تولەگەن اسانباەۆ، بەلگىلى جىلقىتانۋشى: قازاق جىلقىنىڭ تۇياعىنا قارىزدار

– عالىم رەتىندە ەلىمىزدەگى جىل­­­­قى شارۋاشىلىعىنىڭ بۇ­گىن­­­­گى جاعدايىن قالاي باعالاي­سىز؟­

– ەڭ اۋەلى جىلقىتانۋ عىلىمى قازاقستاندا ءوز الدىنا وركەندەپ، باعىت الا باستاعانىن كورىپ وتىرمىز. بۇعان ءتاۋبا دەۋ كەرەك. دەرەكتەردە العاشقى بولىپ بوتاي مادەنيەتى – ەنەوليت داۋىرىندە قولعا ۇيرەتىلگەن دەپ كورسەتىلەدى. 10 مىڭ جىل بۇرىن قازىرگى قازاقستان جەرىن مەكەن قىلعان. ارحەولوگ ۆ.زايبەرتتىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، سول كەزدەگى بوتاي تۇرعىندارى بيەنىڭ سۇتىنەن كىمىز دايىنداعان. وعان شامامەن 5 مىڭ جىلداي ۋاقىت ءوتتى. قازىرگى قازاق جىلقىلارىندا ەرتەدەگى بوتاي جىلقىلارىنىڭ 2،7% قانى بار. قازاق جىلقىلارىنىڭ تۇقىمىن قالىپتاستىرۋ سول داۋىردە باستالىپ، مىڭداعان جىلدار بويى جالعاسىپ كەلەدى. قازىر جەر بەتىندە پىراقتى جانۋاردىڭ 312 تۇقىمى بار. سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا 13 تۇقىمى مەن ءتيپى كەزدەسەدى. بۇل – قازاق جىلقىسى، مۇعالجار، كوشىم، قوستاناي، قازاق جىلقىسىنىڭ كابينسكي (قابا) ەتتى ءتيپى، اعىلشىن، اقالتەكە، اراب، دون، ورىس رىساگى، اۋىر جۇك تارتاتىن جىلقىسى جانە تاعى باسقالارى. قازاق جىلقىسىنىڭ ءوزى 7 تيپكە­ بولىنەدى. بۇلاردىڭ اراسىندا اداي مەن جابى جىلقىلارى كەڭ تارالعان. اداي جىلقىسى – مى­نىس­­كە مىقتى، كەزىندە اراب جانە­ تۇركى­مەننىڭ ايعىرلارىمەن شاعى­­لىستىرىلىپ الىنعان عوي. الىسقا شاپقاندا توزىمدىلىگى سونداي، الدەبىر حالىقارالىق جارىستا اۋزىمەن قۇس تىستەگەن اقالتەكە، اراب، اعىلشىننىڭ، قاباردا جىلقىسىنىڭ تۇقىمدارىن ارتتا قالدىرىپ، ءبىرىنشى جانە ءۇشىنشى ورىنداردى جەڭىپ العان. اداي تۇلپارلارى 100-150 شاقىرىمدىق شابىستى ەڭسەرەدى. مۇنداي ۇزاققا كونبىس جىلقى الەمدە جوق. ءبىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىردەگى جىلقىتانۋشى عالىمدار قازىر اداي ءتيپىنىڭ توزىمدىلىگىنە قوسا، ۇشقىرلىق قاسيەتىن ارتتىرىپ، ەرەكشە تۇقىم شىعارۋدى كوزدەپ وتىر. ياعني وزگە تۇقىمدارمەن شاعىلىستىرىپ، جاڭا ءتيپىن شىعارماق نيەتتە. ال قازاق جىلقىسىنىڭ ىشىندە جابى ءتيپى ءمىنىس رەتىندە جانە ەتى مەن ءسۇتىن پايدالانۋ ماقساتىندا كەڭىنەن وسىرىلەدى. ولاردىڭ ەرەكشە قاسيەتى – قىسى-جازى تەبىندەيدى، سۋىق پەن ىستىققا اسا ءتوزىمدى. جايىلىم، جەم-ءشوپ تالعامايدى، مىنۋگە كونبىس. ءبىزدىڭ پاۆلودار وڭىرىندە، اقتوبە، قاراعاندى، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك ايماقتاردا كەڭ تارالعان. ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، قازاقستان بويىنشا 3 ملن-نىڭ ۇستىندە جىلقى بار، 97 پايىزى – قازاق جىلقىسى. كە­­شەگى كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ءبىز­دىڭ­ مەملەكەتتەگى ءبۇتىن تۇياقتى جا­نۋار­دىڭ سانى 1،5 ملن-داي عانا ەدى. ال پاۆلودار وبلىسىندا تاۋەل­سىز­دىك­ العانعا دەيىن نەبارى 86 مىڭ جىل­قى­ سانالسا، بۇگىندە ونىڭ سانى 250 مىڭ­نىڭ ۇستىندە. دە­رەك­تەر­ بويىنشا وتكەن عاسىردىڭ 10-شى­ جىلدارى ءبىزدىڭ ايماقتا 346 مىڭ­ جىلقى بولعان. الداعى ماق­سا­تى­مىز­ – سول شامانى باعىندىرۋ.

