ەل ەڭسەسىن كوتەرگەن باسىلىم

سۋرەتتەردى تۇسىرگەن ازامات قۇسايىنوۆ

كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا الماتى قالاسى اكىمىنىڭ كەڭەسشىسى، ادەبيەت­تانۋ­شى-عالىم ماماي احەتوۆ مودەراتورلىق ەتتى. العاشقى بولىپ ءسوز العان اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ۆيتسە-ءمينيسترى قانات ىسقاقوۆ، ەل تاريحىنان ويىپ ورىن الاتىن «قازاق» گازەتى ۇلتتىق ءباسپاسوزدىڭ قاينار بۇلاعى ەكەنىن ايتا كەلە، بارشا زيالى قاۋىمدى مەرەيلى داتامەن قۇتتىقتادى.

حح عاسىردىڭ باس كەزىندە جارىق كورگەن باسىلىم قازاق ءۇشىن اقىل-وي ورتالىعى بولعانىن ايتقان تاريحشى مامبەت قويگەلدى: «ۇلت تاريحىندا ءدال «قازاق» گازەتى سەكىلدى قازاققا جانى اشىپ، سول جولدا شىعارۋشى ازاماتتارمەن بىرگە رەپرەسسيا قۇربانى بولعان بىردە-ءبىر باسىلىم بولعان جوق.

ونىڭ يدەياسى دا، اۆتورلارى دا قيتۇرقى ساياساتتىڭ قۇربانى بولدى. «قازاق» گازەتى وزىنە دە، وزگەگە دە مەيى­رىم­سىز ساياسي جۇيەمەن ارپالىستى كۇرەس جۇرگىزە وتىرىپ، قازاق ءومىرىن تۋ­را ءتۇسىنىپ قورىتۋ، سول ارقىلى ۇلتتىڭ ەن­دىگى مىندەتتەرىن انىقتاۋ جانە بەلگىلەۋ ءىسىن فۋندامەنتالدى تۇرعىدا كونتسەپتۋالدى دەڭگەيگە كوتەرگەن باسىلىم بولدى. ءبىز ونى جاي عانا گازەت دەپ تۇسىنسەك قاتەلەسەمىز. ونىڭ اۋقىمى كەڭ. «قازاق» گازەتى – قازاققا ۇستاز. ۇلتقا جول كورسەتىپ، ەتەك-جەڭىن جيعىزدى. ءبىر باسىلىم ءبۇتىن ءبىر مەملەكەتتىك ورگان ىستەي المايتىن جۇمىستى اتقاردى. ونى شىعارۋشىلار قازاق قوعامىن قانداي ساپاعا كوتەردى. گازەتتىڭ نەگىزىن قالاپ، ىستىق-سۋىعىن كوتەرگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ءومىر جولدارىنداعى ەڭ قۇنارلى دا جەمىستى شاعى «قازاق» شىعىپ تۇرعان كەزەڭگە تۇس كەلدى. ولاردىڭ شىعارماشىلىق ءوسىپ-وركەندەۋ جولى دا وسى كەز ەدى»، دەپ اتاپ ءوتتى. 

«قازاق» گازەتىنىڭ 1913-1915 جىلدار ارالىعىندا جاريالانعان ساندارىن توتە جازۋدان اۋدارىپ، عىلىمي ورتامەن قاۋىشتىرعان  تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سۆەتلانا سماعۇلوۆا «احمەت بايتۇرسىن ۇلى جانە «قازاق» گازەتى»  تاقىرىبىندا بايانداما جاسادى.

