ۇلت ءۇمىتىن اقتاعان

«قازاق» گازەتى، احمەت باي­تۇرسىن ۇلى ايتقانداي، حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى بولۋعا تىرىستى. جۇرتتىڭ ءبىلىمدى، ايتارى بار، كورگەنى كوپ كوسەمدەرى، وقىعانى كوپ عالىمدارى وسى گازەت ارقىلى حالىقتىڭ الدىنا شىعىپ، جول كورسەتىپ، ءجون سىلتەپ باسشىلىق ەتتى. گازەت ەل تاريحىندا حالىققا ءبىلىم تاراتۋشىعا اينالدى. سونىمەن قاتار وسى گازەت حالىقتىڭ جوقشىسىنا اينالدى.

«قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانى 1913 جىلى 2 اقپاندا ورىنبور قالاسىندا جارىق كورگەنى بەلگىلى. سول كەزدەگى تاتار گازەتتەرىندە قازاق گازەتىنىڭ العاشقى سانى قاي ۋاقىتتا شى­عۋى جوسپارلانعانىن جا­زىپتى. «ۋاقىت» گازەتى: «ورىنبوردا جەتى سايىن شى­عاتۇعىن «قازاق» گازەتاسىنا جازىلۋ داپتەرى اشىلدى» دەي كەلە: «قازاقتىڭ» ءبى­رىنشى ءنومىرى ءبىرىنشى فەۆرال­دان قالماي شىعاشاق. «قازاققا» ءار تىلمەن جازىلعان سوزدەر، حابارلار الىنادى. ەل ىشىندە تۇرعان تاتار قارىنداستارىمىزدىڭ قازاققا گازەتتىڭ پايداسىن ءتۇسىندىرىپ، جازى­لۋشى تابۋعا كومەگىن اياماس دەپ ءۇمىت ەتەمىز» دەپ تىلەك ايتادى. سوڭىندا: «قازاق­تىڭ» باس جازۋشىسى – احمەت باي­تۇر­سىن ۇلى. باستىرۋشى – مۇستافا ورا­زاەۆ. الدىرۋشىلارعا تۋرا ادرەس مىناۋ: ورىنبۋرگ، رەد. گاز «كازاك» دەپ كورسەتكەن. بۇل جارناما «ۋاقىت» گازە­تىنىڭ 1913 جىلعى №1112، 1118-ساندارىندا جاريالانادى.

«قازاق» گازەتىندەگى اق­پارات، ماقالا، تالداۋ، كولەمدى زەرتتەۋ، ت.ب. «باس ماقا­لا»، «سىرتقى حابارلار»، «ىشكى حابار­لار»، – «ەل اراسىنداعى حابارلار»، «اناۋ-مىناۋ»، «وقشاۋ ءسوز»، «ولەڭ-جىر»، «اشىق حات»، «تىلشىلەردەن»، «گازەتتەر­دەن»، «باسقارماعا كەلگەن حاتتار»، «باسقار­مادان» دەگەن ايدارلارمەن جاريالاندى. سونداي-اق گازەتتىڭ ءبىرىنشى جانە سوڭعى بەتتەرىندە ءتۇرلى جارنامالار مەن حابارلاندىرۋلار باسىلىپ تۇردى. گازەت بەتتەرىندە كوبىنە قازاق جازۋى، ۇلتتىق مەكتەپتەر، شەتەلدەگى قازاق ستۋدەنتتەرى، سەرىكتىك اشۋ، زەمستۆو ىستەرى، اش-جالاڭاشتارعا جاردەم، ءارتۇرلى سيەزدەر مەن پارتيالىق باعدارلامالار، كىتاپ تاراتۋ كونتورلارى، شەتەل قازاقتارى تۋرالى حابارلار ۇسىنىلدى.

گازەتتى كوزدەگەن ماقساتقا جەتكىزۋ ءۇشىن باستىرۋشىلار دا، تاراتۋشىلار دا، قا­لامگەرلەر دە بار كۇش-جىگەرىن ايامادى. سونىڭ ناتيجەسىندە، جىل وتپەي گازەت تارالىمى 3000 دانادان اسىپ، رەسەي اۋماعىنان سىرت الەمنىڭ ءىرى قالالارىنا دەيىن تاراتىلدى. گازەتكە جازىلعان اعايىننىڭ قاتارىندا قىتاي قازاقتارى دا بولدى. ءتىپتى تۇركيا اۋما­عىنان دا جازدىرىپ الۋشىلار تابىلدى. قاجىمۇقان بالۋان گازەتتىڭ ماقساتىمەن، بەتىندەگى جازبالاردىڭ ماز­مۇنىمەن تانىسقان سوڭ، «ماڭگىلىك جازىلۋشى بولامىن!» دەپ جىل سايىن جارناسىن تولەپ تۇرۋعا ۋاعدا ەتەدى.