– ءسىز وڭىرىمىزدە وسىرىلەتىن «بەستاۋ» زاۋىتتىق ءتيپىنىڭ اۆتورى ەكەنىڭىزدى بىلەمىز. جىل­قىنىڭ بۇل ءتيپى نەسىمەن ەرەكشە؟

– بالا كەزىمدە اكەمنىڭ ۇستىنەن سۋ توگىلمەس قارا جورعاسى بولدى. جانۋار جورعالاعاندا الدىنا قارا سالمايتىن. مەنىڭ جىلقى مالىنا دەگەن ماحابباتىم سول جارىقتىق قارا جورعادان باس­تالسا كەرەك. جىلقىتانۋ عىلىمىمەن مەكتەپ، ينستيتۋت قابىرعاسىنان اينالىستىم دەسەم، ارتىق ايتپاعان بولار ەدىم. 1976 جىلدان باستاپ ناقتى شۇعىلدانىپ كەلەمىن. جىل­قىتانۋ سالا­سىندا 16 كىتاپ پەن وقۋ قۇرالدارىنىڭ اۆتورىمىن، 3 مونوگرافيالىق ەڭبەك جازدىم. مۇنىڭ بارلىعى جىلدار بويعى ىزدەنىس-تاجىريبەدەن تۋدى. ءبىزدىڭ وڭىردە جىلقىنى اسىلداندىرىپ، ونىڭ تۇقىمدىق قاسيەتىن جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋگە ىنتالى ازاماتتار از ەمەس. سوناۋ 1980-جىلدىڭ سوڭىندا ماي اۋدانىندا اقشيمان سوۆحو­زىنداعى شارۋاشىلىقتىڭ بەس مىڭ جىلقىسىمەن جۇمىس ىستەي باستادىم. ونىڭ الدىندا جالتىر شارۋاشىلىعىندا باس زووتەحنيك بولىپ ىستەپ جۇر­گەن كەزىمدە سول كەزدەگى مەنىڭ عىلى­مي جەتەكشىم، پروفەسسور ب.سادىقوۆ اۋداننىڭ باسشىلارىمەن كەلىسىپ، اقشيمانعا جىبەرگەن ەدى. ۇجىم جاقسى قارسى الدى. اسىرە­سە سول كەزدەگى سوۆحوز ديرەكتورى م.شۋكيتوۆ مىرزانىڭ كوپ كو­مەگى ءتيدى. ناتيجەسىندە، ءبىراز جىلدان سوڭ قازىرگى س.توراي­عىروۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زووتەحنو­لوگيا، گەنەتيكا جانە سەلەكتسيا كافەدراسىنىڭ عالىمدارى­مەن (پروفەسسور ت.بەكسەيى­توۆ، ر.اقىلجانوۆ، ن.بورام­باەۆا، ج.ۋاحيتوۆ)، شارۋا قوجا­لىقتارىنىڭ باسشىلارىمەن (ا.قوجابەكوۆ، م.جاڭاتاەۆ) جانە تاعى دا باسقا مۇددەلى ازاماتتارمەن بىرلەسىپ، جابىنىڭ بەستاۋ زاۋىتتىق ءتيپىن، سونداي-اق 3 بىردەي زاۋىتتىق «اتالىق ىزدەرىن» (لينيا) شىعاردىق. بۇل ءتيپتىڭ ەرەكشەلىگى – قىسى-جازى تەبىندە جۇرەدى. جەرگىلىكتى تابيعي جاعدايعا ابدەن بەيىمدەلگەن، قالىڭ قاردى تەبىندەپ، ازىقتى تالعاماي جەي بەرەدى. سالماعى مەن دەنە تۇرقى دا ادەتتەگى جابىعا قاراعاندا ىرىرەك. ماسەلەن، جابىنىڭ ەليتالى ايعىرى 460 كيلوگرامعا دەيىن تارتادى، ال «بەستاۋ» زاۋىتتىق ءتيپىنىڭ «سلون» اتتى ايعىرى تارازىعا سالعاندا 607 كيلوگرامدى كورسەتتى. وسى ءتيپتىڭ قازىر وڭىردە 800-دەي باسى بار. الداعى ۋاقىتتا ونىڭ زاۋىتتىق ءتيپىن، ياعني اتالىق ءىزىن جالعاستىرماق ويىمىز بار. ول ءۇشىن «سلون» جانە «تاپال» دەگەن ايعىرلارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى جەتكىلىكتى.

