جاڭارعان جۇيە جاۋاپكەرشىلىگى

­بۇل ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگى، اسىرەسە، سايلاۋ ۋاقىتىندا ارتا تۇسە­تىنىنە ءبىز تاۋەلسىزدىك جىل­­دارىنىڭ تاجىريبەسىنەن قا­نىق­­پىز. ويلاپ قاراساق، وتىز جىلدان اسا ۋاقىتتىڭ ىشىن­دە اقش باستاعان باتىس ەل­دەرى مەن سولاردىڭ ىعىنداعى ەقىۇ مەن ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا قاتىسى بار بارلىق حالىقارالىق ۇيىم تاراپىنان بىردە-ءبىر پرەزيدەنت­تىك جانە پارلامەنتتىك سايلاۋعا ءادىل ءوتتى دەگەن باعا بەرىلمەپتى. بۇل ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى الدىن الا ازىرلەنگەن «ساراپتامالىق انىقتامالارى مەن باعالارى» نە­گىزىندەگى «كوزقاراستارىن» ءبىل­دىرۋ ارقىلى وسى كۇنگە دەيىن ءبىزدى ۋىسىندا ۇستاپ وتىرۋعا تىرىسىپ باعادى. ەۋروپا باي­قاۋشىلارىنىڭ وتكەن سايلاۋ­لارعا قاتىستى ايتقان ۇسى­نىس­تارىنىڭ ەسكەرىلگەنىنە قارا­ماستان، باتىستىق «تالاپ­تارعا ساي كەلمەي، ورەسكەل بۇرمالاۋ­شى­­لىقتاردىڭ ورىن العاندىعى تۋرالى قورىتىندىلارى» قازاق­ قوعامىن ابىگەرگە ءتۇسى­رىپ، ابدەن مەزى قىلعانى دا اقي­قات. ەندەشە، قازاقستاننىڭ وسى با­عىت­تاعى قول جەتكىزگەن ناق­تى ناتيجەلەرىن ولاردىڭ ۇنە­مى مىسە تۇتپاۋىن سابىرمەن قا­بىل­­داپ، ونى كوپ ويلاپ، ۋا­يىم­­داۋ­دىڭ قاجەتى جوق سياقتى. تەك ءوز ىسىمىزگە سەنىمدى بولىپ، تاۋەل­سىز مەملەكەت رەتىندە نامىستى قول­دان بەرمەي، ابىرويمەن ارە­كەت ەتىپ، ۇلتتىق مۇددەمىزدى قور­عاۋعا كوڭىل بولگەنىمىز ابزال. ول ءۇشىن بارلىق دەڭگەيدەگى ساي­لاۋ كو­ميس­سيالارىنىڭ جۇمى­سى ءمىن­سىز بولۋى كەرەك جانە با­قى­لاۋ­شى­لاردىڭ قىزمەتى ولار­دىڭ نا­قاقتان-ناقاق ويىنا كەل­گەن­ىن ايتىپ، نەنى ىستە­گى­سى كەلسە، سونى ىستەۋلەرىنە جول بەر­مەي­تىن­دەي جانە قازاق­ستان­نىڭ كونس­تي­تۋتسياسىن قۇرمەت­تەي­تىندەي ەتىپ زاڭ جۇزىندە ناقتى رەتتەلۋى شارت.

