جەر سىلكىنىسى: ساقتىق پەن ساباق

قاۋىپ-قاتەر قايدان؟

«بيىل ەلىمىزدە جەتى بالدان اساتىن جويقىن جەر سىلكىنىسى بولمايدى. اسىرەسە الماتى وڭىرىندە جۋىق ارادا سەيسميكالىق قاۋىپ جوق»، دەيدى توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگى سەيسمولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ عىلىم جونىندەگى ورىنباسارى نۇرسارسەن وزبەكوۆ. دەرەك 200-دەن اسا بولجامدى پارامەترلەردى تالداۋ نەگىزىندە ەسەپتەلگەن.

جالپى، كەيىنگى بەس جىلدا ەلدەگى سەيسميكالىق قۇرىلعىلار 40 مىڭعا جۋىق جەر سىلكىنىسىن تىركەگەن ەكەن. ماسەلەن، 2018 جىلى – 8 500، 2019 جىلى – 7 800، 2020 جىلى – 9 500، 2021 جىلى – 6 700، 2022 جىلى 6 900 جەراستى ءدۇمپۋى بولعان. الايدا بۇل قاۋىپتى دەرەك ەمەس، تىرەلگەن دۇمپۋلەردىڭ بارلىعى دەرلىك قۋاتى جەرۇستىنە سەزىلمەيتىن تەربەلىستەرگە جاتادى.

وسى نەگىزگە سۇيەنگەن سەيسمولوگ اقكەنجە سيىلقانوۆا كۇنى كەشە الماتى قالاسىنان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي 375 شاقىرىم جەردە، قىتايمەن شەكارالاس اۋماقتا بولعان ءدۇمپۋ جانە وسىدان بىرەر كۇن بۇرىن تىركەلگەن شىمكەنتتەگى 2-3 بالدىق جەر سىلكىنىسى ادام ومىرىنە قاۋىپ توندىرمەيتىنىن ايتادى.

– مۇنداي ءزىلزالا وشاعى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ سەيسميكالىق ستانسالارىنا ءجيى تىركەلىپ تۇرادى. قازاقستان بويىنشا جىلىنا 2-4 بالدىق جەر سىلكىنىسى بىرنەشە رەت بولادى. شامامەن 7 مىڭنان 10 مىڭعا دەيىنگى ارالىقتا ءالسىز ميكرو نەمەسە سەزىلەتىن جەر سىلكىنىستەرى تىركەلەدى. ءتىپتى 5-6 بالل بولعاننىڭ وزىندە، ۇرەيلەنىپ، ابدى­راۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى ول ادام­نىڭ ومىرىنە اسا قاۋىپتى ەمەس. ءتۇرلى سەيسميكالىق جاعدايلارعا باعا بەرۋ ءۇشىن سەيسمولوگيا ينستيتۋتى ءارتۇرلى مەرزىم بويىنشا بولجام جاساپ وتىرادى. قىسقا، ورتا جانە ۇزاق مەرزىمدى بولجام دەپ ۇشكە بولىنەدى. ورتا مەرزىمدى ەسەپ جىلىنا ەكى رەت جاسالادى. ارينە ءجۇز پايىز ناقتى دەپ ايتۋ قيىن. دەسەك تە 9 جانە ودان دا جوعارى بالدى جەر سىلكىنىستەرىنىڭ قايتالانۋ جيىلىگى كوبىنە 80 مەن 200 جىلعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. ەگەر الماتى قالا­سىن­دا ەڭ كۇشتى جەر سىلكىنىسى سوڭعى رەت 1911 جىلى تىركەلگەنىن ەسكەرسەك، قازىر ءوڭىر سەيسميكالىق قاۋىپتە تۇر، – دەدى ا.سيىلقانوۆا.

