اقبوكەندى شەكتەپ اۋلاۋ ماسەلەنىڭ شەشىمى بولا الا ما؟

ءوسىمتال جانۋاردىڭ سانى تاعى وسەدى

قوعامدا قايتادان كوتەرىلە باستاعان ماسەلەگە بايلانىستى جاڭگىر حان اتىنداعى باتىس قازاقستان اگرارلىق-تەح­نيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي جۇ­مىستار بويىنشا پرورەكتورى، اۋىل شا­رۋا­شىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءالجان ءشامشىدىن تۇسىنىكتەمە بەردى.

بۇل ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عالىمدارى 2012 جىلدان بەرى كيىكتى ساقتاۋ جانە ۇتىمدى پايدالانۋ ماسەلەسىمەن جۇيەلى اينالىسىپ كەلەدى. كيىكتى قولدا ءوسىرۋ ءۇشىن ماماندار تالىمباق ۇيىمداستىرىپ، ۆەتەريناريا سالاسىندا عىلىمي-زەرتتەۋلەر جاسادى. اقبوكەندى جارتىلاي ەرىكتى جاعدايدا ۇستاۋدىڭ تەحنولوگياسى مەن ادىستەرىن پىسىقتادى. باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تاسقالا اۋدانىندا 2013-2019 جىلدار ارالىعىندا شاعىن تالىمباقتا 30 باسقا دەيىن كيىك ۇستالىپ، تاجىريبەدەن ءوتتى. ماماندار مۇنداي تالىمباقتاردى ەل بولىنشا كوبەيتۋ كەرەك دەپ سانايدى. 2019 جىلى ءدال وسى باعدارلاما پارلامەنت ماجىلىسىنە دە ۇسىنىلعان. بۇگىندە عالىمدار 100 مىڭ، 200 مىڭ باس كيىك ۇستاۋعا بولاتىن تالىمباقتاردىڭ جوباسىن جاساپ، كوميتەتكە ۇسىنىپ قويعان.

رەسمي مالىمەت بويىنشا كيىك سانى قازاقستاندا 2003 جىلى 21 مىڭ باستى قۇراسا، 2022 جىلى 1 ملن 318 مىڭعا جەتكەن. ال كەڭەستىك قازاقستاندا اقبوكەننىڭ ەڭ كوبەيگەن كەزىندەگى سانى 1 ملن 200 مىڭنان اسپاعان ەكەن. وسى كيىكتىڭ ەڭ كوپ سانى بۇگىندە باتىس قازاقستاندا، ەدىل مەن جايىق وزەندەرىنىڭ ارالىعىندا ءجۇر. كەيىنگى بىرنەشە جىل بويى جەرگىلىكتى حالىق، اۋىل فەرمەرلەرى كيىك سانىنىڭ ەسەپسىز كوبەيۋىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ كەلەدى. ونىڭ سەبەبى مولشەرسىز كوبەيگەن كيىك ءتورت ت ۇلىك مالدىڭ ءورىسىن تارىلتىپ جاتىر. ەسەپ بويىنشا بۇگىندە ورال پوپۋلياتسياسىندا 2022 جىلى كوكتەمدە 800 مىڭ كيىك بولعان.

– بۇرىن كەڭەس وداعى كەزىندە مىق­تى قورعالىپ جۇرگەن كۇننىڭ وزىندە باتىس قازاقستان وبلىسىندا ورال پوپۋ­ليا­تسيا­سىنداعى كيىك سانى ەشقاشان 350-400 مىڭنان اسقان ەمەس. 1980 جىلدان بەرى قاراي ستاتيستيكا مالىمەتى وسىنداي. ال قازىر بىزدە بىلتىرعى لاعىمەن قوسقاندا 1،5 ملن كيىك ءجۇر، – دەدى ءالجان سمايىل ۇلى.

