ەرتە قامدانعاننىڭ ەسەسى كەتپەيدى

بيىل وسى ءبىر قاۋىپتى كەزەڭنىڭ الدىن الىپ، تاسقىنعا توسقاۋىل قويۋ باعى­تىندا ءبىرشاما دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. وسى ارادا ايتا كەتەتىن ءبىر جاي، وتكەن جىلدىڭ جازى مەن كۇزىندە ەلدى مەكەندەردە ينجەنەرلىك قورعاۋ ءىس-شارالارى تۇزىلگەن جوسپار اياسىندا وزەن جاعالاي قونعان 65 ەلدى مەكەندە جۇمىس جۇرگىزىلىپتى. بەس شا­قى­رىمنان ارتىق وزەن ارنالارى تا­زار­تىلعان. ادەتتە، قامىس پەن قۇراق، ارقيلى سۋ وسىمدىكتەرى ءشىرىپ، وزەن تابا­­نىنا شوگىپ قالادى. باتتاسقان لاي­­دىڭ بەرىكتىگى سونداي، اعىن سۋ دا الىپ كەتە المايدى. قىزىل سۋ جۇرگەن كەز­­دە كوپ-كورىم بوگەسىن. سونىڭ سالدارىنان كەپ­­تەلىس پايدا بولىپ، قار سۋىمەن مو­لىق­­قان ارىندى وزەن جاعالاۋعا شى­عىپ كەتەدى. مىنە، وسىنداي جايدى بولدىرماۋ ءۇشىن قوڭىر كۇزدە وزەن تابانىن تازالاعان ءلازىم. ەندىگى ءبىر قاۋىپتى تۇس – دالا وزەندەرىنىڭ كىلت بۇرىلىسى. جەر بىتىمىنە وراي سايىن دالا توسىندە وزىن­­شە ورنەك سالاتىن وزەندەردىڭ مۇن­داي قالتارىس-بۇلتارىسى از ەمەس. وتكەن جىلعى اتقارىلعان جۇمىسقا قارا­عان­دا، ءدال وسىنداي كىلت بۇرىلىپ، كىدىرىس جا­سايتىن قاۋىپتى تۇستىڭ 24 شاقىرى­مى تازارتىلعان ەكەن. ءسال جاتاعان جا­عالاۋلار دا بيىكتەتىلىپ، توپىراق توگىلىپ، نىعايتىلعان. 34 سۋ وتكىزۋ قۇ­رىل­عىسى جابدىقتالعان. جىل سايىن ەرتە كوكتەمدە ارناسىنان اسىپ-تاسىپ جاتاتىن، اشۋى قاتتى جاباي وزەنى­نىڭ ءبىرسىپىرا جاعالاۋى بەكىتىلگەن.

وڭىردە سۋ تاسقىنى بولۋى مۇمكىن 128 ەلدى مەكەن بار. ارينە، بۇل ەسەپ وسى ەلدى مەكەننىڭ بارلىق جەرىندە سۋ تاسقىنى بولادى دەگەن بولجام ەمەس. مامانداردىڭ ەسەپتەۋى ىقتيمال دۇنيە. ارنايى ادىس­تەمە بويىنشا جاسالعان ساراپتاما. وت­كەن جىلدارى جار جاعاسىنداعى ەلدى مە­كەندەردى جازاتايىم سۋ باسسا، كەلەر جىلى دا ءدال وسىنداي قاۋىپتىڭ بولۋى مۇمكىن دەگەن جورامال جاسالادى ەكەن. ماسەلەن، بۇل تىزىمدە سوناۋ 1970 جىلدارىندا سۋ تاس­قىنى ورىن العان كەيبىر ەلدى مەكەندەر دە بار. ينجەنەرلىك قورعاۋ جوسپارى اياسىندا اتقارىلاتىن ءىس-شارالار بىرقاتار ەلدى مە­كەندەردە سۋ باسۋ قاۋپىن سەيىلتكەن سى­ڭايلى.

قاۋىپتى بولىپ ەسەپتەلەتىن ەلدى مەكەندەردە 13 مىڭنان اسا تۇرعىن بار. ايتىپ كەلەتىن اپاتتىڭ زاردابىن ەسكەرگەن ءتيىس­تى ورىندار قازىردىڭ وزىندە دايىندىق جۇ­مىستارىن شيراتىپ وتىر. ماسەلەن، 2023 جىلعا ارنالعان قور وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 15،5 پايىزعا وسكەن. ءوڭىردىڭ اۋداندارى مەن قالالارىندا توتەنشە رەزەرۆتەر مەن شۇعىل شىعىندار دا قاراستىرىلىپ جاتىر. بۇل ورايدا دا مولشەر وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە كوبەيگەن. ياعني 920 ملن تەڭگەگە تەڭ. توتەنشە جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ جانە جويۋ باعدارلاماسى بويىنشا 218 ملن تەڭگە باعىتتالعان.

