ازىق-ت ۇلىك باعاسى ىرىققا كونبەي تۇر

ايلىقتان ايلىققا قارىزدانا جەتىپ، كەلگەن جالاقىسىن قارىز يەلەرىنە نەمەسە نەسيەگە تاراتىپ بەرىپ، كەلەسى ەڭبەكاقىعا دەيىن تاعى دا قارىزعا بەلشەسىنەن باتىپ وتىرۋ حالىقتىڭ ءبىراز بولىگى ءۇشىن قالىپتى جاعدايعا اينالدى. بۇرىن «تيىن ساناپ وتىرمىز» دەيتىندەر سوڭعى تيىنىن ازىق-ت ۇلىككە ساۋىپ، سانايتىن تيىن تاپپاي قالعانى جاسىرىن ەمەس. ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ بارلىعى مۇنايشى ەمەستىگى قا­پەر­دەن تىس قالعانداي.

ماڭعىستاۋدا باعا جوعارى بولۋىنىڭ ەكىنشى سەبەبى – وڭىرگە ازىق-ت ۇلىكتىڭ 80-85%-ى سىرتتان، ياعني وزگە رەسپۋبليكالار مەن ەلىمىزدىڭ باسقا وبلىستارىنان تاسىمالدانۋىندا. نەگە سىرتتان تاسىمالداناتىن ازىق-ت ۇلىكتىڭ كولەمى سونشالىقتى كوپ؟ مۇنى جارتىلاي بولسا دا جەرگىلىكتى ونىممەن الماس­تىراتىن مۇمكىندىك بار ما؟ بۇرىن «ماڭعىستاۋدا كليماتتىق جاع­دايعا بايلانىستى ەگىن ەگۋ، جەمىستەر، كوكونىستەر ءوسىرۋ مۇم­كىن ەمەس» دەگەن ۇعىم-تۇسىنىك قازىر ەسكىرگەن. ءۇيىنىڭ ماڭىن باۋ-باقشاعا اينالدىرىپ، كارتوپ، جۋا، ءسابىز، قىزاناق، ءجۇزىم، قاۋىن، قاربىز، كوكشوپ – نەشە ءتۇرلى مول ونىمدەردى كۇزدە جيناپ، وزدەرىنەن اۋىسقانىن ساتاتىن تۇرعىندار سانى كوبەيىپ كەلەدى. وبلىستا ءبىر جىلدارى كوپتەپ سالىنىپ، الاۋلاتىپ-جالاۋلاتىپ اشىلعان جىلىجايلاردىڭ قازىر بار-جوعى، بار بولسا ەل ەكونوميكاسىنا قانشالىقتى ۇلەس قوسىپ جاتقانى بەلگىسىز. ارينە، جەكە تۇرعىندار وسىرگەن ونىممەن 800 مىڭعا تارتا تۇرعىنى بار وبلىستىڭ ازىق-ت ۇلىككە، سونىڭ ىشىندە جەمىس-جيدەككە، كوكونىسكە قاجەتتىلىگىن تولىق شەشۋ مۇمكىن ەمەس، ايتسە دە بار مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ماڭعىستاۋدا باۋ-باقشا ءوسىرۋ جۇمىستارىن قۇنت­تاپ قولعا الۋعا بولماس پا؟ ماڭعىستاۋ تۋرالى «جەرى سورتاڭ، ەشنارسە وسپەيدى» دەگەن قاساڭ تۇسىنىككە مالدانا بەرۋدى توقتاتىپ، مۇمكىندىككە قاراي جەمىس-جيدەك، كوكونىس تۇرلەرىن ءوسىرۋدى جولعا قويسا دەيمىز. ال ءاۋ باستان مالعا جايلى ماڭعىستاۋدا قازىر دە ءتورت ت ۇلىك ءوسىپ-ءونىپ كەلەدى. بىراق ولاردان ونەتىن ەت، ءسۇت، سۇتتەن جاسالعان تاعام تۇرلەرىمەن حا­لىق­تى قامتي الماي جاتىر. ماڭعىستاۋعا ەتتىك باعىتتاعى مال مەن كونسەرۆىلەنگەن سيىر ەتى كوبىنە باتىس قازاقستان وبلىسىنان تاسىلادى.