2022 جىلدىڭ باسىنداعى ساناق ورال پوپۋلياتسياسىندا 800 مىڭ كيىك بار ەكەنىن اتاپ وتتىك. شامامەن مۇنىڭ 200 مىڭى اتالىق ەكەن. سوندا كوكتەمدە 600 مىڭ اقبوكەن لاقتادى. ونىڭ 400 مىڭى ەگىزدەن، 200 مىڭى ءبىرىنشى لاقتايتىن بولعاندىقتان ءبىر لاقتان تۋدى دەيىك. سوندا بىلتىر 1 ملن لاق دۇنيەگە كەلدى. ءتولى مەن ەرەسەگىن قوسقاندا بارلىعى 1 ملن 800 مىڭ باس بولدى. قىستا تەكەنىڭ 40 پا­يىزىنا دەيىن ولەدى، بۇل – قالىپتى جاع­داي. كۇيەك كەزىندە تەكەلەر ءبىر-بىرىمەن سۇزىسەدى، جاراقات الادى، السىرەيدى، ءسويتىپ، سۋىق تۇسكەندە قىس اۋاسىن كوتەرە الماي ءبىرازى ولەدى. تابيعي زاڭدىلىق سونداي. بۇل – تەگىن جەمتىك. سونىڭ ارقاسىندا قازىر يت-قۇس مالعا تيىسپەي، ەن دالادا ولگەن تەكەلەردى جەپ ءجۇر. فەرمەرلەردىڭ ۇيقىسى تىنىش.

– بىلتىر تۋعان 1 ملن لاقتىڭ جارتىسى ەركەك، جارتىسى ۇرعاشى دەسەك، بىلتىرعى 600 مىڭ انالىققا بيىل كەمىندە 400 مىڭ قوسىلادى. ەندەشە ءدال قازىر باتىس قازاقستاندا 1 ملن انالىق كيىك تولدەۋگە دايىن ءجۇر. ەرتەڭ مامىردىڭ 8-ىنەن 18-ىنە دەيىن تولدەيدى. ەكى ەسە كوبەيەدى. مامىردىڭ 20-سى كۇنى ءبىزدىڭ الدىمىزدا 3،5 ملن كيىك جۇرەدى. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم – رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا مالىمەتتەر عانا. ال جەرگىلىكتى حالىق بۇل جەردە شىن مانىندە 800 مىڭ ەمەس، 1،5 ملن كيىك جۇرگەنىن بىلەدى عوي. بۇل – لاقتاعانعا دەيىنگى كورسەتكىش. سوندا مامىردىڭ سوڭىنا قاراي بۇل جەردە رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا 3،5 ملن، حالىقتىڭ ەسەبى بويىنشا 5 ملن اقبوكەن بولادى. بۇل كيىك قايدا سىيادى؟ ماسەلەنىڭ كوكەسىن بيىل، مامىر ايىندا كيىك تولدەگەندە كورەمىز، – دەيدى ءا.ءشامشىدىن.

كيىك كوبەيسە...

كيىكتىڭ كوبەيگەنى جاقسى، ارينە. بىراق تابيعاتتا قانداي دا ءبىر جانۋاردىڭ شەك­تەن تىس كوبەيگەنى بيولوگيالىق اراسال­ماق­تى بۇزادى. نە نارسە دە ءوزىنىڭ شەگىنەن اسىپ كەتسە، زيانعا شىعادى. بىرىنشىدەن، مولشەردەن ارتىق كوبەيگەن جەردە مىندەتتى تۇردە ەپيدەميا بولادى. كەيىنگى 10 جىلدان بەرى وسى تاقىرىپپەن ناقتى اينالىسىپ جۇرگەن جاڭگىر حان ۋنيۆەرسيتەتى­­نىڭ عالىمدارى اقبوكەننىڭ تالاي قاتەر­لى جۇق­پالى پارازيتارلىق اۋرۋلارمەن ­اۋى­را­تىنىن دالەلدەگەن. مىسالى، كيىكتەن مونيەزيوز، برۋتسەللەز، ەحينوكوككوز سەكىل­دى اسا قاۋىپتى اۋرۋ قوزدىرعىشتارى تابىل­عان. بۇل ءۇي جانۋارلارىنا، ودان ءارى ادام­عا دا جۇعادى. قازىر كيىكتى اۋىلدىڭ ىشى­نە كىرىپ كەتتى دەپ قىزىقتاپ، ۆيدەوعا ءتۇسى­رىپ جۇرگەندەر بار. ەرتەڭ وسى اۋرۋلاردىڭ بىرىمەن ادام اۋىرعان كەزدە قيىن بولادى.

باتىس قازاقستان وبلىسىندا 2011 جانە 2015 جىلدارى كيىك قىرىلدى. ول كەزدە 200 مىڭ كيىك ءولدى دەپ حابارلاندى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ەندىگى قىرعىن ءتىپتى توتەنشە بولماق. كەمىندە 600-700 مىڭ، ءتىپتى 1 ملن كيىكتەن ءبىر ساتتە ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. بۇل – انىق بولاتىن نارسە، ويتكەنى ەپيزووتيانىڭ زاڭدىلىعى سونداي.