الاڭداۋعا نەگىز بار ما؟

جالپى، ەلىمىزدە جويقىن ءزىلزالا بۇرىنعى ۆەرنىي، قازىرگى الماتى قالاسىنىڭ اۋماعىندا 1887 جىلى تىركەلگەن. اپات سالدارىنان ۇيلەر، الەۋمەتتىك نىساندار قيراپ، 300-دەن اسا ادام قازا بولعان ەدى. ياعني الماتى ماڭىنداعى ءزىلزالا قاۋپى ەرتەدەن بايقالعان. بۇل قاۋىپ ءالى دە سەيىلمەيدى. ويتكەنى قىسقا مەرزىم ىشىندە جەر سىلكىنىسىن بولجاۋ وڭاي ەمەس كورىنەدى. دەگەنمەن عالىمداردىڭ بۇل باعىتتاعى ىزدەنىسى ناتيجە بەرە باستاعانداي. مىسالى، نيدەرلاندىق سەيسمولوگ فرەنك حۋگەربيتس 5 اقپان كۇنى بولعان تۇركياداعى جەر سىلكىنىسىن، وقيعاعا دەيىن 3 كۇن بۇرىن جورامالداعان. ول مۇنى Twitter-دەگى پاراقشاسىندا جاريالاپتى. وندا «ەرتە مە، كەش پە، تۇركيانىڭ وڭتۇستىگىندە، يوردانيادا، سيريادا جانە ليۆاندا 7،5 بالدىق جەر سىلكىنىسى بولاتىنىن جازعان. كۇشتىلىگى 6 ماگنيتۋدادان جوعارى سەيسميكالىق ءدۇمپۋ 4-6 اقپان اراسىندا بولۋى ىقتيمال» دەگەن. زەرتتەۋشى داتا مەن جەر سىلكىنىسىنىڭ قۋاتىن ءدوپ باسىپ ايتقان. ارينە، بۇعان ءبىلىم-بىلىكتەن بولەك، زاماناۋي تەحنيكانىڭ مىقتىلىعى سەپ بولعان.

«دەسە دە توقسان تارماق تامىرىن تابيعاتپەن تىعىز بايلانىستىرىپ، تىنىمسىز تىرشىلىك كەشكەن بايىرعى كوشپەلى قازاق دامىعان تەحنيكاسىز-اق، الداعى اۋا رايىنىڭ قالاي بولاتىنىن ءدال بولجاعان. ءتىپتى جەر سىلكىنىسىنىڭ ءوزىن جان-جانۋارلار مەن جاندىكتەردىڭ قيمىل-قوزعالىسىنا قاراپ-اق، جورا­مال­داعان»، دەيدى ەتنوگراف-عالىم، قازاق دۇنيەتانىمىنا بايلانىستى كوپ­تەگەن كىتاپتىڭ اۆتورى بولات بوپاي.

– جەر-انادان وزەگىن ۇزبەگەن بابالارىمىز قورشاعان ورتانىڭ ءتىلىن ءتۇسىنىپ، تابيعاتپەن ەتەنە جاقىن بولعان. جۇگiرگeن aڭنىڭ iزiن، ۇشقaن قۇستىڭ بيiكتiگiن، قىبىرلاعان جاندىك پەن قوراداعى ءتورت ت ۇلىك مالدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن باقىلاپ، اۋا رايىن باعدارلاپ وتىرعان. يت ەكەش ءيتتىڭ دە ارەكەتىن نازاردا ۇستاعان. ماسەلەن، جەر سىلكىنەتىنىنەن ءبىر اپتا بۇرىن، كەيدە ءبىر كۇن بۇرىن يت جەر باۋىرلاپ جاتپاي قويادى. ال ءتورت ت ۇلىك مال قوراعا كىرمەيدى. جەر استى جىنىس جۇيەلەرىندەگى وزگەرىستەرگە بايلانىستى جاندىكتەر، جىلاندار، قۇرت-قۇمىرسقالار، تىشقاندار، قىس مەيلى، جاز بولسىن، جەردىڭ بەتىنە شىعىپ الادى. نەگىزگى بەلگىلەرى – سيىردىڭ ازان-قازان موڭىرەۋى، جىلقىنىڭ ارقىراپ كىسىنەۋى، قوي-ەشكىنىڭ ماڭىراۋى، ءيتتىڭ ۇلۋى، مىسىقتاردىڭ ۇيگە تۇرماي سىرتقا كەتۋى، جەر استىنداعى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ جەر بەتىنە شىعۋىنان «جەر سىلكىنەدى ەكەن»، ء«زىلزالا بولادى ەكەن» دەپ ەل ىشىندەگى دانىشپان، كورەگەن اقساقالدار الدىن الا بولجاپ، حالىقتى حاباردار ەتىپ وتىرعان. قازىرگى گيد­رو­لوگيالىق-مەتەورولوگيالىق قۇ­رال­­­دارىن سول كەزدەرى مالداردىڭ ينستينكتى، جان-جانۋارلاردىڭ سەزەتىن قا­­سيەتتەرى الماستىرعان، – دەيدى ب.بوپاي.