ماڭعىستاۋ وبلىسى كاسىپ­كەر­لىك باسقارماسى بەرگەن ما­لى­مەتتى سويلەتسەك، وڭىردە الەۋ­مەتتىك ماڭىزى بار ازىق-تۇ­لىك­تەر تىزبەسىنە كىرەتىن 19 تاۋاردىڭ 10 تاۋارىندا باعا ءوسىمى بايقالىپ، 4 تاۋاردىڭ باعاسى تومەندەگەن. روجكي، كۇرىش، سارى ماي، سيىر ەتى، تاۋىق ەتى، سۇزبە، كارتوپ، ءسابىز، پياز، 1 ساناتتى تاۋىق جۇمىرتقاسى قىمباتتاپ، ءبىرىنشى سورتتى ۇن، قاراقۇمىق جارماسى، كۇنباعىس مايى مەن قىرىققاباتتىڭ باعاسى ارزانداعان. ەڭ جوعارعى باعا يندەكسى بايقالعان پياز ءونىمىنىڭ باعاسى جىل باسىنان باستاپ 23،9% ءوسىم كورسەتتى جانە بۇل ءوسىم رەسپۋبليكا بويىنشا بايقالىپ جاتىر. سەبەبى شەتەلدەردەن كەلەتىن پياز كولەمىنىڭ ازايۋى پياز وندىرۋشىلەردىڭ ءوز باعالارىن كوتەرۋىنە اكەلىپ سوقتىردى. بۇل جاعدايلارعا بايلانىستى ۇكىمەت دەڭگەيىندە پياز ەكسپورتىنا شەكتەۋ ەنگىزىلدى، ەندى ىشكى نارىق تۇراقتالادى دەگەن وي بار. ال جەرگىلىكتى جەردە الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-ت ۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعالارىن تۇراقتاندىرۋ ماقساتىندا وب­لىس­تىق بيۋدجەتتەن 4،9 ملرد تەڭگە قاراجات بولىنگەن جانە بيىل قوسىمشا 500 ملن تەڭگە ءبولۋ جوسپارلانعان. سونداي-اق تۇراقتاندىرۋ قورىندا جانە «اينالىم مەحانيزمى» بويىنشا بارلىعى 8،3 مىڭ توننانى قۇرايتىن 17 ءتۇرلى تاۋاردىڭ قورىن قالىپتاستىرۋعا قاراجات ءبولىنىپ، الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-ت ۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعاسىن تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن، جىل باسىنان بەرى وڭىرلىك تۇراق­تان­دىرۋ قورىنداعى ساقتاۋ­لى تۇرعان تاۋارلاردىڭ 59،5 تونناسى ساۋدا جەلىلەرىنە ينتەرۆەنتسيا جاسالعان.

– وڭىردەگى 47 ساۋدا وبەكتىسى بار «دانا»، «دينا»، «انۆار»، «ليدەر»، «التىنفۋد» سىندى 5 ءىرى ساۋدا جەلىسىمەن جانە 235 ساۋدا نىساندارىمەن ءامات باعاسىنىڭ ساۋدا ۇستەمەسىن 15%-دان 10%-عا ءتۇسىرۋ تۋرالى مەموراندۋمدارعا قول قويىلدى. بيىل اۋىل شارۋاشىلىعى تا­ۋارىن وندىرۋشىلەر مەن كوتەرمە جەتكىزۋشىلەردىڭ 35 جارمەڭكەلەرى ۇيىمداستىرىلدى. بارلىق ەلدى مە­كەندە 53 مونيتورينگتىك «حا­لىق باقىلاۋى» توپ قۇرىلىپ، وڭىردەگى ازىق-ت ۇلىك دۇكەندەر يەلەرىنە «ساۋدا قىزمەتىن رەتتەۋ تۋرالى» زاڭىنا سايكەس ءامات 15%-دان اسا ۇستەمەاقىعا جول بەرمەۋ تۋرالى حابارلاما حاتتار تابىستالىپ، تۇسىندىرمە جۇمىس­تا­رى جۇرگىزىلىپ جاتىر، – دەيدى ماڭعىستاۋ وبلىسى كاسىپكەرلىك باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى پ.سانسىزباەۆ.

2022 جىلى وبلىستا بارلىق كوكونىس يمپورتىنىڭ كولەمى 20،6 مىڭ تونناعا جەتتى. ونىمدەردىڭ كوبى يران، پاكىستان، تۇرىك­مەن­ستان، وزبەكستان، ازەر­باي­جان ەلدەرىنەن تاسىمال­دان­عان. ماڭعىستاۋعا كوكونىس­تەر­دى جەت­كىزۋمەن، ساقتاپ-تا­را­تۋ­مەن «اسار-س» كوتەرمە ساۋدا ورتالىعى جانە «KazFruit» جا­ۋاپ­كەرشىلىگى شەكتەۋ­لى سەرىك­تەس­تىگى اينالىسىپ كەلەدى. وبلىس باسشىلىعى باعا بەلگى­لەۋ­گە الەمدىك لوگيستيكا، شيكىزات پەن قىزمەتتەر قۇنى اسەر ەتەتىنىن، الايدا جەرگىلىكتى اكىمدىكتە ءونىم باعاسىن ۇستاپ تۇرۋعا قاجەتتى تەتىكتەر بار ەكەنىن ايتىپ جاتىر. مىسالى، «كاسپي» اكك ارقىلى كاسىپكەرلەرگە 0،1 پا­يىز­بەن باعانى الدىن الا بەل­گى­لەۋ شارتىمەن قايتارىمدى نەسيە بەرىلەدى. قازىرگى تاڭدا ماڭعىستاۋ وبلىسىندا 6 ءىرى ساۋدا قويماسى بار بولعانىمەن، ولار باعانى تۇراقتاندىرۋعا جانە ماۋسىمارالىق كەزەڭگە ۇستاپ تۇرۋعا جەتكىلىكسىز. مەملەكەت باس­شى­سىنىڭ اقتاۋ قالاسىنداعى قويمالاردى ۇلعايتۋ تاپسىرماسىنا ساي 40 مىڭ شارشى مەتردى قۇرايتىن اقتاۋ كوتەرمە-تاراتۋ ورتالىعىن سالۋ جوباسى ىسكە اسپاق. قويمالارى مەن كوتەرمە ساۋدا ورتالىعى نان تۇراتىن ءىرى ينۆەستيتسيالىق جوبادا قويما­لار­دىڭ كولەمى 54 مىڭ توننا بولسا، ونىڭ 20 مىڭ توننا سىيىم­دى­لىعى كوكونىستەردى ساقتاۋعا ارنالماق.

اكىمدىك ءوز تاراپىنان جاسالىپ جاتقان جۇمىستى وسىلاي تىز­بەلەيدى، باعا ءبارىبىر باسا-كوك­تەپ العا اسىپ بارادى.

ماڭعىستاۋ وبلىسى