– تاعى ءبىر ماسەلە – قازىردىڭ وزىندە كيىك مالدىڭ ىشىندە، ورىسىندە ءجۇر. وسىلاي بولعان سوڭ مال اۋرۋى كوبەيەدى. قازىر شارۋالاردا جەر جوق. سوندا ءتورت ت ۇلىك اش ءجۇرۋى كەرەك پە؟ تەك كيىك ساۋ قالسىن دەيمىز بە؟ سوندا كيىك كيەلى، جىلقى كيەلى ەمەس پە؟ نە ءۇشىن قامبار اتا، زەڭگى بابا، شوپان اتا دەپ ءجۇرمىز؟! جانۋاردىڭ ءبارى دە كيەلى. ءتىپتى قاسقىر دا كيەلى. بىراق بۇل جەردە ەموتسياعا بەرىلىپ، كولگىرسۋدىڭ قاجەتى جوق. ماسەلەگە ساۋ اقىلمەن، ناق­تى قاراۋ كە­رەك. قازىرگى جاعدايدا كيىكتىڭ كوبەيگەنى­نىڭ زيانى وتە كوپ. ەرتەڭ ول الەۋمەت­تىك نا­رازىلىق، ءدۇمپۋ تۋدى­رادى. قازىر كيىك­تى «وحوتزووپروم» جىگىتتەرى مىلتىق­پەن كۇزەتىپ ءجۇر. «سەندەر اتپاڭدار، قۋماڭ­دار» دەيدى. 20 جىلقى، 30 سيىرىن باعىپ وتىرعان شارۋا ادامىنىڭ جەرىن كيىك جەپ كەتە بەرسە، ول امالسىز مالىن جويىپ، ول جەردەن كوشۋگە ءماجبۇر بولادى. ال ول مال باعىپ، ءوسىرىپ، ەت وتكىزىپ، ءبىراز ەلدى اسىراپ وتىرعان كاسىپكەر عوي. بىلتىر قازاقستاندا 69 اۋىل بوساپ قالىپتى، بۇلاي بولا بەرسە، ەرتەڭ 200 اۋىل بوسايدى، – دەيدى عالىم كۇيىنىپ.

ەندى ءبىر ماسەلە – قىزعىشتاي قورىپ، مەملەكەت قازىناسىنان قانشاما قاراجات جۇمساپ وسىرگەن اقبوكەن تىم كوبەيىپ، شەكارا سىرتىنا شىعىپ كەتۋى دە مۇمكىن. مۇنداي وقيعالار بار. الەم بويىنشا اقبوكەننىڭ 97-98 پايىزى – قازاقستاندا عانا. قىتايدا مۇلدەم قالمادى. مونعو­ليا­دا Saiga mongolica دەگەن از عانا ءتۇرى قالعان. ۋكراينانىڭ اسكانيا نوۆا قورى­عىنداعى تالىمباقتا 300 باستاي كيىك بول­عان ەكەن، بىلتىر كۇزدە 100 شاقتىسى ءولىپ قالعان. «قالعانى امان ەدى، بىراق سوڭ­عى جاع­دايلارعا بايلانىستى ول جەردى بوم­بالاپ تاستادى دەپ ەستىپ جاتىرمىز. ون­داعى كيىكتىڭ قازىرگى تاعدىرى بەلگىسىز»، دەي­دى ءا.ءشامشىدىن. ال رەسەيدە كيىك جوق، قور­عاۋعا الىنباعان، تالىمباق تا جوق. بەي­رەسمي ەسەپتە قالماق قىرى جاعىندا ازىن-شوعىن ءۇيىرى بار، جالپى سانى 5 مىڭداي بولۋى مۇمكىن. رەسەي اۋماعىنا ءوتىپ كەتكەن ءبىزدىڭ كيىكتەر قايتا ورالمايدى. ويتكەنى ولاردا كيىك قورعاۋعا الىنباعان، كەز كەلگەن ادام اتىپ الا بەرەدى.