ايتەۋىر جىلقىنى اسىلداندىرۋ جايلى ايتىپ جاتىرمىز عوي. اتاپ وتەيىن، ءبىزدىڭ وڭىردەگى ءبىر توپ جىلقى شارۋاشىلىقتارىنىڭ قولداۋىمەن «پاۆلودار وبلى­سىنداعى جىلقى وسىرۋشىلەردىڭ قاۋىمداستىعى» قۇرىلعان. وعان بۇگىندە 10-نان استام شارۋاشىلىق كىرەدى. توراعاسى ەتىپ مەنى سايلادى. ءبىز جىلقى شارۋاشىلىقتارىنا اسىل تۇقىمدى جىلقى ىزدەستىرۋ جانە كونسۋلتاتيۆتىك، سەلەك­تسيالىق باعىتتارىندا كومەك كور­سەتەمىز. عىلىمي-پراكتيكالىق سە­مي­نار-كونفەرەنتسيالار، اسىل تۇقىمدى جىلقىلاردىڭ كور­مە­لەرىن ۇيىمداستىرىپ، سوڭعى جاڭالىقتاردى باياندايمىز. «اق­جار-ءوندىرىس» جشس-نىڭ باسشىسى ايتمۇحامبەت قوجابەكوۆ، شارۋا قوجالىعى يەلەرى – قايرات يب­راەۆ پەن بولات باقاۋوۆ، وراز­باي قۇرمانوۆ، سەرىك سادۋا­قاسوۆ، جانات تۇرلىباەۆ، «ال­تاي» شق باسشىسى ساتبەك مۋكين، قايىربولات يبراەۆ، مير­لان بەكەەۆ، ايتمۇحامەد مولشين، مانات العامباروۆ، امان­گەلدى قۇسايىنوۆ جانە تاعى باس­قالارى قاۋىمداستىققا جاقسى قولداۋ جاساپ وتىر. اللا ءساتىن سالسا، ورال، الماتى جانە قوستانايداعى جىلقىتانۋشى عالىمدارمەن بىرلەسىپ، اقسۋ، ەكىباستۇز قالالارىنىڭ اۋىلدىق ايماقتارىندا، «التاي»، «جاڭا اۋىل» شارۋاشىلىقتارىندا قازاق جىلقىسىنىڭ ءسۇتتى اتالىق ءىزىن شىعارۋ جۇمىستارىن جوسپارلاپ وتىرمىز. بارلىعى ويداعىداي بولسا، بيەلەرى ءبىر ساۋعاندا­­ 2 ليتر­­گە دەيىن ءسۇت بەرەتىن ءۇيىر ۇيىم­­داستىرىلادى. ءارى قاراي سەلەك­تسيالىق جۇمىستار اتقارىلىپ، ءسۇتتى-ەتتى قازاق جىلقىسىنىڭ زاۋىتتىق ءتيپىن شىعارۋ ويدا بار. مۇنداي تيپ ازىرشە الەمدە جوق. ارينە، بۇل سەلەكتسيالىق جۇمىس ءبىر جىلدىق ەمەس. دەگەنمەن ول جۇمىستى ءارى قاراي جالعاستىراتىن مامانداردى دايىنداۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى كۇنى ءوزىمنىڭ دوكتورانتىم تىلەكبول شاراپاتوۆ بۇل ءىستى جالعاستىرادى دەگەن ءۇمىتىم بار. نەگىزى بۇل جوسپاردى باستاۋعا بەلگىلى ءبىر ناقتى شارتتار بار. جوعارىدا اتالعان شارۋاشىلىقتار قازاق جىلقىسىنىڭ بيەلەرىنە جاڭا التايلىق ايعىرلاردىڭ قانىن قۇيۋ جولىمەن ءوز جىلقىلارىنىڭ ەت بەرۋ ساپاسىن ارتتىرۋدا. جاڭاالتايلىق تۇقىمنىڭ گەنوتيپىندە التايلىق، كەڭەستىك، ورىس، ليتۆالىق اۋىر جۇك تارتاتىن جىلقى تۇقىمدارىنىڭ قانى بار. بۇل تۇقىمداردىڭ گەنەتيكالىق پوتەنتسيالى جوعارى، تىرىدەي سالماعى 600-دەن 1000 كگ-عا­ دەيىن تارتادى. ال سۇتتىلىگى – 4 مىڭ­نان 7 مىڭ ليترگە دەيىن. ەڭ ماڭىز­دى­سى، بۇل تۇقىم جىل بويى تەبىندى جايىلىمعا بەيىمدەلگەن، ءارى بۇل جاعىنان قازاق جىلقىلارىنان كەم تۇسپەيدى. ەگەر ءبىز وسى قاسيەتتەردى قازاق جىلقىلارىنا دارىتساق، ولاردىڭ سۇتتىلىك قابىلەتى ودان ءارى ارتا تۇسەدى. بولاشاقتا ماي اۋدانىنداعى «مويناق 2015» جشس جەرگىلىكتى شارۋاشىلىقتار ءۇشىن جاڭاالتايلىق جىلقى تۇقى­مىن ساتا باستاۋى مۇمكىن. بۇرىن رەسەيدەن قىمباتقا ساتىپ الىپ كەلگەن جانۋارلار وزىمىزدە كوبەيىپ جاتقانى قۋانتارلىق جاڭالىق.

