋدانى، فرۋنزە ۇجىمشارى)، ءبىر ازامات قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىندا قويماشى، 50 جاس­تا» دەپ جازعان ر.الماسوۆ.

وعان «استىرتىن ۇيىم باسشىسى ب.باي­جانوۆتىڭ ورىنباسارى كىم بولدى؟» دەگەن سۇراۋ قويىلعان. بۇعان بىلايشا جاۋاپ بەرگەن: «ۇلتتىق استىرتىن ۇيىمدى باقىت بايجانوۆتىڭ ءوزى باس­قار­دى».

ر.الماسوۆتىڭ 1966 جىلدىڭ 24 ناۋ­رىز كۇنى قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى مقك توراعاسىنا جازعان تۇسىنىكتەمەسىندە: «...قازان نە قاراشا ايىن­­دا لەگيوندا «ۇلتتىق» اتاۋىمەن استىرتىن ۇيىم جۇمىس جاسايتىندىعىن ەستىپ، ءبىلدىم. تۇركىستان لەگيونىندا فاشيس­تەرگە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن «ۇلتتىق» اتاۋمەن استىرتىن ۇيىم قۇرىلدى. بۇل ۇيىم­نىڭ كومانديرى وتانىنىڭ پات­ريوتى باقىت بايجانوۆ بولاتىن. ونى 1942 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا فاشيست جەندەتتەرى ءولتىردى. «ۇلتتىق» استىر­تىن ۇيىمنىڭ ماقساتى – نەمىس اسكە­ري باسشىلىعىنىڭ وزدەرىنە بەرىلگەن قا­رۋى­مەن فاشيستەرگە قارسى شىعۋ. بار مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، كەڭەس اسكەرىنە قوسىلۋ، نەمىس-فاشيستەرى اسكەرى تى­لىن­دا­عى بولىمدەرىنىڭ ىشىنە ىرىتكى سالۋ مەن كۇش-قۋاتىن السىرەتۋ. ولار قىمبات­تى دا قۇندى ءومىرىن فاشيزمگە قارسى كۇ­رەس جولىنا ارنادى.

ۇيىم فاشيزمگە قارسى اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزدى. لەگيونەرلەر وتانىنا قارسى سوعىسقىسى كەلمەدى. باقىت ءوزى قازا تاپسا دا، استىرتىن ۇيىم جۇمىس جاساي بەرە­تىن­دىگىن بىرنەشە رەت ايتقان بولاتىن. نەمىستەر كۇز ايىندا لەگيوندا استىرتىن ۇيىمنىڭ جۇمىس ىستەيتىندىگىن بىلگەن سياق­تى. كۇزدە ەكى لەگيونەردى اتۋ جازاسىنا كەسىپ، ەكەۋىن كونتسلاگەرگە جىبەردى. قاراشا ايىندا ءبىزدىڭ ءبولىمدى دون وزەنى جاعالاۋىنداعى مايدان شەبىنەن 80-100 كم جەرگە الىپ كەلدى. ەكى اپتا بويى قورعانىس شەبىن سالۋ جۇمىستارىمەن اينالىستىق. ەكى اپتادان كەيىن ءبىزدى پو­يىزبەن تىلعا الىپ كەتتى. پويىزدا باقىت 2-ۆاگوندا، ال مەن 4-ۆاگوندا بولدىم.

جولدا باقىتتى ەكى نەمىس ۋنتەروفي­تسە­رى مەن ەكى فەلدفەبەل تۇتقىندادى. مەجەلى جەرگە دەيىن ونى نەمىستەردىڭ كۇزەت ۆزۆودى ورنالاسقان ۆاگونمەن الىپ كەلگەن. بۇل تۋرالى ماعان باسقا لەگيونەرلەر ايتىپ بەردى.

مەنىڭ قىسقاشا تاريحىم مىنە، وسىنداي. سىزدەردى حاباردار ەتەمىن. كەشىرىڭىز، 24 جىل ءوتتى، ەسكە ءتۇسىرۋ وتە قيىن. بۇل سىزدەرگە تۇسىنىكسىز، بۇنى كەرەكتى ادرەسكە جولداڭىز»، دەپ اياقتالعان تۇسىنىكتەمەنىڭ سوڭىندا تۇتقىن الماسوۆ دەپ قول قويعان.

ونىڭ تۇسىنىكتەمەسىنە قاراعاندا، استىرتىن ۇيىم مۇشەلەرى ب.بايجانوۆتىڭ باس­شىلىعىمەن پولشا جەرىندەگى ۆيليامينو سەلوسى ماڭىنداعى پولياك پار­­تي­زاندارىمەن بايلانىس ورناتقان. ولار­دىڭ كومەگىمەن زيگرزە سەلوسىندا قارۋ-جاراق قويماسىن جارىپ جىبەرگەن. كيەۆتەن 70 شاقىرىم جەردەگى تار تاباندى تەمىرجولدى، لاداننان 18 شاقىرىمدا تۇرعان وق-دارىلەر تيەلگەن 2 ۆاگوندى جارىپ جىبەرۋگە تاپسىرما بەرگەن.