بيىل بەتپاقدالانىڭ پوپۋلياتسياسى دا كوبەيىپ كەلەدى، كوكتەمدە تولدەپ بول­عان سوڭ ولار كوبەيىپ، قىتايعا ءوتىپ كەتۋى مۇمكىن. قازىردىڭ وزىندە سانى ارتىپ، بالقاشقا بارىپ قالدى. بۇرىن دا الماتى وبلىسى ارقىلى قىتايعا ءوتىپ جۇرگەنى بەلگىلى. سونشا اقشا جۇمساپ، وسىرگەن بۇل كيىكتى شەتكە جىبەرگەنشە نەمەسە بوسقا ارام ولتىرگەنشە نەگە حالىققا پايداسى تيەتىن ەتىپ جاسامايمىز؟

رەزەرۆات ماسەلەنى شەشپەيدى

وتكەن جىلى باتىس قازاقستان وبلىسىندا كيىكتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا تيگىزەتىن زيانىن بارىنشا ازايتۋ جانە اقبوكەندەردىڭ ورال پوپۋلياتسياسىنىڭ مەكەندەۋ اۋماعىن ساقتاۋ ماقساتىندا «بوكەيوردا» مەملەكەتتىك تابيعي رەزەرۆاتى جانە اششىوزەك مەملەكەتتىك تابيعي قاۋمالى قۇرىلعان ەدى. بىراق ءالجان سما­يىل­ ۇلى قالىپتاسقان جاعدايدى ساۋىق­تىرۋعا بۇل رەزەرۆات ەشقانداي پاي­دا بەر­مەيدى دەپ سانايدى. ويتكەنى رەزەر­ۆات­تىڭ تەرريتورياسى 657 مىڭ گەكتار عانا، عى­لىمي نورماتيۆ بويىنشا 1 كيىككە 20 گا جەر بولۋعا ءتيىس. ەسەپتەپ قاراساڭىز، بۇل جەردە نەبارى 32 500 باس كيىكتى عانا ۇستاۋعا بولادى.

– ودان كەيىن، حالىققا ءتۇسىندىرۋ جۇ­مىسى ءالى دۇرىس جۇرگىزىلگەن جوق. حالىق­ارالىق تالاپتار بويىنشا رەزەرۆات اۋما­عىندا جايىلىم بولماۋى كەرەك. قازىر ول جەردە جەكە مال جايىلىپ ءجۇر. ءشوپ شابىلماۋى كەرەك. رەزەرۆات مارتەبەسى بەرىلگەن سوڭ ول ايماققا بوگدە ادام كىرۋگە دە، ءبىر تال ءشوبىن جۇلۋعا دا بولمايدى. بۇل تالاپ كۇشىنە ەنگەن كەزدە حالىق نارا­زىلىعى ءتىپتى كۇشەيەدى، – دەيدى عالىم.

بۇل ماسەلەنىڭ جالعىز شەشىمى – بۇگىن بولماسا ەرتەڭ كيىكتى جاپپاي اتۋعا رۇقسات بەرىلەدى، ءسويتىپ سانى رەتتەلىپ وتىرادى.

– ءبىزدىڭ ەكوبەلسەندىلەردىڭ، بلوگەر­لەر­دىڭ جازىپ جاتقانى – قۇر ديۆان ساراپ­شىلارىنىڭ بايبالامى. سول ەكولوگيالىق ۇيىمداردىڭ ەڭ دامىعان جەرى – ەۋروپا، امەريكا عوي. مىسالى، امەريكادا 2 ميلليونعا جۋىق جابايى جىلقى – مۋستانگ بار. سولاردى 2-3 جىلدا ءبىر رەت جاپپاي قىرىپ، اتىپ تاستايدى. اۋستراليادا كەنگۋرۋ مەن قوياندى 3-4 جىلدا ءبىر رەت جاپپاي ۋلاپ ولتىرەدى. ولىكتەرى سول دالادا ءشىرىپ، ساسىپ جاتادى. ءبىزدىڭ ەكوبەلسەندىلەر وسىنى بىلمەيدى، – دەيدى عالىم.

قازاقستاندا كيىك ەتىن ەت كومبيناتتارىنا وتكىزىپ، ارزان باعامەن ساتۋ جونىندە ۇسىنىس جاسالدى. تابيعي تازا ءارى ارزان ەتتى الەۋمەتتىك دۇكەندەرگە قويسا نەمەسە اسكەرگە، جەتىمحانالارعا تاراتسا، نەسى ايىپ؟ بىراق وسىعان «قاسيەتتى كيىكتى اتا ما؟» دەپ ەكوبەلسەندىلەر ورەتۇرەگەلەدى.