گازەتتىڭ تاعى ءبىر ارتىقشى­لىعى ماركەتينگ جۇرگىزۋمەن اينالىسىپ، قازاق تىلىندە العاش جارناما جاريالاپ، ساتۋ، ساتىپ الۋ، ءتۇرلى تاۋارلاردى تاراتۋ كونتورىنا اينالدى. ەڭ العاشقى سانىنان باس­تاپ كەزدەسەتىن كىتاپ جارناماسى گازەتتىڭ سوڭعى سانىنا دەيىن ءۇزىلىسسىز بەرىلدى. گازەت كەيبىر كىتاپتاردى جەڭىلدىكپەن تاراتىپ وتىردى. ويتكەنى ولار «ازامات سەرىكتىگى» ارقىلى «قازاق» باسقارماسى تاراپىنان باستىرىلعان ەدى. سونىمەن قاتار گازەت بەتتەرىندە ءارتۇرلى ماشينالارعا ارنالعان جارنامالار كەزدەسەدى. مىسالى، گازە ءتتىڭ 1913 جىلعى ساندارىن قاراپ شىققانداعى كورسەتكىش: 1) ءشوپ ماشيناسى (6); 2) الفا-نوبەل ماشيناسى (2); 3) ءشوپ جياتىن ماشينا (3); 4) سۇتتەن ماي ايىراتىن ماشينا (2); 5) ماشينا تىرما (2); 6) ماي ماشيناسى (8); 7) زەڭگىر ءجىبىنىڭ اعاشى (9); 8) زەڭگىر كومپانياسىنىڭ كيىم تىگەتىن ماشينالارى (8) («نەسيەگە الۋشىلار جۇماسىنا 1 سومنان تولەيدى») دەگەن سياقتى 35 رەت جارناما كەزدەستى.

«قازاق» گازەتى ابايتانۋدىڭ الاڭىنا اينالدى. مۇندا ءىرى اقىنعا قاتىستى كەمى 40-قا جۋىق ءتۇرلى ماتەريال كەز­دەسەدى. ۇلت زيالىلارى الاش يدەياسىنىڭ رۋحاني نەگىزىن اباي ەڭبەكتەرىنەن الا وتىرىپ، اقىن شىعارمالارىن زەر­دەلەۋدى باستى ماقسات تۇتقان.

قازاق قىزدارىنىڭ قالاي ءبىلىم العانى تۋرالى دا جازىلىپ تۇردى. «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلى 23 مامىرداعى №15 سانىندا سەمەيدەگى قازاق مەكتەبىندە ءتالىم الىپ جاتقان قازاق قىزدارىنىڭ كەزەكتى ەمتيحان تاپسىرۋى تۋرالى حابار باسىلعان. مۇندا سەمەيدەگى قازاق مۇعاليما قىزدارى تۋرالى دا اقپارات بار. عازيزا حانىم مالدىباەۆانىڭ ەمتيحان قابىلداعانى جانە وعان راحيما حانىم مارسەكوۆا، ءنازيپا حانىم قۇلجانوۆا سياقتى قازاق مۇعاليمالارى دا كومەكشى بولىپ، سىناقتى قابىلداسقانىن ايتادى. ما­قالا: «قازاق ىشىندە ال­عاش­قى مۇعاليمانىڭ العاش­قى ەمتيحانى» دەگەن اتپەن باسىلعان ەدى. سوڭىنا ء«تىل­شى» دەپ قول قويىلعان. «سە­مەي زارەچنوي سلابودكاسىن­دا بالا وقىتىپ تۇرعان مۇ­عا­لىم مۇستاقىم مىرزا مال­دىباەۆتىڭ جاماعاتى عازيزا حانىم قاراماعىنداعى ايەل بالالار مەكتەبىندە بولىپ، قىز-قاتىندار كوپ جينالدى. ەمتيحانشىلاردىڭ ىشىن­دە: مارسەكوۆتىڭ جاما­عا­تى راحيما حانىم، مۇعالىم ن.قۇل­­جانوۆتىڭ جاماعاتى ءنا­زيپا حانىمدار دا بولدى. ايەلدەر شامالارىنشا وقىعاندارىنىڭ ۇستىنە قول­ونەردى دە ۇيرەنگەن ەكەن. 35 ايەلگە جازۋ-سىزۋدى ۇيرە­تىپ، قولونەرگە باۋلىعانى ءۇشىن جيىلعان حانىمدار، بايبىشەلەر مۇعاليما عازيزا حانىمعا العىس ايتقان. ايەل بالالارىمىزدىڭ وقىپ، جازۋ ءبىلۋى ونىڭ ۇستىنە شەشەلەرى­نىڭ الدىندا ەمتيحان تاپسىرۋى توڭعان كوڭىلدەرىمىزدى جىبىتسە كەرەك»، دەيدى. گازەتتىڭ كەلەسى سانىندا عا­زيزا حانىم مالدىباەۆا وسى ەمتيحاندا كومەكتەسكەن كى­سىلەر تۋرالى ايتا كەلىپ، ء«تاڭىر جار بولسىن!» دەگەن نيە­تىن جازىپ، رەداكتسيادان حات­تى باسۋىن وتىنەدى. حات گا­زەت­تىڭ كەلەسى نومىرىندە باسىلدى.

