قارتتار ءۇيى: الۋان ءتۇرلى تاعدىرلار

تۋىستان ارتىق كۇتىم كورسەتەدى

اسىراۋشىسىز قالعان قاريالار دەپ رەسمي قۇجاتتا كورسەتىلگەندىكتەن جازىپ وتىرمىز. ايتپەسە، مۇندا تۇرىپ جاتقان جاندار اسىراۋشىسىز ەمەس. مەملەكەت تىكەلەي ءوز قامقورلىعىنا الىپ، كۇتىمىن جاساپ وتىر. بۇل مەكەمەدە سانيتار، الەۋمەتتىك جۇمىستار جونىندەگى ماماندار مەن اسپازداردى قوسقاندا، 250 ادام جۇمىس ىستەيدى. اسىرەسە، سانيتارلاردىڭ جۇمىسى اسا اۋىر. ادامنىڭ كۇتىمى دەگەن بولاتتاي بەرىك ءتوزىم مەن ۇلكەن جۇرەكتى قاجەت ەتەدى. ورتالىقتا وزدىگىنەن ءجۇرىپ-تۇرا المايتىن، ارباعا تاڭىلعان كەمتار جاندار، توسەكتەن تۇرماق تۇگىلى، باسىن كوتەرە المايتىن قارت كىسىلەر كوپ. ولاردى جۋىندىرۋ، كۇنارا توسەك-ورنىن تازالاپ تۇرۋ، كىر-قوڭىن جۋىپ، كيىندىرىپ-شەشىندىرىپ، جاتقىزىپ-تۇرعىزۋ، قوزعالۋدان قالعان قارتتاردىڭ اۋزىنا قاسىقپەن اس توسىپ، تاماقتاندىرۋ دەگەنىڭىز – وڭاي شارۋا ەمەس. سانيتارلاردىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسى – وسى.

مەملەكەتتەن باسقا جوقتاۋ­شى­سى جوق قاريالاردىڭ ەڭ ۇلكەنى بيىل جازدا 100 جاسقا تولادى. ورتالىق ديرەكتورى تاتيانا ششەرباكوۆانىڭ ايتۋىنشا، 3-4 ايدان كەيىن عاسىرلىق بەلەستى باعىندىرايىن دەپ وتىرعان كەيۋانا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ارداگەرى ەكەن. بۇرىن ليساكوۆ قالاسىندا تۇرىپتى. كارىلىك جەڭىپ، دەنساۋلىعى سىر بەرە باستاعان اجەي ءجيى سىر­قات­تانىپ قالا بەرەدى. الايدا سوڭعى كەزدەرى شيراپ، سەرگەكتىك تانىتا باستاعان. ورتالىق تۇرعىندارى وسى جاز اجەيدىڭ 100 جاسقا تول­عان كۇنىن اتاپ وتەمىز دەگەن ۇمىتتە وتىر.

ال 76 جاستاعى زەينەتكەر جۇمابيكە­ مايپاسوۆا 13 جىلدان بەرى وسى جەردە تۇرىپ جاتىر.

– تۋعان جەرىم – ترويتسك قالاسى. 5 جاسىمدا اكە-شەشەم قازاق­ستانعا كوشىپ كەلىپتى. 7 جا­سىمدا انامنان ايىرىلىپ، جەتىم قالدىم. كەيىن تۇر­مىس­قا شىقتىم، ءبىر بالام بار ەدى، قايتىس بولدى. جالعىز قالدىم. ينتەرناتقا كەلگە­نىمە وكىنبەيمىن، الەۋمەتتىك قىزمەت­كەر­لەر ءوز بالامىزداي جاقسى كۇتىپ قا­راي­دى. جۋىندىرىپ-كيىندىرىپ، اسىن الدىمىزعا توسىپ، بولمەمىزدى جيناپ، توسەك-ورنىمىزعا دەيىن تاپ-تازا عىپ جۋىپ-ۇتىكتەپ قويادى. بوس ۋاقىتىمدا ەڭبەك تەراپيا­سىنا بارىپ، كورپە قۇراپ، مويىنوراعىش، تاقيا، ش ۇلىق توقيمىن. مەرەكەلىك كونتسەرتتەرگە دە قاتىسىپ، قازاق، تاتار، ورىس اندەرىن ايتام. بارىنە راحمەت، – دەيدى جۇمابيكە اجەي.