جىلقى – تەكتى جانۋار. ونى اسىل­داندىرۋدى، قاسيەتىن جەتىل­دى­­رىپ وتىرۋدى قازىرگى زاماننىڭ ءوزى­ قاجەت ەتەدى. اناۋ اقش پەن قى­­تاي­دا وسىرىلەتىن جىلقى سانى بىز­دە­گىدەن بىرنەشە ەسەگە كوپ. امە­ري­­كا­نىڭ وزىندە 10 ملن-نان اسا­ جىل­قى بار دەسەدى. بىراق ولار جىل­قىنى نەگىزىنەن سپورتتىق، ءباس­ تىگۋ با­عىتىندا پايدالانادى. زاۋىت­تىق­ تيپتەرگە باسا ءمان بەرەدى. زاۋىت­­تىق تيپ جانۋارلاردىڭ بەل­گىلى ءبىر قاسيەتتەرىن ارتتىرۋعا با­عىت­­تالعان. ءبىزدىڭ قازاق جىل­قى­­­سىنىڭ ەرەكشەلىگى – ەتى مەن سۇت­­تىلىگىندە، توزىمدىلىگىندە. ءارى­ قازاق جىل­قىسىندا جابايى جىل­قى­­نىڭ گەنى ساقتالعان. ءبىزدىڭ مەم­لە­كەت ءۇشىن جىلقى مالى ازىق­ رەتىندە عانا باعالانادى. مىناۋ قى­تاي مەملەكەتىندە تۇرا­تىن­ قان­داس­تارى­مىز ماعان ءجيى حابار­لاسادى. عى­مىلگۇل دەگەن قارىن­داسىمىز قى­تايدىڭ ءوزى بۇگىندە ەت باعىتىنا ءمان بەرىپ وتىرعانىن ايتا­دى. قا­زاق­تىڭ جابى جىلقى­لا­رى­ دەسە، قى­تايلىقتاردىڭ سىلەكەيى شۇبى­رادى ەكەن. ءبىر ەرەكشەلىگى، بۇل ەل جىل­قىنى قالدىقسىز ىسكە­ جارا­­تادى. ونىڭ ءسۇتى مەن ەتى ءبىر بولەك، تەرىسى مەن جال-قۇيرىعىن، ءتىپتى بيە تاستاعان شۋدى دا پايدالانادى. بيەنىڭ شۋى ءۇشىن قىتايلىق فارمكومپانيالار 200 دوللار بەرۋگە دايىن. تۇياعىنان كادەسىيلار جاساپ شىعارادى.