قانداي ساقتىق قاجەت؟

ايتسە دە، كوپشىلىك قازىر بۇل جورا­مالدارعا ءمان بەرمەيدى. ويتكەنى ينتەر­نەتتەن الداعى اپتا مەن ايعا ارنالعان اۋا رايى انىق جازىلادى. بىراق قۇرىلعىلار كەيدە تۇتقيىلدان تيەتىن تابيعات قۇبىلىستارىنان ساقتاي الماي، سان سوقتىرىپ جاتادى. سوندىقتان قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرىن ءار قازاقستاندىق ەسكەرۋى كەرەك.

– الماتى قالاسى توتەنشە جاعداي­لار دەپارتامەنتىندە قالانىڭ حالىقتى دايار­لاۋ جانە وقىتۋ ورتالىعىندا جىل سايىن 1800-دەن استام ادام وقى­تى­لىپ، شاھار بويىنشا 4 مىڭعا جۋىق سەيسميكالىق جاتتىعۋ وتكىزىلدى. سو­­نى­مەن قاتار سەيسميكالىق قا­ۋىپ­­تى وڭىر­لەردە ورنالاسقان بار­لىق وبەكتى­لەردە سەيسميكالىق جات­تىعۋلار توقسان سايىن وتكىزىلەدى. قالا­نىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارى مەن ۇيىمدارىنىڭ «حالىقتىڭ تو­تەن­شە جاعدايلارداعى ەرەجەلەرمەن حاباردار ەتۋ» بەكىتۋ جوسپارىنا سايكەس دەپارتامەنت كاسكادتى ادىسپەن بارلىق ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ وبەكتىلەرىندە، اكىمدىكتەردە، مەم­لە­كەت­تىك باسقارمالار مەن بولىم­دە­رىندە 520 مىڭ ادامعا ساباقتار وتكىزدى جانە دە وسى باعىتتاعى ءىس-شارالار جالعاسىپ كەلەدى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە توتەنشە جاعدايلار قىزمەتكەرلەرى مەن «قىزىل جارتى اي» قوعامدىق ۇيىمى تۇراق­تى تۇردە ونلاين وقىتۋ ترانسلياتسيا­لا­رىن وتكىزەدى، – دەيدى تجم توتەن­شە جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ دەپارتا­مەن­تىنىڭ باسقارما باستىعى روللان ەسماعانبەتوۆ.

بۇل ءادىستى جۋرناليست باۋىرجان باباجان ۇلى دا قولدايدى. ول Facebook-تەگى جازباسىندا ازاماتتار­دى بىر­ىڭعاي وقىتۋ ءۇشىن الەۋمەت­تىك جە­لى­نىڭ الەۋەتىن پايدالانىپ، ونلاين ساباقتاردى جاپپاي ۇيىم­داس­تىرۋ كەرەك دەگەن پىكىرىن ورتاعا سالدى. ويت­كە­نى كەي ازاماتتار مۇنداي قاۋىپ­سىز­دىك ماقساتىندا ۇيىمداس­تى­­­رى­لىپ جاتقان شارالاردان بەي­حابار.

– ءبىز ستۋدەنت كەزدە الماتىدا ءجيى جەر سىلكىنەتىن. قازۇۋ قالاشىعىنداعى 9 قاباتتى 17-جاتاقحانانىڭ تەڭسەلىپ تۇر­عان ءساتىن دە كوردىك. سول تۇستا ءزىل­زالا بولا قالعان جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك­تىگى جونىندە جاتتىعۋلار ءجيى وتكى­زىلەتىن. باسىندا كۇلە قاراعانمەن، سيگنال بەرىلگەن ساتتە قۇجاتىمىزدى عانا الىپ، دالاعا شىعۋدى ابدەن ۇي­رەن­دىك. مەنىڭشە، قازىر دە سونداي جات­تىعۋلار وتكىزۋدى قولعا الۋ كەرەك. بۇگىن­دە مۇمكىندىك كوپ، تەگىن ونلاين ساباقتار دا ۇسىنىلسا، ارتىق بولمايدى، – دەدى ول.