ارنايى الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىندا تۇرىپ جات­قان قارت كىسىلەر­دىڭ كەيدە جاقىن تۋىستارى تابىلىپ، ولار ىزدەپ كەلىپ، ءتىپتى، بۇل جەردەن ءبىر­جولا شى­عارىپ الىپ كەتىپ جاتادى. وكى­­نىشكە قاراي، ورتالىقتان كەتكەن قا­ريا­لار­دىڭ دەنى كوپ ۇزاماي قارتتار ۇيىنە قايتىپ ورالادى ەكەن.

– بىزدە ءبىراز جىل ەگدە تارتقان ءسۇپ-سۇي­كىمدى ءبىر كىسى تۇردى. ار­با­عا تاڭىل­عان، وزدىگىنەن ءجۇ­رىپ-تۇرا الماي­دى. قاريانى 40 جىل­دان كەيىن ۇلى ىزدەپ تاپتى. اسكەري ادام ەكەن، اكەمدى اقتاۋعا الىپ كەتەم دەپ كەلدى. ءبارىمىز قۋانىپ، شاعىن توي جاساعانداي ەتىپ شىعارىپ سالدىق. قانشا دەگەنمەن، بىزگە باۋىر باسىپ قال­عان قاريا بىزبەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن حابارلاسىپ تۇرادى. قازىر اقتاۋداعى قارتتار ۇيىندە جاتىر. «رۋدنىيعا كەلگىم كەلەدى» دەيدى. ونى ءبىز شەشە المايمىز عوي. كىمنىڭ قايدا تۇراتىنىن اكىمدىكتەرگە قاراستى الەۋمەتتىك قورعاۋ ورىندارى شەشەدى. تاعى ءبىر مىسال، وسىندا تۇرعان كەيۋا­نا­نىڭ بىرىنە تۋعان ءسىڭلىسى ءجيى كە­لىپ تۇردى. بىردە «اپكەمدى ۇيىمە الىپ كەتەم، ءوزى دە كەلىسىم بەردى» دەپ كەلدى. تۋىستان ارتىق ەمەسپىز، جىبەرمەۋگە قۇقىمىز جوق، الگى اجەيگە سوندا دا ويلانىپ كورىڭىز دەپ ەدىم، كونبەي كەتىپ قالدى. مەن مۇنىڭ دۇرىس شەشىم ەمەس ەكەنىن ولار كەتىپ بارا جاتقاندا-اق سەزگەم. اقىرى مەن ويلاعانداي بولىپ شىقتى، اجەي ەكى ايدان كەيىن قوڭىراۋ شالىپ: «تاتيانا ياكوۆلەۆنا، مەنى الىپ كەتىڭىز، مىنا جەردە تۇرا المايمىن»، دەپ تۇر. ويتكەنى كەيۋانانىڭ بۇل جەردەگى تۇرمىسى باسقاشا بولدى: ورتالىق قىز­مەت­كەرلەرى اسىن دايىنداپ، الدىنا اكەپ قويىپ بەرەدى، ىدىس-اياعىن جۋىپ، تىرناعىن الىپ، ارقاسىن ىسىپ، جۋىندىرىپ، تاپ-تازا توسەگىن سالىپ بەرەدى، ءىش كيىمىنە دەيىن جۋىپ بەرەدى. ءبىزدىڭ مەكەمە تولىق تۇرمىستىق-مەديتسينالىق قىزمەت كورسەتەدى. تۇرعىندار كۇنىنە 5 رەت تا­ماق­تانادى. ال ول كىسى سىڭلىسىنە باردى دەيىك، ول ۇيدە مۇنداي دەڭگەيدە قىزمەت كورسەتىلمەيتىنى بەلگىلى عوي. اقى­رى ەكەۋى ارازداسىپ تىنىپتى. ءسىڭلىسى «مەن سەنىڭ ساتىپ العان قىزمەتشىڭ ەمەسپىن» دەپ ۇرساتىن كورىنەدى. اششى دا بولسا، اقيقاتى وسى عوي، – دەيدى ت.ششەرباكوۆا.