ەرتەدە ماسكەۋدەگى جىلقى ءوسىرۋ بويىنشا حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ ءجۇردىم. سوندا ياكۋت جىگىت­تەرىنىڭ جىلقى تەرىسىنەن جاساعان قۇراق كورپەسىن كورىپ، تاڭ قالعانىم بار. جىلقى تەرىسىنەن ولار جىلى اياق كيىم (ۋگگي)، باس كيىم، ىشىك، قولعاپ تىگەدى. بىزدە بۇل جاعى مۇلدە ماقۇرىم قالىپ جاتقانى وكىنىشتى. اتا-بابامىزدىڭ عاسىرلار بويى جيناعان تابىندى جىلقىنى ءوسىرۋ بويىنشا تاجىريبەلەرىن ۇمىتۋ – بىزگە ۇلكەن سىن. وتاندىق جىلقى وسىرۋشىلەردىڭ وزىق تاجىريبەلەرىن ەنگىزىپ، جايىلىم تەحنولوگياسىن، تابىن مەن ءۇيىردىڭ قالىپتاسۋىن، تابيعي اپاتقا، جۇتقا قارسى كۇرەس امالدارىن زەرتتەۋ قاجەت. كەزىندە ءبىر عانا پاۆلودار وبلىسىندا 7 جىلقىشى رەسپۋبليكاعا ايگىلى بولىپ، ولارعا سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعى بەرىلدى. ولار – ج.ابىلقايىروۆ، ن.ءالجانوۆ، ق.ەرماعامبەتوۆ، م.ءجۇسىپوۆ، ە.قوناقوۆ، م.شاجانقانوۆ، ق.قالەنوۆتەر. وسى ازاماتتاردىڭ ءىس-تاجىريبەسىن جيناستىرىپ، قازىرگى جىلقى باعۋشىلار مەن شارۋاشىلىقتارعا ەنگىزسەك، نۇر ۇستى­نە نۇر بولار ەدى.

– ءبىر جىلدارى قازاق جىل­قى­­­سىنىڭ «بايشۇبار» دەگەن ءتيپىن ءوسىرۋدى قولعا الماق بول­عان­ ەكەنسىزدەر. ودان ناتيجە شى­عارا الدىڭىز با؟

– شۇبار جىلقى قازاقتا از بول­ما­عان. الپامىستىڭ تۇلپارى بايشۇبار­ اتالدى. قازاق جىلقى مالىن­ تابيعي جولمەن سۇرىپتاپ، ءوسىرىپ­ وتىرعان. شۇبار جىلقى دا – سونىڭ ءبىر دالەلى. جىلقىنىڭ شۇ­بارى كورگەن جاننىڭ كوزىن بىر­دەن­ اۋدارىپ اكەتەتىن قاسيەتكە يە.­ مىناۋ بىزبەن كورشىلەس ءوڭىر – ەرەيمەنتاۋدا شۇبار جىلقى ۇس­تاپ وتىرعان شارۋاشىلىق بار. سولار­مەن بىرلەسىپ، «بايشۇبار» ءتي­پىن ءوسىرىپ شىعارۋدى ويعا ال­عان­ ەدىك. بىراق شارۋا يەلەرى اسا ىن­تا تانىتا قويمادى. نەگىزى بۇل جىل­قىلار كەزىندە ەكىباستۇزدىڭ اقكول-جايىلماسىنان ساتىپ الى­نىپتى. بىراق اقكولدە ونىڭ تۇ­قىمى قالماعان. بۇيىرتسا، مە­نەن­­ كەيىنگى عالىمدار بۇل ءىستى قول­عا­ الاتىنىنا ءشۇبام جوق. مەن بۇ­گىندە س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋني­ۆەر­سي­تە­تىنىڭ زووتەحنولوگيا، گەنەتيكا­ جانە­ سەلەكتسيا كافەدراسىندا شا­كىرت تاربيەلەۋدەمىن. وقۋ جاع­دايىنا وتە جاقسى قولايلى جاع­داي­لار جاسالعان. ۋنيۆەرسيتەت قابىر­عاسىندا جىلقىتانۋشىلار از­ ەمەس. مەنىڭ دوكتورانتىم تىلەك­بول شاراپاتوۆ ەلوردادا دوك­تو­­رانتۋرادا وقىپ جاتىر. تاعى ءبىر­ شاكىرتىم ءاليا توقتاسىنوۆا ماگيسترلىك اتاعىن قورعايدى. ءاليا جىلقىنىڭ ەتولوگياسىمەن، ياعني­ مىنەز-قۇلقىن زەرتتەۋمەن­ اينا­لى­سىپ ءجۇر. جانۋاردىڭ جايى­لىمدا، سۋات باسىندا ءوزىن قالاي­ ۇستايتىنىن، اۋا رايى جاع­دا­يىندا قانداي قىلىق تانىتاتىنىن­ جىلقىشى مەڭگەرۋى كەرەك. ماسە­لەن، كەيبىر جىلقىشىلار جىل­قىنى سۋ ايدىنىنا ايداپ اكەل­گەن­دە قانشا ۋاقىت ول جەردە كىدى­رۋى كەرەكتىگىن بىلە بەرمەيدى. ال جىلقىشىلىق مەكتەبىنەن وتكەن­دەر ونى كوپ ۇستامايدى، جايىلىم ۋاقىتىنان كەشىگەتىنىن ءبىلىپ وتىرادى. بۇل – بىلە بىلگەنگە ۇلكەن عىلىم. اتا-بابامىز ونىڭ مەكتەبىن جاقسى مەڭگەرگەن. وسىنى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، وزگەلەرمەن بولىسكەن ابزال.