قازاق كوپەستەرى مەدرەسە اشۋمەن قاتار وندا وقيتىن نەمەسە مەدرەسەنى اياقتاپ جوعارى وقۋعا تۇسكەن شاكىرتتەر ارا­سىنداعى جاعدايى ناشار، بىراق وقۋعا قۇشتار جاستارعا بارىنشا جاردەم بەرىپ تۇردى. مۇنداي مەدرەسە اشىپ، وقۋعا كومەك بەرىپ، ءبىلىم ءىسىن قولداپ، اعارتۋ جۇمىسىنا كومەك كورسەتكەن كوپەستەردى گازەت «مەدەتكور» دەپ جازادى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن قازاق ستۋدەنتتەرىن جۇرتقا تانىستىرۋ ماقساتىندا «قازاق» گازەتى 1914 جىلى 23 قاراشا كۇنگى №87 سانىن­دا 7 ءتۇرلى سۇراۋ سۇراپ، ءىرى قالالاردا وقيتىن قازاق ستۋ­دەنتتەرىنە سالەم جولدايدى. قاي قالادا، قانشا ستۋدەنت، قانداي ماماندىقتا، ۇكىمەتتەن ستيپەنديا الۋى مەن ءوز كۇشىمەن وقۋى سەكىلدى ساۋالعا ستۋدەنتتەر جاۋاپ جازىپ، وزدەرىن تانىس­تىرىپ وتىردى. قازاق ستۋدەنتتەرى سول ۋاقىتتاعى ەڭ قاجەتتى اۋىلشارۋاشىلىق، مالدارىگەرلىك، مەديتسينالىق، زاڭگەرلىك سياقتى مامان­دىقتاردا ءبىلىم الدى. بۇل حاتقا جاۋاپ رەتىندە پەتروگرادتان (5)، ۆارشاۆادان (4)، كيەۆتەن (5)، ساراتوۆتان (6)، ماسكەۋدەن (7)، تومنان (2)، قازاننان (7) قازاق ستۋدەنتتەرى ءوزى ءھام ماماندىعى تۋرالى ناقتى اقپارات جولداپ، وزدەرىن جۇرتقا تانىستىرادى.

1914 جىلى باستالعان ءبىرىنشى جاھان سوعىسى قازاق قوعامىنا دا اسەرىن تيگىزبەي قويمادى. كىتاپ ساتىلىمىمەن قاتار گازەتتىڭ تارالىمى دا كەمي باستادى. 1915 جىلدان باستاپ التى اي بويى اپتاسىنا ەكى مارتەدەن باسىلدى. جىل ورتاسىنان باستاپ قايتادان اپتاسىنا ءبىر مارتەگە ءتۇستى. گازەتتىڭ باسشىلارىنا كەلسەك، احمەت بايتۇرسىن ۇلى – 231 سانىنا، مىرجاقىپ دۋلات ۇلى – 33 سانىنا، جانۇزاق جانىبەك ۇلى – 2 سانىنا رەداكتورلىق ەتىپتى. «قازاقتىڭ» العاشقى 40 سانىن مۇستافا ورازاەۆ باستىرسا، 41-سانىنان باستاپ «ازامات سەرىكتىگى» باستىردى. «ازامات سەرىكتىگىنە» جارنا قوسقان «قازاق» گازەتىن قولداۋشىلار اراسىندا قىتاي قازاقتارى دا بولدى. قىتايعا قاراعان قىزاي ەلىنىڭ ەل اعالارى ارناۋلى حات جازىپ، «ازامات سەرىكتىگىنىڭ» باسپاحانا الۋ ىسىنە قارجىلاي كومەك كورسەتتى.