ورتالىقتا وتاۋ قۇرعاندار

مەكەمە باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، ارباعا تاڭىلعان زاعيپتارعا دا ۇيدەن گورى وسى جەردە تۇرعان قولايلى. سوندىقتان كوبى وسى ورتالىققا ورنالاسۋعا تىرىسادى. ماسەلە تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋدە ەمەس، ءتورت قابىرعاعا قامالعان زاعيپتار كوبىنە وزىمەن-ءوزى قۇلازىپ ۇيدە جالعىز قالادى. جاقىندارىنىڭ كوبى جۇمىستا، جانىندا كۇنى بويى ەشكىم وتىرا المايدى. ال بۇل جەردە ءبىر ۋاقىت الدانىش بولاتىن ءوزى تەڭدەس ادامدار بار. قالاعان ۋاقىتىندا اڭگىمەلەسەدى، سولارمەن بىرگە تەلەديدار قارايدى، شاحمات، دويبى وينايدى. وسىلايشا وزىنە سىرلاس، دوس تابادى. بۇعان مىسال رەتىندە وسى ورتالىقتا تاعدىر توعىستىرعان تاناباەۆتار وتباسىن ايتۋعا بولادى.

– ءوزىم – 33 جاستامىن. سەرىك­پەن الەۋمەتتىك جەلى ارقى­لى تا­نىستىم. مەن ول كەزدە ليسا­كوۆ­تا تۇراتىنمىن. سەرىك ءۇشىن ارنايى وسى جەرگە كەلىپ ورنالاسىپ، كوپ كەشىكپەي باس قوسىپ، شاڭىراق كوتەردىك. وسىندا ۇلكەن ۇيلەنۋ تويىن جاسا­دىق. باس­شى­لىق ەكەۋمىزگە ءبىر بول­مە بەردى. جەتى جىل بىرگە تۇ­رىپ جا­­تىرمىز. تاماعىمىز جاقسى، ءجيى سەرۋەندەيمىز. بوس ۋاقى­تى­­­مىزدا مەن ينتەرنەتتە وتىرا­مىن، جولداسىم كوبىنە تەلەديدار كو­رە­دى. ءوزىم ءان ايتامىن، مەرەكەلىك ءىس-شارا­لارعا بەلسەندى اتسالىسىپ تۇرامىن. سەرىكتىڭ قولى شەبەر، جاستىق جاسايدى، مۇگە­دەكتەر ارباسىنا توسەيتىن ادە­مى كورپەشەلەر قۇرايدى، – دەيدى ايگۇل تاناباەۆا.

ال اۋىر تاعدىر ارقالاعان ۆالەنتينا ەسىمدى ايەلدىڭ اڭگىمەسى جان-جۇ­رە­گىڭدى ەزىپ جىبەرەدى. ۆالەنتينا كۋك ورتالىققا 2016 جىلى ورنالاسىپتى. سودان بەرى وسىندا. ءوزى تۇرىپ جاتقان بولمەنىڭ قابىرعاسىندا سىمباتتى جىگىت پەن سۇلۋ ايەلدىڭ، ءسۇپ-سۇيكىمدى ەكى ءسابيدىڭ سۋرەتى ءىلۋلى تۇردى. وتكەن ءومىرىنىڭ كۇنگەيلى كۇندەرىنەن قالعان جالعىز بەلگى – وسى سۋرەتتەر عانا.

– بۇرىن دەنيسوۆ اۋدانىنداعى اۋىلدا تۇردىم. بىراق قازىر وسى جەر ۇنايدى. بولمەمىز جىلى، تازا، تاماعىمىز توق، كيىمى­مىز كوك. جاعدايىمىز جاقسى. كۇ­يەۋىم ەكەۋمىز ءسۇيىپ قوسىلعان سياقتى ەدىك، بالالار دۇنيەگە كەلگەن سوڭ ۇيدە داۋ-جانجال ءجيى شىعاتىن بولدى. اقىرى 1984 جىلى اجىراسىپ تىندىق. ودان كەيىن 15 جاستاعى قىزىمدى پويىز قاعىپ كەتىپ، ەندى عانا بويجەتىپ كەلە جاتقان ق ۇلىنشاعىمدى جەر قوينىنا تابىستادى. اسپان قۇلاپ جەرگە تۇسكەندەي كۇندەر ەدى ول. كوپ ۇزاماي ۇلىم ورتەنىپ جاتقان ءۇيدىڭ ىشىندە جانىپ كەتتى. مەن تارتقان ازاپتى، مەن كورگەن تاعدىردى ەشكىم كورمەي-اق قويسىن. قايعىعا قايعى جامالىپ، جۇرەگىم اۋىراتىن بولدى. قازىر جاساندى جۇرەك قالقانشاسىمەن ءجۇرمىن. جالعىز قالعان سوڭ وتىن-سۋ تاسۋ قيىنداپ كەتتى. ءوزىم ءومىر بويى تەمىرجولدا جۇمىس ىستەدىم. ەڭ تومەنگى زەينەتاقى الامىن. سودان ءۇيىمدى بۇرىنعى كۇيەۋىمە تاستاپ، ءوزىم وسىندا كەتتىم. ءومىر دەگەن قىزىق قوي، وتكەن جىلدىڭ باسىندا بۇرىنعى كۇيەۋىم دە وسى ورتالىققا كەلىپ ورنالاس­تى. تاعدىر ونىڭ دا باسىنان سيپاي قويماعان سياقتى. اندا-ساندا بولمەمە كەلىپ، 10-15 مينۋت بالالاردىڭ سۋرەتىنە قاراپ كەتەدى. تاعدىرىما وكپەلى بول­ما­عانىممەن، دالادا قال­دىرماي، باعىپ-قاعىپ جاتقان مەملەكەتكە ريزامىن. قازاقستانىم، ەلىم، جەرىم تۋرالى ولەڭ جازامىن، – دەيدى ءالسىن-ءالسىن كوز جاسىن سۇرتە بەرگەن ۆالەنتينا ۆاسيلەۆنا.