جىلقى باعۋ مەكتەبىنىڭ السىرەپ بارا جاتقانىن مويىنداماسقا شارا­مىز جوق. بۇعان قوسا جىل­قى­ شارۋاشىلىقتارىنداعى مامان­داردىڭ بىلىكتىلىگىن ارت­تى­رۋعا كوڭىل اۋدارۋ، اسىل تۇ­قىمدى شارۋاشىلىقتاردا ەسەپ جۇر­گىزۋدىڭ زامانعا ساي ءادىس-تاسىل­دە­رىن ەنگىزۋ دە قالىپ بارادى. ەرتىس­تىڭ پاۆلودار وڭىرىندە جابى جىل­قى­سىن ءوسىرۋدىڭ ەرەكشەلىگى تۋرالى كىتاپ­تار شىعارۋ قاجەت بولار. بۇل اي­تىلعانداردى ورنىمەن جاساساق، قازاق جىلقىسىنىڭ گەنوفوندىن ساقتاپ قانا قويمايمىز، ايماقتا ونىمدىلىگى جوعارى جىلقى ونىم­دەرىنىڭ ءوندىرىسىن جولعا قويۋ­عا بولادى. نەگە بىزگە تەك قانا­ جىلقىنىڭ ەتى مەن سۇتىنەن دا­يىن­ ءونىم شىعاراتىن زاۋىت سال­ماس­قا؟ مەملەكەت پەن بيزنەس عى­لىم­نىڭ كومەگىن پايدالانىپ، وسى­ جوبالاردى­ جۇزەگە اسىرۋعا جۇمىلسا دەگەن تىلەگىم بار.

– اعا، مەملەكەت جىلقى ءوسىرۋ ىسىنە قانشالىقتى جاردەمدەسىپ وتىر؟ جىلقى وسىرۋشىلەرگە سۋبسيديا بەرىلە مە؟

– ءبىز، قازاق جۇرتى، جىلقىنىڭ تۇيا­عىنا قارىزدارمىز. كەزىندە اتا-بابامىز جىلقىنىڭ تۇياعى تي­گەن جەردىڭ بارلىعىن كوزدىڭ قارا­شىعىنداي ساقتاپ قالدى. جاز جايلاۋىن، قىس قىستاۋىن استىنداعى اتى­ جەتكەن جەرگە اپارىپ سالدى. جىل­قىسىز قازاقتىڭ كۇنى جوق ەدى. ەكىن­شىدەن، وسى دارقان دالامىزدى­ بولشەۆيكتەردىڭ كوسە­مى­مەن كەلىسىپ، تۇتاستىعىن بۇز­باي ساقتاپ قالعان الاشوردا قاي­راتكەرلەرىنە قارىزدارمىز. ەندەشە، جىلقى – بۇگىنگى قازاقتىڭ جا­لاۋىنا، ال الاش ۇرانىمىزعا اي­نا­لۋعا ءتيىس.

