ينفلياتسيا بارومەترى نە دەيدى؟

ەكونوميكا وتكەن جىلعى، بيىلعى گەوساياسي جاعدايلاردىڭ قىسپاعىنان ءالى ەس جيا الماي جاتىر. بىلتىر ينفليانىڭ شارىقتاۋ جاعدايىندا ءومىر سۇردىك. ەگەر فورس-ماجور بولماسا، بيىل ونىڭ دەڭگەيى ەكى تاڭبالى كورسەتكىشتەن ءتۇسۋى ىقتيمال. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، تاۋار جەتكىزىپ كەلگەن لوگيستيكالىق تىزبەكتەرگە قاتىستى پروبلەمنىڭ شەشىلە باستاۋى ينفلياتسيانىڭ كەرى شەگىنۋىنە جول اشادى. دامىعان ەلدەردىڭ ورتالىق بانكتەرىنىڭ باعاعا قاتىستى ساياساتىن قايتا قاراۋعا ىقپال ەتەتىن ەڭ مىقتى دا فاكتور – وسى. Moody's Analytics-ءتىڭ باس ەكونوميسى مارك زاندي ينفلياتسيا شارىقتاۋ شەگىنە جەتۋى مۇمكىن ەكەنىن، باعا قىسىمىن جەڭىلدەتۋ جانە جەتكىزۋ تىزبەگىندەگى پروبلەمالاردىڭ تارقاتىلا باستاۋى باعانىڭ ءوسۋ قارقىنىنىڭ باياۋلاۋىن كورسەتە باستاعانىن ەسكەرتكەن ەدى.

ەكونوميست الماس چۋكين باعانىڭ دا، ينفلياتسيانىڭ دا شەگى جەتەر جەرىنە جەتكەنمەن، توقتاعان دەڭگەيىنەن تومەندەمەيتىنىن، بىزگە قازىر باسقا كورسەتكىشتەر ماڭىزدى ەكەنىن ايتتى.

– ءبىز ءۇشىن «2023 جىلدىڭ سوڭىندا ينفلياتسيا قانداي بولادى؟» دەگەن سۇراق ەمەس، «وتكەن ايمەن سالىستىرعاندا قانشا پايىزعا ءتۇستى؟» دەگەن سۇراق ماڭىزدى. بۇل وتكەننەن ساباق الىپ، قورىتىندى شىعارۋعا، وسال تۇستاردى تەز انىقتاپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بىزدەگى ينفلياتسيا تەك ىشكى ەمەس، سىرتقى فاكتورلاردىڭ دا قىسىمىندا تۇرعانى وسى كەزگە دەيىن ايتىلدى. قازاقستانداعى تۇتىنۋ سەتىنىڭ 70 پايىزى يمپورت-ەكسپورت ەسەبىنەن قالىپتاسادى. ۇلتتىق بانك ساياساتىنىڭ باعا بەلگىلەۋگە ءجى ارالاسۋىنا يمپورت تا اسەر ەتەدى. ۆاليۋتا باعامى سالىق ورگاندارى مەن بانكتەر ءۇشىن ايتارلىقتاي قولايلى، بىراق حالىق ءۇشىن ەمەس. داستارقانداعى نانىمىزدىڭ قانشا پايىزى نارىقتىق باعا، قانشا پايىزى سۋبسيديا ەكەنىن بىلمەيمىز، – دەيدى الماس چۋكين.

ونىڭ پىكىرىنشە، باعا ارزاندامايدى، بىراق ءوسۋى توقتاۋى مۇمكىن. ەكونومي­كا­مىزدىڭ بارومەترى – باعا. نارىق زاڭى بويىنشا باعا وسسە، تاۋار ءوندىرىپ وتىر­عان كاسىپورىنداردىڭ كۇرە تامىرىنا قان جۇگىرىپ، تاۋار باعاسى تومەندەيدى. ال بىزدەگى جاعداي نارىق زاڭىنا قايشى قا­لىپتاسىپ جاتىر. ا.چۋكين ۇلتتىق بانك ەكونوميكاعا كوپ ارالاسپاي، فيسكالدىق جانە مونەتارلىق ادىس­تەرگە باسا نازار اۋدارۋ كەرەگىن جەت­كىزدى.