– بىلتىر باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ءبىر تۇرعىنىنان كوپ كولەمدە كيىك ءمۇيىزى تابىلىپ، تاركىلەنگەن. ونىڭ نارىقتاعى باعاسى 1 ملرد تەڭگەنىڭ ۇستىندە بولىپتى. سول ءمۇيىز سوت شەشىمىمەن ورتەلىپ جويىل­دى. بۇل اقىلعا سىيمايتىن ارەكەت قوي. جەر­گىلىكتى بيۋدجەتتە اقشا تاپشى بولىپ جات­قان كەزدە وسىلاي جاسادىق. وزىمىزگە ءوزىمىز قيانات جاساپ جاتىرمىز. سول ءمۇ­يىزدى جيناپ، موراتوري اياقتالعانشا قويا تۇرۋعا دا بولار ەدى. نەگە ول كيىكتىڭ پاي­داسىن ەل كورمەيدى؟ قازىر باتىس قازاق­ستاننىڭ بايتاق دالاسىندا ارام ولگەن كيىكتەردىڭ ولەكسەسى شاشىلىپ جاتىر. ءبارى دە – كۇيەكتەن كەيىن ولگەن تەكەلەر. ەگەر «وحوتزووپروم» مەكەمەسىنىڭ ماماندارى سول كيىكتى ارام ولتىرمەي، سويىپ السا، ەتىن ەلگە تاراتىپ، ءمۇيىزىن شىمكەنتتەگى حيمفارم زاۋىتىنا جىبەرسە، قانداي پايدا بولار ەدى. وسى مۇيىزگە سۇرانىس بەرىپ تۇرعان قىتايعا نەگە رەسمي تۇردە ساتپاسقا؟ ەل قازىناسىنا اقشا تۇسەر ەدى. قازىر وبال، دالادا بوسقا جاتىر. بۇل جاڭادان ويلاپ تاباتىن نارسە ەمەس، كەزىندە وسىنداي جۇيە بولدى. كيىك ەتى ەڭ ارزان ەت بولىپ دۇكەندە تۇردى. قازىر نەگە سولاي جاساماسقا؟ – دەدى ءا.ءشامشىدىن.

كيىك دەريۆاتىنىڭ پايدالى ەكەنى ءبىزدىڭ قازاقستاندا مەديتسينالىق تۇرعىدا دالەلدەنبەگەن. راس، شىعىس مەديتسيناسىندا كيىك ءمۇيىزى ۇرپاقسىز جاندارعا كومەكتەسەدى دەگەن پىكىر بار. قىتاي حالىق مەديتسيناسىندا كەڭىنەن قولدانادى. ءتىپتى قىتاي بىزدەن العان دەريۆاتتاردى وڭدەپ، ءارى قاراي وزگە مەملەكەتتەرگە، جاپونيا مەن كورەياعا، يزرايلگە ساتادى. ارينە، ونى وڭدەۋ تەحنولوگياسىن قۇپيا ۇستاپ وتىر. ەگەر رۇقسات بەرىلسە، ءبىزدىڭ عالىمدار دا كيىك ءمۇيىزىنىڭ قۇرامىن زەرتتەپ، ونىڭ قانداي پايداسى بار ەكەنىن انىقتاي الادى.

تالىمباق اشۋ – ەڭ وركەنيەتتى جول

ءالجان سمايىل ۇلىنىڭ پىكىرىنشە، كيىك تالىمباقتارىن اشۋ – بوكەن سانىن رەتتەۋ مەن ساقتاۋدىڭ ەڭ وركەنيەتتى جولى. بىرىنشىدەن، تالىمباقتا جۇرگەن جانۋارعا ۆاكتسينالاۋ دەر كەزىندە جاسالىنادى. اۋىرسا، ءدارى-دارمەك بەرىلەدى. تالىمباق يەسى ليميتتە كەلىسىلگەن كيىك سانىن امان ساقتاۋعا تىرىسادى. ال دالادا جۇرگەن ميلليون كيىككە كىم ۆاكتسينالاۋ جاسايدى؟ كىم جەم بەرەدى، كىم ءشوپ بەرەدى؟ بيىل قىس جايلى، كوپ قار جوق. ەگەر قار جاۋىپ، سوڭى جاڭبىرعا ۇلاسىپ، قاتاتىن بولسا، كيىك اشتان قىرىلادى. ال تالىمباقتاعى كيىك ءتورت ت ۇلىك سياقتى امان تۇرادى.