جىلقى – ءبىزدىڭ برەندىمىز. سۋب­سي­ديا تۋرالى ءسوز قوزعالا قالسا، ۇيات­تان ورتەنىپ كەتە جازدايمىن. ۇكى­مەت­ قوي مەن سيىردى ايتپاعاندا، شوش­قا شارۋاشىلىقتارىنا ميل­لياردتاپ قاراجات قۇيادى دا، جىل­قى­عا كەلگەندە تاقياسى تارىلىپ قالا­تىنىن تۇسىنە المايمىن. جىل­قى وسىرۋشىلەرگە ءبىر عانا سۋب­سيديا قاراستىرىلعان: ەگەر اسىل­ تۇقىمدى ايعىردى ساتىپ الساڭ – بيۋدجەتتەن 100 مىڭ تەڭگە بەرىلەدى. ال سول اسىل ت ۇلىكتى اسىراپ، ءوسىرىپ شىعارعان ماماندارعا، شارۋا قوجالىقتارىنا ەشتەڭە تيمەيدى. مۇلدە دەمەۋ جوق. جىلقى قىسى-جازى دالادا وتتاپ جۇرە بەرەدى دەگەن نە ءسوز؟ تۇپتەپ كەلگەندە، ول – ءبىر جۇتتىق. ونى وسىرۋشىلەردىڭ شىعىنى شاش-ەتەكتەن. ماسەلەن، ۇيىرگە اسىل تۇقىمدى ايعىردى اكەلۋدىڭ جول شىعىنى، قىسىراق سالۋ، جىلقىنى سىناۋ، باعالاۋ دەگەن بار. تەكتى ايعىر ءوز ءۇيىرىن قىزعىشتاي قورعايدى. قىسىر قالماسى ءۇشىن جازعىتۇرىم الگى جاس بيەلەردى ءبىر ورىنعا قاماپ، قىسىراق سالۋ ۇيىمداستىرىلادى. وزگە ۇيىردەن ايعىر اكەلىنەدى. ول ءبىراز كۇنگە سوزىلادى. سول كەزدە ۇيىردەگى جىلقىنى ءبىر مەزگىلدە، ءبىر جەردە ۇستاپ تۇرۋ، ولارعا ازىق تابۋ، كۇتۋ، از شىعىن ەمەس. ال جىلقىنىڭ قاسيەتتەرىن باعالاۋ سىنى دا ءبىراز قاراجاتتى تالاپ ەتەدى. سەبەبى شارۋا يەسى جىلقىسىنىڭ ساپا­سىن بايقاۋ ءۇشىن شەتتەن بىلىكتى مامان­دار­دى شاقىرادى. مۇنى ايتاسىڭ، قازىر مىقتى جىلقىشى تابۋ دا قيىن بولىپ كەتتى. ولاردىڭ ەڭبەكاقىسى كەمى 200 مىڭ تەڭگەدەن باس­تالادى. وسىنداي شىعىنداردى ەسەپكە الساق، سۋبسيديا مىندەتتى تۇردە بەرىلۋى كەرەك. مىسال ءۇشىن، اقتوبە وبلىسىندا جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن ءار بيە باسىنا 40 مىڭ تەڭگە­دەن سۋبسيديا تولەنەدى ەكەن. وسىنى بىزدە نەگە ەنگىزبەسكە؟ قازىرگى زاماندا قازاق جىلقىسى الەمگە تانىمال ەمەس. ويتكەنى ول گەنەتيكالىق زەرتتەۋدەن وتپەگەن. ەندى عالىمدار سول جۇمىسپەن اينالىسپاقشى. ءبىزدىڭ كافەدرانىڭ عالىمدارى بۇل ۇردىستەن قالىس قالعان جوق.

سوڭعى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، وڭىردە اسىل تۇقىمدى جىلقى وسى­رۋ­مەن 16 شارۋاشىلىق اينا­لى­سادى ەكەن. ولاردا 11 160 قازاق جا­بىسى بار. ال ونىڭ 5268-ءى عانا­ بيە، ياعني وبلىستاعى جالپى قىل­قۇي­رىقتىلاردىڭ نەبارى 4،34 پايى­زىن ۇرعاشى ت ۇلىك قۇرايدى. اسىل­ تۇقىمدى جىلقىنىڭ باسىن­ تۇراق­تى كوبەيتۋ ءۇشىن بۇل وتە از، ولار­دىڭ­ ۇلەسى كەمىندە 7-10 پايىز­ بو­لۋ­عا­ ءتيىس. ال ءونىمدى جىل­قى­ وسىرەتىن شارۋا­شىلىقتاردا ق ۇلىن­داي­تىن بيە­لەردىڭ سانى 60 پايىزدان كوپ بولۋى كەرەك.