بولشەۆيكتەر 1918 جىلى ورىنبوردى كۇشپەن العان سوڭ، باسپاحانا جۇمىسىن توقتاتىپ، 260-سانىنان (17.01.1918) سوڭ «قازاق» گازەتىن جاۋىپ تاس­تايدى. بىراق كوپ كەشىكپەي بولشەۆيكتەردىڭ ءوزى وسى باسىلىمنىڭ 261 جانە 262-نو­مىرلەرىن شىعارادى. بۇل تۋرالى جانۇزاق جانىبەكوۆ بىلاي دەيدى: ««قازاقتىڭ» 261-ءنومىرىن ءابدىحاميت جۇن­دىباەۆ، 262-ءنومىرىن سۇلتان ارقاباەۆ مىرزالار شىعاردى. 261-ءنومىردىڭ بارلىق شىعىنى «ازامات» سەرىكتىگى اقشاسىنان ۇستالدى. 262-ءنومىردىڭ قا­عازى – «ازاماتتىكى». باسقا شىعىندارى ءۇشىن سەگىز ءجۇز سوم اقشانى تورعاي كوميسسارى بەردى».

ال ساكەن سەيفۋللين «تار جول، تايعاق كەشۋ» ەڭبەگىندە: «قازاق» گازەتىنىڭ 261-سانى (14.(27).02.1918) مەن 262-سانىنىڭ (12.03.1918) شىعۋ ۋاقىتى جانە ماقالا ماز­مۇنى تۋرالى مالىمەتتەر جازىپ قال­دىر­عان. «قازاق» گازەتىنىڭ نەگىزگى قۇرىل­تايشىسى «ازامات سەرىكتىگىنىڭ» مۇشەسى جانۇزاق جانىبەكوۆ بۇل ەكى ساندى مويىن­داماي، اق گۆاردياشىلار ورىنبوردى باسىپ العان سوڭ، 261 جانە 262 نومىرلەردى قايتا شىعارادى. وسىلايشا، «قازاق» گازەتىنىڭ 261-سانى (23.07.1918) مەن 262-سانى (30.07.1918) تاريحتا ەكى رەت شىعادى...

جالپى، «قازاق» گازەتىنىڭ 266 ءنومىرى جارىق كوردى. العاشقى سانى 2 اقپاندا (ەسكى كۇنتىزبە بويىنشا) باسىلدى. 1913 جىلى – 44 سانى، 1914 جىلى – 48 سانى، 1915 جىلى – 71 سانى، 1916 جىلى – 48 سانى، 1917 جىلى – 46 سانى، 1918 جىلى – 9 سانى شىقتى. قازىرشە زەرتتەۋشىلەر قولىنا تۇسكەن سوڭعى 266-سانى – 1918 جىلى 26 قىركۇيەكتە (جاڭا كالەندار بويىنشا) جارىق كورگەن. تارالىمى العاشقى جىلى-اق 3000 تيراجدان اسسا، شارىقتاۋ شەگىندە – 8000 بولدى. گازەتتىڭ 1913، 1914، 1915 جىلعى ساندارى جيناقتالىپ، جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى.

كۇردەلى كەزدە ۇلتتىق جانە مەملە­كەتتىك ماسەلەلەر كوتەرىپ، ەلدى ۇيىسۋعا ۇندەگەن، ارقاشان الاش اماناتىنا ادال بولىپ قالعان «قازاق» گازەتىنىڭ 110 جىلدىق بەلەسى – ايتۋلى وقيعا. كەشەگى الاش اماناتى – بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان. ءتول تاريحىمىزدان لايىقتى ساباق الساق، تاۋەلسىزدىگىمىز تۇعىرلى، ەلدىگىمىز عۇمىرلى بولادى، الاش تۋى بيىكتەي بەرەدى دەپ سەنەمىز.

اباي مىرزا،

ءباسپاسوز زەرتتەۋشىسى