«تاعى بىردە 1942 جىلدىڭ قاراشا ايىن­دا نەمىستەر مايدانعا جونەلتۋ ءۇشىن حيميالىق جىلىتۋ جاستىقشالار (گرەلكا) تيەلگەن ەكى ۆاگون دايىندادى. باقىت جالعان قۇجاتتار دايىنداعان سياقتى. سونىڭ ناتيجەسىندە ۆاگوندار باسقا با­عىت­قا كەتىپ، پارتيزانداردىڭ قولىنا تۇس­كەندىگىن ەستىدىم. بۇل فاكتىنى تەكسەرۋ كەرەك»، دەپ جازعان ر.الماسوۆ.

قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى جا­نىن­داعى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كو­مي­تەتىنىڭ سەمەي وبلىسى بويىنشا اعا جەدەل ۋاكىلى رودچەنكو ر.الماسوۆتىڭ ايتۋىمەن تولتىرعان قۇجاتتا باقىت بايجانوۆتى بىلايشا سيپاتتايدى: «بويى 170 سم، ارىق، قاراتورى، جۇقالتاڭ كەلگەن، داۋىسى جايلى جانە قاتقىل. ساپتىق جاتتىعۋ ساباقتارىن وتكى­زۋ بارىسىندا جۇدىرىعىن ءتۇيىپ الىپ، قىساتىن. بۇل ونىڭ قولىندا ءبىر نار­سە بارداي اسەر قالدىراتىن ەدى».

«تۇتقىندالعاننان كەيىن باقىتتى ءبىز لەگينوۆو ستانتسياسىندا كوردىك. باقىت باس كيىمسىز، قولى ارتىندا كىسەندەۋلى بولدى. ءبىزدىڭ ساپتىڭ باعىتىمەن ونى الدى-ارتىنان ءتورت نەمىس سولداتى كۇزەتپەن الىپ ءوتتى. 1942 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا ءبىزدى الاڭعا ءۇش قاتار ءتورت بۇرىشپەن ساپقا تۇرعىزدى. ساعات 10:00 شاماسى بولاتىن. كۇن ب ۇلىڭعىر بولىپ تۇردى. ساپتىڭ ورتاسىندا تۇرمەنىڭ ءۇستى جابىق جۇك ماشيناسى مەن ۇستىندە دىبىس كۇشەيتكىشى بار جەڭىل كولىك ماشيناسى تۇردى. شاعىن تريبۋنا ۇستىندە نەمىس اسكەرىنىڭ ەكى پودپولكوۆنيگى مەن ءبىر كاپيتان جانە ۇلتى قازاق لەگيونەر ۆالي-كايۋم حاننىڭ ورىنباسارى، مايور بەكەتوۆ بولدى. ولاردان ءسال الىسىراق جەردە كاسكا كيگەن ءبىر ۆزۆود نەمىس سولداتتارى ساپ تۇزەپ تۇردى. تريبۋناعا جاقىن جەردە ءتورت فاشيست كۇزەتكەن باقىت تۇردى. ءبىر بايقاعانىم، ءتورت ءفاشيستىڭ ەكەۋىنىڭ بويىنىڭ ەرەكشە ۇزىن بولعانى دا ەسىمدە قالدى.

بايجانوۆتىڭ ۇستىندە ەسكى قىزىل اسكەر گيمناستەركاسى مەن كەڭ شالبار، اياعىندا اعاشتان جاسالعان شاركەي بولدى. الدىمەن نەمىس پودپولكوۆنيگى، كەيىن ما­يور بەكەتوۆ بۇيرىقتى وقىدى. بۇيرىقتىڭ ءنومىرى 62 نە 162. ساپ الدىندا وقىلعان بۇيرىقتىڭ ءماتىنى بويىنشا بايجانوۆ نەمىس اسكەرىنە قارسى كۇرەس جۇرگىزىپ، كوممۋنيستەر جانە پارتيزاندارمەن، قى­زىل اسكەر بولىمدەرىمەن بايلانىس­تا بول­عان. تۇركىستان لەگيونىندا قارۋلى كوتە­رىلىس ۇيىمداستىرماقشى بولعان. بۇيرىق بويىنشا ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. بۇيرىقتى لەگيون الدىندا شاپشاڭ وقىپ، بايجانوۆتى دا سول بويدا الىپ كەتتى. بايجانوۆتى ماشينا وتىرعىزار ساتتە ول شامامەن بىلاي ايعايلادى: «مەنى ولتىرەرسىڭدەر. بىراق مەنىڭ ار-نامىس، ابىرويىمدى ولتىرە المايسىڭدار!». ول تاعى دا ايقايلاپ، بىردەمەلەردى ايتقانىمەن، انىق ەستي الماي قالدىم. ءارى وعان ونداي مۇمكىندىك بەرمەدى».

وسىلاي جازبا قالدىرعان ر.الماسوۆ­تىڭ دەرەگىنشە، ديۆەرسيالىق قىزمەت ەت­كەندەردىڭ ءاربىرىن وسىلاي جازا­لاي­تىندىعى جاريالانعان. بايجا­نوۆ­تىڭ قازاسىنا بايلانىستى ەكى ءتۇرلى بولجام بار. ءبىرى – بوگۋچار قالاسىندا ءولىم جازاسىنا كەسىلگەنى، ال ەكىنشىسى – وستۋۆ-مازوۆەتسكا قالاسىندا ولتىرىلگەنى تۋرالى قاۋەسەت.