«سايلاۋ ناۋقانى» تەرمينىنە دەگەن كوزقاراس تا ەكىۇش­تى سيپات الىپ وتىر. مۇن­داعى ماسەلە جالپى قولدانىس­تا جۇرگەن تەرميننىڭ وزىندە ەمەس. پروبلەما ەڭ الدىمەن سانا­مىزداعى سايلاۋعا ناۋقان رەتىندە قاراۋ سياقتى سارقىنشاقتىڭ ءالى دە بولسا ساقتالىپ قالۋىندا بولىپ تۇر. سوندىقتان ودان باس تار­تۋدىڭ ماڭىزى زور بولماق. جا­سى­راتىنى جوق، قازاقستان سوناۋ كەڭەس كەزەڭىنەن «مۇرا» بو­لىپ قالعان كەز كەلگەن جاق­سى ءىستى ناۋقانعا اينالدىرا سا­لاتىن «اۋرۋ­دان» ازىرشە ارى­لا قوي­ماعانعا ۇقسايدى. «ناۋ­قان­شىل­دىقتان» الدىمىزعا جان سالماي كەلدىك. ەن­دىگى جەردە مۇنداي «جومارت­تىققا»، سايلاۋدى وتكىزۋ بارى­سىندا ناۋقانشىلدىققا جول بەرۋگە مۇلدەم بولمايدى. كەرىسىن­شە، كەز كەلگەن سايلاۋعا جاۋاپكەر­شىلىك تانىتىپ، وعان قۇرمەت­­پەن قاراپ، وعان ەلدەگى جۇر­گىزى­لىپ جات­قان بارلىق دەمو­كرا­تيا­لىق جاڭعىرتۋدىڭ ىر­گە­تاسى رەتىندە قاراۋدىڭ قاجەتتىلىگىن مىقتاپ ءتۇسىنىپ العان ابزال. ونى قوعامدىق ءومىردىڭ باستى قۇن­دى­لىقتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قابىل­داعان كەزدە عانا بيلىك جۇيەسى وڭالادى. ول حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى بايلانىس­تى نىعايتۋعا ىقپال ەتەدى. بۇل ۇستانىم جۇمىستى دۇرىستاپ قولعا الۋعا جانە جالعان ەسەپ بەرۋدەن تولىقتاي ارىلۋعا، جالپى كادر ماسەلەسىن تۇبەگەيلى دۇ­رىس­تاۋعا جول اشارى انىق. مەملەكەت باسشىسى وبلىستىق سايلاۋ كوميسسيالارىن بۇدان بىلاي كاسىبي تۇردە تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىندەي ەتىپ وتىر. سونىمەن بىرگە ەندىگى جەردە ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى مەن باس پروكۋراتۋرا سايلاۋدىڭ ءادىل ءارى اشىق وتۋىنە جاۋاپ بەرەدى.