ەلدى مەكەندەردە تاعى ءبىر تۇيتكىل ماسەلە – قىس بويى جاۋعان قاسات قاردى ۋاق­تىلى تازالاۋ. شالعايداعى شاعىن اۋىلداردا سۋاعاردىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى قىردان قۇلديلاعان قىزىل سۋ كول-كوسىر توپانعا اينالىپ، جىل سايىن قيىندىق تۋدىرىپ جاتادى. مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قار سۋىن يگىلىككە اينالدىرۋدىڭ دا جولى بار. ايتالىق، تابيعي سۋ جولدارىن بۇرىپ، ويپاڭ جەردەگى كولشىككە جيناقتاسا. قارا قارعانىڭ ميى قاينايتىن ىستىقتا مالساق قاۋىم ءتورت ت ۇلىك مالىن وسى كولشىكتەن سۋارسا دا ولجا ەمەس پە؟ بۇرناعى جىلى سۋلى-نۋلى دەگەن زەرەندى، ساندىقتاۋ اۋداندارىنىڭ مال سۇمەسىمەن كۇن كورىپ وتىرعان تۇر­عىندارى جاز ايلارى قۇرعاقشىلىق ءارى ەرەسەن ىستىق بولعان كەزدە سۋات تابا ال­­ماي قينالدى. ال كوكتەمدەگى قار سۋى ساي-سالانى قۋالاپ، ايدالاعا اعىپ كەتكەن. كونەكوز قاريالاردىڭ پىكىرىنشە، سۋدىڭ ىسىراپ بولۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بار. كەيىنگى جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرىلىمدارى سۇدىگەر جىرتا بەرمەيدى. كوكتەمدە القاپتىڭ ءۇستى تاستاي بولىپ قاتىپ جاتادى دا، ەرىگەن قار سۋى توپىراققا سىڭبەيدى. مىنە، باردى باعالاي الماي وتىرعان شارۋانىڭ قيۋى قاشاتىن جەرى – وسى. ونىڭ ۇستىنە ەلدى مەكەندەردەن شىعارىلعان تاۋ-تەڭىز قار سۋ كوزدەرىنەن الىسقا تاسىمالدانادى. ەگەر جاقىن توگىلسە، قىزىل سۋدىڭ ءوزىن ىرىسقا اينالدىرار ەدىك. بيىل ەلدى مەكەندەردەگى قاردى تازالاۋعا 1،3 ملرد تەڭگە ءبولىنىپ وتىر. وسى قوماقتى قاراجاتتى ءتيىمدى پايدالانساق، اۋىل حالقى باعىمداعى مالىن سۋارۋدىڭ شەشىمىن تابار ەدى. جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار ەلدى مەكەندەردى ەرىگەن قار سۋى باسىپ قالماس ءۇشىن قازىردىڭ وزىندە 255 مىڭ تەكشە مەتر قار شىعارىلدى دەگەن اقپارات بەرىپ وتىر. الدا اقپان مەن ناۋرىزدىڭ قارلى بوراندارى بار. اۋا رايىن بولجايتىن بيۋرونىڭ حابارلاۋىنا قاراعاندا، ءوڭىردىڭ كەيبىر اۋداندارىندا ءبىر مەترگە جۋىق قار تۇسكەن. ارينە، بارلىق جەردە بىركەلكى ەمەس، ورمان-توعايلى القاپتاردا قار جىلداعىدان قالىڭ.