قولونەر شەبەرلەرى

ورتالىق تۇرعىندارى كۇن­ۇزاق­قا ءار نارسەنى الدانىش ەتە­­دى. ءبىرى پسيحولوگيا­لىق كو­مەك كورسەتۋ بولمەسىنە بارىپ، پسي­حولوگ ماماننان ەم الا­دى، ءبىرى ارنايى ترەناجەر زا­لىندا جاتتىعۋ جاسايدى. ال ەندى بىرەۋلەرى شەبەرحاناداعى ەڭبەك تەراپياسىنا بارىپ، اعاش جونىپ، سۋرەت سالىپ، توقىما توقۋمەن اينالىسادى. مۇنداعى شەبەر­حاناعا كىرىپ كورسەڭىز، قۇد­دى ءبىر كورمەگە كىرگەندەي اسەردە بولاسىز. قابىرعا تولى كوزدىڭ جاۋىن الاتىن اسەم سۋرەتتەر، سورە تولى سان الۋان قولونەر بۇيىمدارى. ءتىپتى زات قوياتىن ارتىق ورىن تابۋ قيىن. 18 جىلدان بەرى وسى ورتالىقتا تۇرىپ جاتقان 69 جاستاعى شەبەر ۆەرا نەكراسوۆا دا ۋاقىتىنىڭ كوبىن وسىندا وتكىزەدى. 36 مىڭ تەڭگە زەينەتاقى الادى ەكەن، ءبىر تيىنىن بوس جاراتپاي 4 جىل بويى دەپوزيتكە سالىپ، قارجى جيناپ ءوز كۇشىمەن اۆتوماتتى قوزعالتقىشى بار مۇگەدەكتەر ار­با­سىن ساتىپ الىپتى. سۋرەت سالۋمەن بالا كەزىننەن-اق اۋەستەنە باستاعان ۆەرا كەيىن ءوزى سالعان سۋرەتتەردى ءتۇرلى-ءتۇستى ماتالارمەن بەزەن­دى­رىپ، جاڭعىرتىپ، جانداندىرا باستاعان. ونىڭ ءتول تۋىن­­­دىلارىن ناق ءبىر حاس شەبەردىڭ قولىنان شىققان بىرىنەن-ءبىرى وتەتىن عاجايىپ دۇنيە­لەر دەرسىڭ. ۆەرانىڭ ءتىل مۇكىسى بار، سون­دىق­تان ءار ءسوزىن زەر سالىپ تىڭ­داماساڭىز، تۇسىنبەي قالاسىز.