– ۇكىمەتتىڭ باعا بەلگىلەۋگە ارالاسۋىن كوپ ادام قۇپ كورگەنمەن، ونىڭ ناتي­­جەسىنە تىم قاتتى سەنىپ قالۋعا بول­مايدى. 2022 جىلداعى ينفلياتسيا كورسەتكىشى 2021 جىلدىڭ ەكىنشى جارتى­سىندا باستالعان ينفلياتسيانىڭ باسقا­شا باعىتتاعى جاڭعىرىعى. دامىعان ەلدەردىڭ ورتالىق بانكتەرى وعان قارسى كۇرەستى قولدا بار تەتىكتەردى قولدانۋمەن باستادى، اقشا-نەسيە ساياساتىن قۇبىل­مالى باعىتقا قاراپ شەشىم قابىلدادى، قاجەت كەزدە قاتاڭ­داتتى، قولايلى ساتتە جۇم­سارت­تى، – دەيدى ەكونوميست.

تاۋەلسىز ساراپشىلار ءبىزدىڭ جاعدايى­مىز­دا 2025 جىلعا دەيىن ينفلياتسيا دەڭ­گە­يىن تومەندەتۋدىڭ العىشارتتارى ءالسىز ەكەنىن ايتىپ وتىر. ەگەر ىشكى جالپى ونىم­دە شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ ۇلەسى 35 پايىز بولسا، ينفلياتسيا ءبىز قالاعان 7-8 پا­يىزدىڭ اراسىندا قۇبىلىپ تۇرۋى مۇمكىن. ال ازىرگە ەكونوميكاداعى شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ ۇلەسى ماردىمسىز. ۇلتتىق ينۆەستورلاردىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسى بىزگە كەرەك دەڭگەيدەن تومەن.

وسىعان دەيىن 2022 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قىمباتشىلىقتىڭ بەتى قاي­تادى دەگەن ءۇمىت باسىم بولعان. ءتىپتى 2023 جىلدى 7-8 پايىزدىق كورسەتكىشپەن قارسى الامىز دەگەن ۋادە دە ايتىلدى. بىراق سوڭعى ناتيجەدە ينفلياتسياعا قارسى شارالار ءتيىمسىز بولىپ، سالىستىرۋ بازاسى ناتيجە بەرمەدى. نارىقتاعى جاعداي ءبىز قالاعان كورسەتكىشكە باعىنبادى. با­زا­لىق مولشەرلەمە ينفلياتسيانى اۋىز­­دىق­تاۋ ماقساتىندا نارىقتان باسى ار­تىق وتىم­دىلىكتى نەمەسە باسى ارتىق اقشا ماس­ساسىن الىپ تاستاۋ ءۇشىن كوتەرى­لە­تىنى بەلگىلى.

ساراپشى بەيسەنبەك زيابەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، باعانىڭ ءوسۋ ديناميكاسى قىمبات­شىلىقتى تەجەۋگە كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. وتكەن جىلدىڭ سوڭىن­داعىداي كورسەتكىش سوڭعى رەت 1996 جىلى تىركەلىپتى. ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەت­تىڭ باعانى تەجەۋگە باعىتتالعان ارەكەت­تە­رى­نىڭ اسپيريندىك اسەرى عانا بولدى. كور­سەتكىش 20 پايىزدان ءوسىپ، باعا باقى­لاۋ­سىز كەتتى.

– ەكونوميكانى قالىپقا كەلتىرۋ ءۇشىن ونى نارىقتىق بولمىسىمەن تابىس­تىرۋ كەرەك. ەكونوميكاعا جەڭىلدەتىلگەن نەسيە بەرۋ، سۋبسيديا جانە جالاقىنى كوتەرۋ، ۇلتتىق قوردىڭ كومەگىمەن «دەم سالۋ» ءۇردىسى ارقىلى «دەنە قىزۋىن» ودان سايىن «قىزدىرىپ جاتىر». مۇنداي ءتاسىلدىڭ نارىق زاڭىنا ءتيىمسىز ەكەنىن بجزق مەن تۇرعىن ءۇي نارىعىنداعى ينتەگراتسيا باعانى كۇرت كوتەرىپ، ونداعى «كوبىكتەردىڭ» جارىلىپ كەتە جازداعانى وتكەن جىلى انىق بايقالدى. ۇلتتىق بانك بيزنەستى ۇزاق مەرزىمدى نەسيەلەۋ­مەن اينالىسپاۋى كەرەك. كەپىلسىز اقشا ەميسسياسى ينفلياتسيانىڭ تارالۋ كوزى ەكەنىن بۇعان دەيىن دە ايتقانبىز. پايىزدىق مولشەرلەمەلەردى تومەندەتۋ نەمەسە جوعا­رىلاتۋ ارقىلى بيزنەسكە دەم بەرۋ دە ينفلياتسياعا سەبەپ بولىپ وتىر. ۇلت­­تىق بانك ينفلياتسيامەن كۇرەس پەن نەسيە­لەندىرۋدىڭ ءوسۋى اراسىنداعى التىن ورتانىڭ قايدا ەكەنىن انىقتاپ المايىنشا، ينفلياتسيانىڭ داۋىلىنان قۇتىلا المايمىز، – دەيدى ب.زيابەكوۆ.