توتەنشە جاعداي دەپارتامەنتىنە سۋ تاسقىنىنا قارسى تيەسىلى شارالاردى جۇرگىزۋ ءۇشىن وبلىستىق بيۋدجەتتەن 131،5 ملن تەڭگە قاراجات بولىنگەن. وسى قاراجاتقا وزەن ارنالارىندا سەڭ كەپتەلىپ، سۋدىڭ اعۋىنا بوگەت بولماۋى ءۇشىن جارىلىس جۇمىستارىن ۇيىمداستىرادى. قار كوبەسى سوگىلىپ، قىزىل سۋ اعار الدىندا عارىشتان مونيتورينگ جۇرگىزەدى. 154 توننا جانار-جاعار ماي جيناقتالعان، 15،6 مىڭ توننا ينەرتتى ماتەريالدار دايىندالعان، 63،2 مىڭ قاپشىق ءازىر. بۇل باعىتتاعى جۇمىس ءالى دە ورىستەتىلە تۇسەدى. وڭىردەگى وزەندەردىڭ اسا قاۋىپتى ۋچاسكەلەرىندە سۋ دەڭگەيىن ۋاقىتىلى انىقتاپ وتىرۋ ءۇشىن 92 قوسىمشا باقىلاۋ بەكەتىندە تاۋلىك بويى كەزەكشىلىك جۇر­گىزىلمەك. وبلىستا 2،5 مىڭ ادامنان 1 100 تەحنيكادان تۇراتىن ارنايى توپ دايىن تۇر. ولار موتوپومپالارمەن، ءجۇزۋ قۇرال­دارىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن. ءار جەردەگى جاساقتالعان توپتاردىڭ دايىندىعىن تەكسەرۋ ناۋرىز ايىندا جۇرگىزىلمەك.

جەر-جەردە ءتاپ-ءتاۋىر دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقان سىڭايلى. ماسەلەن، وبلىستىق تابيعي رەسۋرستار جانە تابيعاتتى پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسى تسەلينوگراد اۋدانىنىڭ وڭى­رىنەن اعىپ وتەتىن نۇرا وزەنىنىڭ بويىن­داعى كەيبىر جاعالاۋلاردى نىعايتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتاما ازىرلەگەن. قازىرگى تاڭدا ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 269 ملن تەڭگە قاراجات ءبولۋ مەجەلەنىپ وتىر.

وبلىستىق تابيعي رەسۋرستار جانە تا­بيعاتتى پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقار­ماسىنىڭ «تابيعات قورعاۋ ءىس-شارالارى» باعدارلاماسىنا سايكەس 2021-2026 جىلدار ارالىعىندا كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ اۋماعىندا قىلشاقتى وزەنىن اباتتاندىرۋ جانە تازارتۋ جۇمىستارى جوسپارلانىپ جاتىر. بۇل دا – وتە قاجەتتى ءىس. كەيىنگى جىلدارى قىلداي عانا قىلشاقتىنىڭ ءوزى كوكتەم سايىن ءبىر بۋىرقانىپ الادى. وبلىس ورتالىعىنداعى كوپقاباتتى ۇيلەر­دىڭ جەرتولەلەرىن باسىپ، جەر ۇيلەر­دىڭ اۋلالارىنا دا كىرىپ كەتەتىن وقىس وقيعالار ورىن الىپ تۇرادى. جوبا بەس ۋچاس­كەگە بولىنگەن ەكەن. ولاردىڭ ار­قاي­سىسى – جىل سايىن قاۋىپ توندىرەتىن جەرلەر.

كوكتەمگى سۋ تاسقىنى كەزىندە شال­عايداعى ەلدى مەكەندەردىڭ جولىن سۋ باسىپ، قاتىناستىڭ ءۇزىلىپ قالۋى دا ارا­كىدىك كەزدەسەدى. ماسەلەن، ءار جىل سايىن كولۋتون وزەنىندە سۋدىڭ ەرەسەن مولايۋى سالدارىنان ياگودنوە اۋىلى ماڭىنداعى جەرگىلىكتى ماڭىزداعى اۆتوجول جابىلىپ، قارىم-قاتىناس جارتى ايعا دەيىن ءۇزىلىپ قالاتىن جاعدايلار كەزدەسىپ ءجۇر. مىنە، وسىنداي تۇيتكىلدى تۇستار تا­رازى باسىنا تارتىلىپ، بولاشاقتا مۇن­داي بە­رە­كەسىزدىككە جول بەرمەۋ جايىن ويلاستىرعان ءجون.

قىزىل سۋدىڭ قاۋىپ-قاتەرى – جىل سايىن قايتالاناتىن جاي. تۇسىنىكسىزى ءار جىل سايىن بيۋدجەتتىڭ قىرۋار قارجىسى بولىنگەنىمەن، شارۋانىڭ تاپ-تۇيناقتاي اياقتالمايتىنى. تابيعي سۋ جولدارىن ءبىرجولا تازارتىپ، سۋ شايعان وزەن اڭعارلارىن مىزعىماستاي ەتىپ بەكىتىپ تاستاۋعا بولماي ما؟! سوندا قىرۋار قاراجاتتى قىزىل سۋ شايىپ كەتپەس ەدى.

اقمولا وبلىسى