– «قازاق» باتىل ويلار ايتىپ، جارىق ومىرگە جول سىلتەگەن شوعىرى بيىك باسىلىم. قازاق حالقى ءۇشىن سول كەزدەردە قۇلاعى، ءۇنى، ءتىلى بولىپ اينالاسىنا ۇلت بولاشاعىن ويلاعان قازاق ازاماتتارىن بىرىكتىرە بىلگەن «قازاق» گازەتىن ۇلت ۇستازى، كۇرەسكەر اقىن، رەفور­ما­تور احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاقتىڭ جان جاراسىنا اينالعان جەر، ءتىل، ءدىن، وقۋ جانە تاعى باسقا ماسەلەلەردى كوتەرەتىن باسىلىمعا اينالدىردى. گازەتتىڭ جارىق كورۋىنە ەلدىڭ يگى جاقسى ادامدارى مەن بايلارى، وقۋ ورىندارىندا وقىعان ستۋدەنتتەرى مەن وقىرماندارى قارجىلاي كومەك كورسەتكەن. «قازاق» گازەتى – قازاقتىڭ تۇڭعىش ءتول ەنتسيكلوپەدياسى. ۇلتتىق ەزگىدە جاتقان قازاقتىڭ ۇيقىسىنان ويانىپ، الدىڭعى قاتارلى ەلگە اينالۋىنا، ءبىلىمدى، مادەنيەتتى حالىقتاردىڭ قاتارىنا كوتەرۋگە، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس يدەولوگياسىنىڭ قالىپتاسۋىنا كۇش سالدى. كەيىننەن كەڭەستىك جۇيە تاراپىنان قاتاڭ سىنعا ۇشىراپ، «ۇلت­شىلدىقتى» ناسيحاتتاۋدىڭ باس­تاۋى وسى ورگاننان باستاۋ الدى دەگەن تۇجىرىمعا يە بولدى. جالعان جالامەن جازاعا ۇشىراعان قازاق زيالىلارىن ايىپتاۋ، ولاردىڭ ۇلتشىلدىقتارىن وسى گازەتكە جاريالاعان ماقالالارى مەن وسى گازەتتى شىعارۋداعى  قىزمەتتەرىمەن دالەلدەندى. گازەت بەتتەرىنەن ءبىرىنشى جاھاندىق سوعىس كەزىنەن باستاپ، رەسەي يمپەرياسى مەن شەت مەملەكەتتەر اراسىندا بولىپ جاتقان ساياسي وقيعالارى جايىندا، بالقان سوعىسى، ءبىرىنشى يمپەرياليستىك سوعىستىڭ باستالۋى مەن ونىڭ بارىسى، رەسەي مەن تۇركيا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار، سوعىس تەحنيكاسى مەن قارۋ-جاراقتار، قىتاي ەلىنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋ ءۇشىن كۇرەس بارىسى جانە دۇنيەجۇزىلىك  يمپەرياليستىك سوعىستىڭ قازاقستانعا تيگىزگەن اسەرى جونىندە مالىمەت الا الاسىز. «قازاق» 1916 جىلعى دۇربەلەڭ، بۇراتانا اتانعان حالىقتاردى قارا جۇمىسقا الۋ تۋراسىنداعى پاتشا جارلىعىنا قاتىستى تۋىنداعان جاعدايدى، ۇلت زيالىلارىنىڭ وسى ماسەلە توڭىرەگىندەگى وي-پىكىرلەردى تالداۋعا العان بىردەن-ءبىر باسىلىم. تىل جۇمىسىنداعى قازاقتاردىڭ اۋىر جاعدايىن كوتەرىپ، دابىل قاققان دا وسى «قازاق» بولاتىن، – دەيدى عالىم.

عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، «قازاق» گازەتىنىڭ اينالاسىندا ءالى دە تەرەڭ زەرتتەپ-زەردەلەۋدى قاجەت ەتەتىن دۇنيەلەر از ەمەس. ءتىپتى باسىلىمنىڭ ءبىراز ساندارى ءالى كۇنگە دەيىن تابىلماعان. بۇل تۇرعىدا الاشتانۋشى-عالىم ەلدوس توقتاربايدىڭ ويى تومەندەگىدەي:

«وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدىڭ بىردە-ءبىر وقۋ ورنىنىڭ تاريح، جۋرناليستيكا، فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىندە ەسكى جازۋ كۋرستارى جۇرگىزىلمەيدى. ولاردى وقۋ بىلمەگەندىكتەن ستۋدەنتتەردىڭ ەسكى گازەتتەردەگى ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى تانۋعا ىقىلاستارى جوق. كەزىندە ءۇ.سۋبحانبەردينا اپامىز ءۇش تىلدە دايىنداعان «قازاق گازەتى» كىتابى، س.سماعۇلوۆا ازىرلەگەن كيريلليتساداعى كىتاپتى پايدالانادى. 1916،1917،1918 جىل­دارعى «قازاق» گازەتى ەشكىمنىڭ قولىن­دا جوق. گازەتتىڭ ەڭ نەگىزگى شارىق­تاعان كەزەڭدەرى وسى تۇستار. ونى ەسكى جازۋدى تانيتىن از عانا ازاماتتار بىلەدى. ءبىز «قازاق» گازەتىن قايتا جاڭعىرتقان كۇندە وسى گازەتتى زەرتتەيتىن ورتالىق جاساي المادىق. الداعى ۋاقىتتا قازاق گازەتتەرىن، ءباسپاسوزىن زەرتتەيتىن ينس­تيتۋت جاساۋىمىز كەرەك. ۇرپاق سول ۋاقىت­تىڭ ءۇنىن گازەتتەر ارقىلى تانىپ بىلەدى. «قازاق» گازەتى قارجىلىق جاعدايعا بايلانىستى جابىلدى دەگەن وتىرىك نارسە.  قازاق گازەتى قياناتپەن جابىلدى. ەڭ وكىنىشتىسى، سول كەزدەگى ساياساتتىڭ شوقپارى بولعاندار بۇل ءىستىڭ باسىندا تۇر. سوندىقتان باسىلىمنىڭ تاريحى تۋرالى ايتقاندا «گازەت ءوزىن-ءوزى اسىراي المادى» دەگەن تۇجىرىمنان ارىلۋىمىز قاجەت. «قازاق» گازەتىنىڭ تۇركىستان، ەدىل، ورال، انادولىدا جازىلۋ ابونەنتتەرى بولدى. تۇركيانىڭ ىستانبۇل، مەرسين، مانيسا قالاسىندا تۇرىك زيالىلارى تۇراقتى جازىلىپ وتىرعان. جاۋاپتى ورىندار نازارعا الىپ، الاش ءباسپاسوزىنىڭ ءار ءنومىرىن فاكسيميلەسىمەن ازىرلەپ، ءباسپاسوز ەنتسيكلوپەدياسىن دايىن­داۋىمىز كەرەك دەگەن ۇسىنىسىم بار. مەن 3868 بۇركەنشىك ەسىمنىڭ كورسەتكىشىن دايىنداپ جاتىرمىن. ونىڭ ىشىندە انىقتالماعان بۇركەنشىك ەسىمدەر دە بار»، دەيدى ە.توقتارباي.

كونفەرەنتسيادا ءسوز العان پروفەسسور باعدان مومىنوۆا بۇگىنگى باس­پاسوزدە ايتىلىپ، جازىلىپ جۇرگەن كوپتەگەن  ءسوزجاسام مەن تىركەس «قازاق» گازەتى ارقىلى بۇگىنگە جەتكەنىن ايتسا، قازاقستان جۋرناليستەر اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ساعىمباي قوزىباەۆ ۇلت­تىڭ ءۇنىن ايشىقتاعان باسىلىم جاس تىلشى­لەردى تاربيەلەۋدە ۇلكەن داستۇرگە يە ءىرى مەكتەپ ەكەنىن اتادى.

ۇلتتىق باسپاسوزدە «قازاق» گازەتىنىڭ ءداستۇرلى جولىن جالعاۋ ماقساتىندا ايتۋلى قالامگەر قوعاباي سارسەكەەۆتىڭ باستاماسىمەن 2006 جىلى «قازاق» دەپ اتالاتىن رەسپۋبليكالىق قوعامدىق-ساياسي گازەت وقىرمانىمەن قايتا قاۋىش­قان بولاتىن. اتالعان شارا اياسىندا جۋرناليستيكادا ءوز ءۇنى بار اپتالىق باسىلىمنىڭ بىرقاتار قىزمەتكەرى سالالىق توسبەلگىمەن، العىس حاتتارمەن ماراپاتتالدى.

الماتى