ينفلياتسيانىڭ دەس بەرمەي كەتۋىنە ىشكى عانا ەمەس، سىرتقى فاكتورلار دا اسەر ەتەتىنىن ساراپشىلار دا ءجيى ايتا­دى. ەنەرگياعا، شيكىزاتقا جانە ازىق-ت ۇلىك تاۋارلارى باعاسىنىڭ قىم­بات­تاۋى الەم نارىعىندا اينالىمدا جۇرگەن اقشا ماسساسىن كوبەيتىپ جى­بەردى. اقش فەدەرالدى قور جۇيە­سىنىڭ، ەۋروپالىق ورتالىق بانكتىڭ جانە جاپونيا بانكىنىڭ تىم جۇمساق اقشا-نەسيە ساياساتى دا باعانىڭ دەس بەرمەي كەتۋىنە سەبەپ بولعان. ب.زيابەكوۆ ايتىپ وتكەندەي، باعانىڭ باقىلاۋسىز ءوسۋىن جاھاندىق ۇردىستەرمەن بايلانىستىرۋعا بولمايدى.

– ەل ىشىندە بىزگە سىرتقى فاكتورلار اسەر ەتىپ جاتىر دەگەن پىكىردى قول­داۋ­شىلار كوپ. جىل باسىنان بەرى ەۋرو­وداق­تا جانە باتىس ەلدەرىندە قىم­بات­­شىلىقتىڭ بەتى قايتقانى باي­قالادى. ىشكى نارىقتىڭ تراەكتوريا­سى دۇرىس بولسا، قىمباتشىلىقتىڭ بەتى قاي­تۋى كەرەك ەدى. بىراق يمپورتتىڭ اسەرىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. سەبەبى شەتتەن تاۋار تاسىمالداپ كەلگەن لوگيستيكالىق تىزبەك بۇزىلدى. بۇرىن رەسەي ارقىلى ەكى اپتادا كەلەتىن تاۋار قازىر ءبىر ايدا جە­تەدى. بۇل دا باعاعا، قىمباتشىلىققا اسەر ەتىپ جاتىر، – دەيدى ساراپشى.

ينفلياتسيا دەڭگەيىن ءبىرىنشى كەزەكتە وتاندىق ءونىم ءوندىرىسىن ۇلعايتۋ ارقىلى تومەندەتۋگە بولادى دەگەن بولجام ايتىلا-ايتىلا اقجەمدەنىپ كەتتى. بىزگە قازىر اينالىمداعى باسى ارتىق اقشا ماسساسىن ەكونوميكانىڭ مۇددەسىنە باعىتتايتىن مۇمكىندىگىمىزدىڭ شەكپەنىنە سىياتىن مو­نە­تارلىق جوسپار قۇرۋ كەرەك. ۇلتتىق بانك بۇل باعىتتا قولىنان كەلگەننىڭ ءبا­رىن جاسادى، مەملەكەتتىك قۇندى قاعاز­دار­دى ساتۋ ارقىلى اقشا ماسساسىن ازايتۋعا تىرىستى. بىراق ولاردىڭ بىردە-ءبىرى وڭ ناتيجە بەرە الماي وتىر.

2023 جىلعى جاعدايدى مۇناي-گاز تۇسىمدەرى، شيكىزاتتىق سالالاردان الىناتىن سالىق كولەمى جانە سوعان بايلانىستى بيۋدجەت شىعىستارىن قامتاماسىز ەتۋ ۇدەرىستەرى انىقتايدى. ال ساراپشىلار بولسا بيۋدجەت تاپشىلىعى ۇلعايىپ، ونىڭ ورنىن تولتىرۋدىڭ مۇمكىندىگىن ىزدەۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ وتىر. ينفليا­تسيا­نى باقىلاي الماۋىمىزدىڭ سالدارى الەۋمەتتىك جوبالارعا دا قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن. بيىلعى ينفلياتسياعا باعا بەرەتىن نەگىزگى كورسەتكىشتەر ۇكىمەتتىڭ شەشىم قابىلداۋ دەڭگەيىنە تاۋەلدى.