قالاي ارەكەت ەتكەن دۇرىس؟

توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگى ماماندارى ءزىلزالا جاعدايىندا قاۋىپ­سىز­دىك ەرەجەلەرىن مىندەتتى تۇردە ساقتاۋدى ەسكەرتەدى. ونىڭ نەگىزى تو­مەن­دەگىدەي:

– جەر سىلكىنىسىنىڭ العاشقى ءدۇم­پۋى كەزىندە گازدى، سۋ مەن ەلەكتر قۋاتىن ءسوندىرىڭىز. ەگەر جەر سىل­كى­نىسىنىڭ كۇشى از بولسا، وندا ونى تۇرعان جەرىڭىزدە كۇتكەن ابزال. ودان ەداۋىر كۇشتىرەك جەر سىل­كىنىسى كە­زىن­دە ء(دۇمپۋ كۇشى بەس جانە ودان دا جوعارى بالدى قۇراسا)، ەگەر ءسىز عيماراتتىڭ ەكىنشى جانە ودان جو­عارعى قاباتتارىندا بول­ساڭىز، عي­ما­راتتان شىعىڭىز. ىشكى قابىر­عا­نىڭ، بۇرىشتىڭ، ەسىك جاق­تاۋى­نىڭ قاۋىپسىز جەرىنە تۇرىڭىز. كەرەۋەتتىڭ نەمەسە ۇستەلدىڭ استىنا كىرىڭىز – ولار ءسىزدى قۇلاۋى مۇمكىن زاتتاردان جانە سى­نىقتاردان قورعايدى. تەرەزە مەن اۋىر جيھازدان الىس تۇرىڭىز. ءليف­تىنى مۇلدەم پايدالانباڭىز. كو­شە­دە بولساڭىز، عيماراتتار مەن ەلەكتر بەرۋشى جەلىدەن اشىق الاڭ­­عا قاراي شىعىڭىز، ۇزىلگەن ەلەكتر سىمدارىنان الىس تۇرىڭىز. عي­ما­رات جا­نىنان جۇگىرمەڭىز جانە ولارعا كىرمەڭىز. كولىكتە بولساڭىز، دۇمپۋلەر توق­تا­عانعا دەيىن اۆتوموبيلدەن شىق­پاي كوشەدە قالا بەرىڭىز. ال ءزىلزا­لادان كەيىن اينالاڭىزداعى مەدي­تسي­نالىق كومەككە مۇقتاج جان­دارعا جاردەم بەرىڭىز. ەگەر مۇم­كىن بولسا، ۇيىندىلەردىڭ استىندا قال­عان ازاماتتاردى شىعارىڭىز. را­ديوقابىلداعىشتى قوسىڭىز. جا­­ۋاپ­تىلار حابارلاعان شارا­لار­دى زەيىن قويىپ تىڭداڭىز. مۇم­كىن­دىگىنشە، سۋ قۇبىرى مەن گازدى توقتاتىڭىز جانە ەنەرگيا جاب­دىق­تاۋشىنى ءسوندىرىڭىز. بەلگىلى ءبىر جەرى زاقىمدانعان عيماراتقا كىر­مەڭىز. ءۇيىندى استىندا قالىپ قوي­ساڭىز: سابىرلىق ساقتاپ، كومەك شا­قىرىڭىز، ۇرەيگە بوي الدىرماڭىز. قايدا ەكەنىڭىزدى، وزگە ادامدار قا­­سى­ڭىزدا بار-جوعىن انىقتاۋعا تى­­رى­سىڭىز. ءسىزدى تاۋىپ العانعا دەيىن داۋىستاپ نە قيمىل جاساپ، نازار اۋدار­تاتىن زاتتاردى قولدانۋ ارقى­لى باسقالارعا بەلگى بەرىڭىز. سونداي-اق ءدۇمپۋدىڭ قايتالانۋىنا دايىن بولىڭىز. ويتكەنى مۇنداي جاع­داي­لار­دا العاشقى ەكى-ءۇش ساعات ەداۋىر قاۋىپتى بولىپ ەسەپتەلەدى. كەي­دە جەر سىلكىنىسى بىرنەشە تاۋلىك، اپتا جانە ءتىپتى اي وتكەننەن كەيىن دە قاي­تا­لانۋى مۇمكىن، – دەيدى تجم توتەنشە جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ دەپار­تامەنتىنىڭ باسقارما باستىعى روللان ەسماعانبەتوۆ.