ر.الماسوۆ: «بۇل جونىندە ءدال ايتا المايمىن. شامامەن ءبىر اپتادان سوڭ ءبىزدىڭ لەگيوندى تاراتىپ، ءبارىمىزدى ءبولىپ-ءبولىپ كونتسلاگەرلەرگە جىبەردى. ب.بايجانوۆتى مەنەن باسقا جاقسى بىلەتىن زاير سالىقوۆ. ول قازىرگى ۋاقىتتا الماتى وبلىسى، ىلە اۋدانىنا قاراستى وكتيابر كەڭشارىندا جۇمىس ىستەيدى. ال ەكىنشى ادام – ۇلتى قىرعىز، قىرعىز كسر، جالالاباد وبلىسى، الابۋحين اۋدانى، فرۋنزە ۇجىم­شا­رى­نىڭ تۇرعىنى بابىش نارتاەۆ بولسا، ءۇشىنشىسى – الماتى قالاسىندا تۇ­­­را­تىن قازاق ازاماتى. ول قازىرگى ۋا­قىت­تا قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىندا ەكسپەديتور نە جابدىقتاۋشى بولىپ قىزمەت ىس­تەيدى»، دەپ جازبا قالدىرعان. ول سوز­دە­رى­نىڭ دۇرىس جازىلعانىن راستايمىن دەپ قولىن قويعان.

لەگيون قۇرامىنداعى 193 ساربازى مايدان شەبىنەن ءوتىپ كەتكەن باتالون كومانديرى 1943 جىلدىڭ 11 قاڭتار كۇنى ۆارشاۆادان 90 شاقىرىم جەردەگى №366 شتالاگتا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. بىزگە تۇسىنىكسىز ءبىر جايت بار. بۇل – قالت ەتكەندى قاپى جىبەرمەيتىن ورگاننىڭ «قىراعى كوزدەرىنىڭ» ر.الماستوۆىڭ حاتى بويىنشا اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ كورسەتكەن ادامدارىنان ب.بايجانوۆ جونىندە نەگە سۇراۋ سالىنباعانى. سول كەزدە اتالعان ادامداردىڭ كوزى ءتىرى ەدى. سونىمەن بىرگە كەڭەستىك كەزەڭدە ر.الماسوۆتىڭ جوعارى ينستانتسياعا ب.بايجانوۆ تۋرالى جازعان حاتتارى ءتيىستى جەرىنە جەتپەي قالۋى مۇمكىن ەمەس.

الدە كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇزىرلى، كە­ڭەس­تىك، پارتيا ورگاندارى سوعىس اياق­تال­عانىنا جيىرما جىل وتكەن سوڭ، بىتەۋ جارانىڭ اۋىزىن تىرناۋدى قۇپ كورمەدى مە ەكەن؟ تۇركىستان لەگيونى قاتارىندا، كەيىن كونتسلاگەردە تۇتقىندا بولىپ، سوعىس اياقتالعان سوڭ ەلگە ورالعان ر.الماسوۆقا دەگەن سەنىمسىزدىك پە؟ مۇمكىن ورتالىقتىڭ شوۆينيستىك كوزقاراسى باسىم ءتۇستى مە؟ بۇل قازاق باتىرىنىڭ ەرەن ەرلىگىن ەلەمەۋ مە؟ سول ۋاقىتتىڭ وزىندە كە­ڭەستىك جوعارى اسكەري باسشىلىقتا «تۇر­كىستان لەگيونىندا بولعاندار ءبارىبىر وتان الدىندا كىنالى» دەگەن قاتال تۇسىنىك قالىپتاسقان سەكىلدى.

سونداي سالقىن كوزقاراستىڭ كەسىرىنەن مايدانداعى ەرلىكتەرى ءۇشىن قازاقتار وزدە­رى­نە تيەسىلى ماراپاتتاردى الا الما­عان جۇزدەگەن مىسالدى بىلەمىز. ب.بايجانوۆ تۋرالى مالىمەتتەر سول ۋاقىتتا بەلگىلى بولسا، مىندەتتى تۇردە ءباسپاسوز بەتىندە كو­رىنىس تابۋى كەرەك-اق ەدى. كەڭەستىك يدەو­لوگيا ءتارتىبى بويىنشا ونىڭ ەرلىگى دا­رىپ­تەلىپ، ۇلىقتالاتىن ەدى. بىراق وكى­نىش­كە قاراي، قاپتاعان جاۋ ورتاسىندا ءجۇرىپ، كوزسىز ەرلىك جاساعان ەرجۇرەك باتىر باقىت بايجانوۆ تۋرالى ىزدەستىرۋ جۇمىستارى جالعاسىن تاپپاي قالدى. نەگە؟ سۇراق كوپ، الايدا جاۋاپ جوق.

اققالي احمەت،

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

اتىراۋ وبلىسى