مۇنىڭ بارلىعى حالىققا دا وڭايعا تۇسپەسى انىق. ادامداردىڭ وتكەن كەزدە ورىن العان قاتە­لىكتەر مەن كەشەگى «قاسىرەتتى قاڭ­تاردان» كەيىنگى كۇيزەلىستەن تەز ارادا ايىعىپ كەتۋى وڭايعا سوق­پاسى دا اششى شىندىق. سون­دىق­تان حالىقتى ءوز مۇراتىنا جەت­كىزۋ ءۇشىن ونىڭ ساناسىن وزگەر­تۋگە ەرىنبەي-جالىقپاي كوپ كۇش سالۋدىڭ كەرەكتىگى ايت­پا­سا دا تۇسىنىكتى. ەندەشە، جۇرت­تى ءبىر كۇندە وزگەرتۋدىڭ مۇم­كىن ەمەستىگىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل ءىستى قولعا الىپ، شارشاماي-تال­ماي، قاجىرلىقپەن ىسكە كىرىس­پە­سە تاعى بولمايدى. ونسىز دا ەكى جىلدان اسا كەزەڭدى «ەكى­ۇشتى بيلىك» جاعدايىندا وتكى­زىپ، ۋاقىت جوعالتىپ الدىق. «بي­لىك ءترانزيتى» تۇسىنىگىن ونشا ۇنات­پاسا دا، ىشكى دۇنيەسىنە سايا­سي مادەنيەتى ساي پرەزيدەنت ق.توقاەۆ ابدەن شيەلەنىسكەن وسى ءتۇيىندى «سابىر ءتۇبى – سارى ال­تىن» قاعيداتىن باسشىلىققا الا وتى­رىپ، وزىنە العان كەيبىر «مو­رالدىق-ەتيكالىق جاۋاپكەر­شىلىك­تەردى» قاتاڭ ۇستانا وتىرىپ، بىرتىندەپ شەشۋگە تىرىس­تى. الايدا اقىرىندا، بۇل ما­سەلە قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن وبەك­تيۆتى تۇردە ۋاقىت تالابىنا اينالىپ، مۇلدەم باسقا ارناعا ءتۇسىپ، ساياسي-قۇقىقتىق رەفور­مالار شەڭ­بەرىندە ناقتى شە­شى­لىپ جاتىر. ويتكەنى ادى­لەت­تى قازاقستان قۇرۋ ءۇشىن ءادىل قوعام كەرەك. ول ءۇشىن بار­لىق ادام زاڭ الدىندا تەڭ بولۋى قاجەت. سونىمەن بىرگە ونىڭ ازاماتتارىنىڭ بويىندا ازا­ماتتىق پوزيتسياسىنىڭ بولۋى عانا ادامداردىڭ ساناسىنا مەم­لە­كەت­شىلدىك قاسيەتىن ۇيالا­تىپ، مەم­لە­كەتتىڭ بولاشاعى، ۇلتتىڭ قاۋىپ­سىزدىگى مەن ونىڭ مۇددەسى ءۇشىن جان­كەشتىلىكپەن ەڭبەك ەتىپ، تەرىن توگەتىن زامان تۋادى. سەبەبى ءارى قاراي بۇرىنعىشا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. قالىپتاسقان جاڭا الەۋمەتتىك-ساياسي احۋال قوعام­دى تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، ادام­­دار­­دىڭ كوزقاراسىنا قاتتى ىق­پال ەتۋدە. ولاي بولسا، ادى­لەت­تى قازاق­ستان ەڭ الدىمەن، الەۋ­­مەت­تىك ادى­لەتتىلىكتى، مەمل­ەكەت­­تىڭ جۇر­گىزىپ وتىرعان سايا­سا­تى­نىڭ تيىم­دىلىگىن ارتتىرۋ مەن دەمو­كراتيالىق ۇدەرىستەردى تەرەڭ­دەتۋ دەگەندى اڭعارتادى. دەمەك، ادىلەتتى قازاقستان ۇلتتىق يدەيا­عا اينالىپ، ول تىپتەن كەيبىر «يدەو­لو­گيالىق» رەڭكتەرگە يە بولا باس­تاعانعا ۇقسايدى. مىنە، ءدال وسى ۇدە­رىس­تەردىڭ ۇردىسكە اينالۋى بەلگى­لەرىنىڭ پايدا بولۋى مەن پرە­زي­دەنتتىڭ شىندىقتى ەلدەن جا­سىر­ماي اشىق ايتا ءبىلۋى ەلدەگى قيىن-قىستاۋ جاعدايدى تۇراقتان­دىرۋعا جاعداي جاسادى.

سوندىقتان ساياسي ۇدەرىستەر­دى قايتا جۇكتەۋ قاجەت بولدى. ق.توقاەۆ­تىڭ باستى ماقساتى – قو­عام­­مەن بايلانىستى نىعايتىپ، جەر­گىلىكتى جەرلەرگە دەيىنگى دەمو­كراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ بەل­سەن­دىلىگىن ارتتىرۋ. ول كونستي­تۋ­تسيالىق رەفورمالاردى بۇكىل­حا­لىقتىق رەفەرەندۋمنىڭ ناتي­جە­سىن باسشىلىققا الا وتىرىپ ىلگەرىلەتىپ، ءاربىر قادامىن ءتيىس­تى زاڭمەن ناقتىلاپ كەلەدى. پرە­زيدەنت جۇمىسىنىڭ وسىنداي الگوريتمگە نەگىزدەلۋىنىڭ ماڭىزى وتە زور جانە ول ناتيجە بەرىپ وتىر. بۇل ساياسي رەفورمالاردىڭ جاڭا سيپاتىنا سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنەن قۋاتتى پار­لامەنتى بار پرەزيدەنتتىك رەس­پۋب­ليكاعا كوشۋى جاتادى. سونى­مەن بىرگە قول­دانىستاعى ساي­لاۋ جۇيەسىنىڭ تۇ­بە­گەيلى وزگە­رىپ، ارالاس پروپور­تسيو­­­نالدى-ماجو­ري­تارلىق مو­دەل­گە كو­شىرىلۋى جەرگىلىكتى مəس­­لي­حات­­تاردىڭ دا دەربەستىگى مەن قۇزى­رەت­­تىلىگىن ارت­تىرماق. وسى­نىڭ نا­تي­جەسىن­دە بۇكىل ەل اۋما­عىن­داعى قابىل­داناتىن شەشىم­دەر حالىق­تىڭ مۇددەسى مەن يگى­لىگىن كو­زدەۋگە نەگىزدەلىپ قابىل­دانادى.