– تالىمباقتارعا ءونىم وندىرۋگە رۇق­سات بەرىلۋى كەرەك. مىسالى، 1 مىڭ باس كيىك وسىرۋگە ارنالعان تالىمباق جانۋاردىڭ سول كولەمىن ازايتپاۋعا ءتيىس. ال ودان الىنعان ءتولدى، ءونىمدى ءوز قالاۋىنشا جاراتۋىنا رۇقسات بەرىلۋى كەرەك. دەريۆاتىن الا ما، ەتىن الا ما، ءارى قاراي زووپارك­تەرگە ساتا ما، ءوز قالاۋى بولسىن. بۇل – حا­لىقارالىق تاجىريبە. مىسالى، كەيبى­رەۋ­لەر ايتىپ جۇرگەن حالىقارالىق اڭشى­لىق، سافاري سەكىلدى سەيىلدى دە جەكە تا­لىم­­باقتار ۇيىمداستىرا الادى. اڭشى شا­رۋا­شىلىقتارىندا قوسالقى ازىعىن ۇيىمداستىرسا، 20 گەكتارعا ءبىر كيىك ەمەس، 50-60 كيىك وسىرۋگە بولادى. ال ەركىن جۇر­گەن كيىككە سافاري ۇيىمداستىرۋعا بولمايدى، وندا مەملەكەت باقىلاۋدان ايىرىلىپ قالادى، – دەدى ءا.ءشامشىدىن.

2013 جىلدان باستاپ جاڭگىر حان ۋني­ۆەرسيتەتى تاسقالا اۋدانىنان كيىك تالىم­باعىن اشتى. ول جەردە 30 باسقا دەيىن عانا كيىك بولدى. كەيىن سىرتتان اتالىق كيىك ۇستاۋعا رۇقسات بەرىلمەي، قان تازارماعان سوڭ تالىمباقتاعى كيىكتىڭ احۋالى السىرەپ كەتتى. اۋرۋعا شالدىعا باستادى. سودان كەيىن 2019 جىلى تالىمباق جابىلىپ، قالعان كيىك الماتى زووباعىنا جىبەرىلگەن.

كەيىن 2021 جىلدان باستاپ قازىرگى ۇلىتاۋ وبلىسى جاڭاارقا اۋدانىندا «ASAR» جەكە شارۋا قوجالىعىمەن كەلىسىلىپ، سول جەردە بەتپاقدالا پوپۋلياتسياسىن ءوسىرۋ ءۇشىن تالىمباق قۇرىلعان. جەكە شارۋاشىلىق جەرى، ينۆەستور، جەكە ادام – ۇشجاقتى كەلىسىمشارتپەن 370 گا جەرگە تالىمباق سالىنعان. جاڭگىر حان ۋنيۆەرسيتەتى ول جەردە عىلىمي قولداۋمەن اينالىسادى. 2022 جىلى 200 باس كيىك ۇستاۋعا رۇقسات الىنعانىمەن، ناقتى 69 باس قانا ۇستالعان. بيىل ۋنيۆەرسيتەت تاعى دا ورال پوپۋلياتسياسىنان 200 باس، قاراعاندى مەن قوستاناي جاعىنان 150 باستان ۇستاۋعا ليميت الىپ قويعان ەكەن.