تۇپتەپ كەلگەندە، جىلقى شا­رۋا­­­شىلىعىنىڭ كەنجەلەپ قالۋىنا تا­بي­عي جايىلىمداردىڭ ازىپ بارا جات­قانى، اسىل تۇقىمدى بازانىڭ جەتى­م­سىزدىگى، جىلقى ەتى ساتىلاتىن نارىق­تىڭ شەكتەۋلى بولۋى، جىلقى ەتى­ مەن قىمىز وندىرۋشىلەردى ەكو­نو­ميكالىق تۇرعىدان قولداماۋ، بىلىك­تى مامانداردىڭ تاپشىلىعى سەبەپ بولىپ وتىر.

– اڭگىمەمىزدىڭ سوڭىندا وقىر­مان­دار­عا ايتار اقىل-كەڭەستەرىڭىز بار­ ما؟­

– مەن عالىم رەتىندە قىمىز بەن جىلقى ەتىن كۇندەلىكتى داستارقاندا مول­ پايدالانۋعا كەڭەس بەرەمىن. زەرت­تەۋ كورسەتكەندەي، جاڭا ساۋىل­عان ساۋمال مەن قىمىزدىڭ پايدا­سى،­ حيميالىق قۇرامى بىردەي. سون­دىق­تان ساۋمالدىڭ پايداسى قىمىز­دان ارتىق ەمەس. ماسەلە ونىڭ­ جەڭىل سىڭۋىندە. سۇتىندە س، ا، ە، د، ۆ دارۋمەندەر توبى، رر دارۋ­مەنى وتە كوپ كەزدەسەدى. سونى­مەن كاتار ميكرو-ماكرو ەلە­مەنتتەرى - سa، سu، Mn، Mg جەت­كى­لىكتى. 1-1،5 ليتر قىمىزدا س، ا، ۆ دارۋمەندەر توبىنىڭ ادام اعزا­سى­ تۇتىناتىن تاۋلىكتىك نورماسى­ بار. سوندىقتان يممۋنيتەتتى نىعاي­تۋدا ودان ارتىق سۋسىن جوق.­ قۇرا­مىنداعى مايلار، امين قىش­قىل­دارى، اقۋىزدار، تولىپ جاتقان وزگە­ دە دارۋمەندەر، اسىرەسە، جاس­ بالالاردىڭ تولىققاندى وسىپ­جەتىلۋىنە جاعداي جاسايدى. سون­دىق­تان بالاعا ساۋمال-قىمىز بەرى­ڭىزدەر. ال جىلقىنىڭ ەتى ءوت سۇيىق­تىعىن رەتتەپ، سەمىرۋدەن، قانت­ ديابەتىنەن، سارى اۋرۋدان، ۇيقى­ بەزى اۋرۋىنان، باسقا دا ءتۇرلى سىر­قاتتاردان ساقتايدى. ءۇي جانۋارلارى ىشىندە جىلقىنىڭ ەتى تەز قورى­تىلادى. جىلقى سۇتىنەن كوسمە­تي­كالىق ونىمدەر شىعارۋ، تەرى­سى مەن جال-قۇيرىعىن، تۇياعىن وندى­رىستە جاراتۋ دا كاسىپكەرلەرگە جاق­سى تابىس كوزى بولار ەدى. ونى تىرەك-قيمىل جۇيەسى بۇزىلعان بالا­لاردى، نەسەپ-ءزار شىعارۋ جۇيەسىندە سىرقاتى بار ادامداردى ەمدەۋگە، ياعني يپپوتەراپيادا كەڭىنەن پايدالانعان دا دۇرىس. جىلقىنىڭ قادىرىن تانىپ-بىلۋدە اتا-بابامىزدان جالعاسقان ءداستۇرىمىز ءۇزىلىپ قالعان. بۇگىنگى ماقساتىمىز – وسى جىلقىتانۋ مەكتەبىن ورتامىزعا قايتا ورالتۋ.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

مۇرات قاپان ۇلى،

پاۆلودار