ناۋرىز ايىنا بەلگىلەنگەن ءماجىلىس پەن ءماسليحاتتاردىڭ كەزەك­تەن تىس سايلاۋى بىلتىر كۇزدە جاريا ەتىلىپ، ساياسي رەفور­ما­لاردىڭ زاڭدى جالعاسىنا اينالماق. بيىلعى سايلاۋدىڭ ارالاس پروپورتسيونالدى-ماجو­ري­­تارلىق جۇيە نەگىزىندە، ال قالا­لار مەن اۋدانداردىڭ مəس­لي­حاتتار سايلاۋى تولىق ماجو­ري­ت­ارلىق جۇيە بويىنشا وت­كىزى­لۋى جانە يمپەراتيۆتىك مان­دات­­تىق قولدانىسقا ەنگىزىلۋى نە­عۇر­­لىم پارمەندى سايلاۋ مودە­لىن قالىپتاستىرارى ءسوز­سىز. سايلاۋدىڭ ناتيجەلى ءوتۋى ءۇشىن بارلىق قاجەتتى شەشىم­دەر مەن ءتيىستى وزگەرىستەر جاسال­عان. بۇل وكىلدى ورگاندار جاڭا، ءادىل ءارى اشىق باسەكەگە نەگىز­دەل­گەن ۇلگى بويىنشا سايلانا­دى. مەم­لەكەت باسشىسىنىڭ ءپرين­­­تسيپتى ۇس­تانىمى مەن كۇش سالۋى­نىڭ ار­قاسىندا پارتيالاردى نى­عاي­­تىپ، ازاماتتىق قوعامدى دامى­تۋعا قاجەتتى دەموكراتيالىق تا­لاپ­تار مەن ادام قۇقىقتارى جانە بوستاندىقتارىنا قاتىستى كە­پىل­دىكتەر تولىعىمەن بەرىلىپ وتىر. تىپتەن سايلاۋشىلار بۇ­عان دە­يىن بولىپ كورمەگەن «با­رىنە قار­سىمىن» داۋىس بەرۋ قۇقى­عىنا قول جەتكىزبەك. دەمەك، وسى­نىڭ بارلىعى، قازاق ەلىنىڭ دامۋ­دىڭ جاڭا داۋىرىنە قادام باسقان­دىعىن جانە ەلدىڭ بۇكىل ساياسي جۇ­يەسىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرە باستا­عان­دىعىن كورسەتسە كەرەك. سون­دىقتان پرەزيدەنت ق.توقاەۆ قوعام مۇشەلەرىن ازاماتتىق جاۋاپ­­كەر­شىلىك پەن سايلاۋعا بەل­سە­­نە قاتىسۋعا شاقىرا وتىرىپ، كەشەندى جاڭارۋ ۇدەرىسىنىڭ قازاق­­ستاننىڭ ساياسي جۇيەسىن جاڭ­­عىر­­تاتىنىنا ۇلكەن سەنىم ارتىپ وتىر.

جاپسارباي قۋانىشەۆ،

ساياسي عىلىمدار دوكتورى، پروفەسسور