– انام كەستە تىگۋدى ەرتە ۇي­رەت­تى. سۋرەت سالۋدى كەشىرەك مەڭگەردىم. كەيىن وسى ەكى ونەردى ۇشتاس­تىرىپ، ءبىر ونەر تۋىندىسىن جاساپ شىعارسا قالاي بو­لادى ەكەن دەگەن وي كەلدى. وسى­لايشا، «كول جاعاسىنداعى جالعىز ءۇي» اتتى كارتينامدى ءتۇرلى-ءتۇستى جىبەك لەنتالارمەن بەزەندىرىپ شىقتىم. تۇم­سا تا­بي­عات اياسىنداعى جالعىز ءۇي­دىڭ اينالاسىنا ەرەكشە ءسان بەرىپ تۇرعان وسىمدىك جاپىراقتارى مەن قىزىلدى-جاسىلدى گۇلدەردىڭ ءبارىن لەنتادان جاساپ شىقتىم. لەنتانى، ودان وزگە دە كەرەك نارسەنىڭ ءبارىن ءوزىم زەينەتاقىما ساتىپ الامىن. كەيدە دايىن كارتينالاردى دا ساتىپ الىپ، سولاردى ارلەپ، قۇبىلتىپ شى­عا­رامىن. ءبىر جۇمىسقا شامامەن ءبىر اي ۋاقىت كەتەدى. ماسەلەن، اناۋ قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان بۇزاۋدىڭ سۋرەتىن ءبىر جىلدىڭ ىشىندە سالىپ شىقتىم. بۇل تۋىن­دىم استانادا وتكەن ەكسپو كور­مەسىنە قويىلدى. ال ەندى «توتى­قۇس» اتتى كارتينامدى ەكى جىلدا ارەڭ اياقتا­دىم. توتى­قۇس­تىڭ قاۋىرسىندارى مەن اي­نالا­سىنداعى گۇلدەرگە بوياۋدى دا، لەنتانى دا اياعان جوقپىن، – دەيدى ۆەرا نەكراسوۆا.

وسىدان 4 جىل بۇرىن قوس­تا­نايداعى بالالار ۇيىنەن كو­شىپ كەلگەن 57 جاستاعى پارا­­سپورت­شى نادەجدا مينەەۆا ءبىر بولمەدە جالعىز تۇرىپ جاتىر. بولمەنىڭ كەرۋەت تۇرعان جاقتاعى قابىرعاسى – تولعان مەدال. ەلىمىزدە ەندى عانا دامىپ كەلە جاتقان اربا جارىسىنان الدىنا جان سالمايتىن نادەجدا الەكساندروۆا يادرو، نايزا، ديسك لاقتىرۋدان دا ءتۇرلى دودالارعا قاتىسىپ، جەڭىس تۇعىرىنان كورى­نىپ ءجۇر. وزىنە اربا جارىسى ۇنايدى. 100 مەترگە دەيىنگى جارىستاردا ۇنەمى ءبىرىنشى كەلىپ ءجۇر. ايتەۋىر قاي قالاعا بارسا دا، مەدالسىز ورالمايدى. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ش ۇلىق، جوكە، توقىما قۋىرشاق توقۋدى ۇيرەنىپ العان نادەجدا الەكساندروۆنا ءبىر كۇندە قۋىرشاق توقىپ شىعا الادى. قۋىرشاق ۇلگىلەرىن ينتەرنەتتەن قاراپ الادى ەكەن. ونىڭ كوبى اندا-ساندا ورتا­لىق قىزمەتكەرلەرى ارنايى ۇيىمداس­تى­راتىن جارمەڭكەلەردە ءوتىپ كەتەدى. نادەجدا مەملەكەتتەن ايىنا 35 مىڭ تەڭگە الەۋمەتتىك جار­دەماقى الىپ تۇرادى. وعان كوبىنە ءجىپ ساتىپ الادى. توقىعان قۋىرشاقتارى جاستىق سياقتى جۇمساق، بالاعا قاۋىپسىز ءارى ادە­مى بولعاندىقتان، ءبارى تەز ءوتىپ كەتەدى. ەڭ ارزان قۋىرشاعى 2 جارىم مىڭ تەڭگەدەن باستالادى.

ارنايى الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ ورتا­لىعىنىڭ ديرەكتورى ت.ششەربا­كو­ۆا­نىڭ ايتۋىن­شا، مۇندا جاڭادان ءبىر اجەي كەلىپ تۇسە قالسا، ونى ەستىگەن سوڭ قى­رى­نىپ-تارانىپ، مۇنتاز­داي بولىپ كيىنىپ الىپ، اينالشىق­تاپ الگى اجەيدىڭ جانىنان شىقپاي قوياتىن قاريالار دا كەزدەسەدى.

قوسۇداي سەزىمگە تۇسىرگەن بۇل ساپارىمىزدا ءبىز وقشاۋ ۇيدە تۇ­رىپ جاتقان كارى-جاستىڭ ماڭ­دا­يىنا جاقىن اعايىننىڭ، تۋعان ۇل-قىزدىڭ جىلۋىن كورۋ جاز­با­عا­نى­مەن، مەملەكەتتىڭ مەيى­رى­­مىنە بولەنىپ، قامقورلىعىن سەزىنىپ وتىرعانىنا كوز جەتكىزىپ قايتتىق.

قوستاناي وبلىسى