– جالپى، ءتۇز تاعىسىن قولعا ۇيرەتۋدىڭ جالعىز ءادىسى بار. بۇل تۋعانىنا 1-2 كۇن عانا بولعان، ۋىزعا تويىپ الىپ ۇيىقتاپ جاتقان لاق قانا ۇستالادى. جاڭا تۋعان لاق 1،5 ساعاتتان كەيىن ادامعا جەتكىزبەيدى. ال ەرەسەك كيىكتى قولعا ۇيرەتۋ مۇلدەم مۇم­كىن ەمەس. ۇيىقتاتىپ ۇستاعاننىڭ وزىندە بىرەر ساعاتتا ءولىپ قالادى. جاڭا تۋعان لاق قولعا تەز ۇيرەنەدى ەكەن. ونى نارەستەگە بەرەتىن جاساندى سۇتپەن اسىرايدى. ءبىز لاقتىڭ جاي-كۇيىن ابدەن زەرتتەدىك، تاجىريبەدەن وتكىزدىك. نە بەرۋ كەرەك، قالاي ازىقتاندىرۋ كەرەك، قانداي انتيبيوتيكتەر بەرۋ كەرەك، ءبارى بەلگىلى. عالىمدارىمىز مۇنى زەرتتەپ، جۇيەلەپ قويعان. بيىل ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى ورال پوپۋلياتسياسىنان 200 باس لاق ۇستاپ، تالىمباقتا ۇستاماق. رۇقسات بەرىلگەن، قۇرال-جابدىعى دايار، تەك قازىر تالىمباق ورنىن اقىلداسىپ جاتىر. ول تاسقالا اۋدانىندا نەمەسە ورال تاجىريبەلىك ستانساسى اۋماعىندا بولۋى مۇمكىن، – دەدى ءا.ءشامشىدىن.

قازاقستاندا كيىكتىڭ ءۇش پوپۋلياتسيا­سى بار، ءبىر قىزىعى ولار ءبىر بىرىمەن شا­عىلىسپايدى ەكەن. 1960 جىلدارى كەڭەس عالىمدارى وسى پوپۋلياتسيالاردى ءبىر بىرى­مەن ارالاستىرىپ، ەكسپەريمەنت جاساپ كورگەن. ورال پوپۋلياتسياسىنىڭ كيىگىن بەت­پاقدالاعا، بەتپاقدالانىڭ كيىگىن ۇستىرتكە اپارىپ قوسقان، بىراق 1-2 اپتادا ولار ءوز تۋعان جەرىنە قايتىپ كەلگەن. وسى تاجىريبەنى عالىمدار قايتادان جاساپ كورىپتى. ورالدىڭ تەكەسىن بەتپاقدالا پوپۋلياتسياسىنىڭ بوكەنىنە اپارىپ قوس­قان. ناتيجەسى وسى كوكتەمدە بەلگىلى بولادى

ءبىر قىزىعى، بەتپاقدالا، ءۇستىرت جانە ورال پوپۋلياتسياسىنداعى كيىكتەردىڭ دەنە تۇرقىندا دا ايىرماشىلىق بار ەكەن. مىسالى، ورال پوپۋلياتسياسىنىڭ كيىگى ىرى­لەۋ كەلەدى. ال بۇلاردىڭ گەنەتيكالىق جاعىنان وزگەشەلىگى بار ما، ول ءالى زەرتتەلمەگەن.

– بۇل ماسەلەنى تەرەڭ زەرتتەگەن ەش­كىم جوق. ءبىز ونداي بايقاۋ جاريالانسا، قاتىسىپ، كيىكتىڭ ءتۇرلى پوپۋلياتسياسى­نا مولەكۋليارلىق-گەنەتيكالىق زەرتتەۋ­­لەر جۇر­گىزۋگە ءازىرمىز. ەكى پوپۋلياتسيانىڭ ارا­­سىنان ۇرپاق پايدا بولسا، ونى دا زەرتتەيمىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مۇنداي ۇرپاق بويىندا مۋتاتسيا بولماۋ كەرەك. قازىر­گى عىلىمي مەتوديكا، جابدىقتار بۇل ماسەلەنى تولىق زەرتتەۋگە قابىلەتتى. گەنە­تيكالىق زەرتحانامىز بار. جوعارىدا ايتىلعان ءۇش پوپۋلياتسيانىڭ حروموسومالارى بىردەي، ازىرگە ەش كەدەرگى كورىپ وتىرعان جوقپىز. 2015 جىلى قازاقستاندا كيىكتىڭ جاپپاي اۋرۋىنا سەبەپ تۇقىم جاقىندىعى دەپ ويلايمىن. اقبوكەن سانى ازايىپ كەتتى، ءبىر-بىرىنە تۋىس جانۋار شاعىلىستى، يممۋنيتەت السىرەدى. بۇل تۇرعىدا جانۋاردىڭ تۇقىمىن جاقسارتۋعا اتاسى الىس جانۋار­لاردى شاعىلىستىرۋدىڭ پايداسى ءتيۋى كەرەك. تالىمباقتاردىڭ پايداسى دا وسى جەردە انىق كورىنەدى، – دەدى عالىم.

باتىس قازاقستان وبلىسى