– ەگەر وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ تاۋارى ساپالى، باعاسى قول جەتىمدى بول­سا، تەك يمپورتپەن بايلانىستىرعان پىكىر­لەر قيسىندى بولار ەدى. بىزدە دول­لار­دىڭ ءوسىپ، تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى وتاندىق تاۋارلار مەن كوممۋنالدىق قىزمەت باعاسىنا اسەر ەتىپ جاتىر. نارىق دەلدالداردىڭ بيلىگىنەن ءالى تازارعان جوق. بىزدەگى ينفلياتسيا تەك سىرتقى ەمەس، ىشكى فاكتورلاردىڭ دا قىسپاعىندا تۇر، – دەيدى ب.زيابەكوۆ.

ساراپشى ايتىپ وتكەندەي، بىزدەگى ينفلياتسيا مونەتارلىق سيپاتتا ەمەس. سون­دىق­تان بازالىق مولشەرلەمەنى كوتە­رۋ ارقىلى ماسەلەنى شەشە المايمىز. وتە قىسقا مەرزىمدە يمپورتقا تاۋەلدىلىك دەڭگەيىن تومەندەتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ەكونوميكانىڭ ارتاراپتاندىرۋمەن قاناتتاسا جۇرەتىن ۇدەرىستەر. وتاندىق ءونىم وندىرەتىن كاسىپكەرلەرگە قوسىمشا سالىقتىق جەڭىلدىكتەر ماسەلەسى ءالى تو­لىق­قاندى شەشىلگەن جوق. كەلەر جىلى تاريف باعاسى ارزاندايدى دەگەن شەشىم دە قوسىمشا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

– ينفلياتسيانىڭ شارىقتاعان شاعىندا بازالىق مولشەرلەمەنى كوتەرۋ ەكونومي­كاعا اسەر ەتۋدىڭ بىردەن-ءبىر تەتىگى رەتىندە قاراستىرىلىپ كەلدى. بۇل ءادىس مونەتارلىق ساياسات دەگەن اتاۋعا يە بولعان. بىراق پايىزدىق مولشەرلەمەلەردىڭ دەڭگەيى ينفلياتسيا دەڭگەيىنە اسەر ەتە المايتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. سەبەبى پايىزدىق مولشەرلەمەنىڭ ترانسميسسيالىق تەتىگى بىزدە دۇرىس جۇمىس ىستەمەيدى. ال دا­مى­عان ەلدەردە ترانسميسسيالىق تەتىك نارىققا دەم بەرۋشى رەتىندە قاراس­تى­رىلادى. 2022 جىلى ۇلتتىق بانك بازالىق مولشەرلەمەنى بىرنەشە رەت كوتەرىپ، كرەديتتەردىڭ پايىزدىق مول­شەر­لەمەسىن قىمباتتاتىپ جىبەردى. بىلتىر سول پا­يىزبەن نەسيە العان كاسىپكەرلەر شىعىنىن جابۋ ءۇشىن تاۋار­دىڭ باعاسىن وسىرە بەرەدى. ال ءتاريفتى سۋبسيديا ارقىلى ارزانداتساق، ونىڭ نارىققا اسەرى از. الداعى ەكى جىلدا با­زالىق مولشەرلەمەنىڭ كوتەرىلۋى بيىلعى ينفلياتسيانىڭ تومەندەۋىنە اسەر ەتەدى دەپ دامەلەنىپ قالۋعا بولمايدى. بىراق ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەتتىڭ شەشىمدەرىنەن جاڭالىقتاردى دا، كەرى كەتۋگە جول اشاتىن سەبەپتەردى دە كو­رىپ تۇرعان جوقپىز. قازىرگى جاعدايعا تەكەتىرەس دەپ باعا بەرۋگە بولادى، – دەيدى ساراپشى.

راسىندا دا، بيىل ينفلياتسيا كورسەت­كىش­تەرى تومەندەيدى دەپ دامەلەنىپ قا­لۋ­عا بولمايدى. جاعداي وسى جىلدىڭ ءتورتىنشى توقسانىنا دەيىن ساقتالىپ، 2024 جىلدىڭ العاشقى توقسانىنا دەيىن جالعاسۋى مۇمكىن. ەگەر رەفورمالار ناتيجە بەرسە، كەلەر جىلدىڭ ەكىنشى توقسانىندا ءبىز كۇتكەن ناتيجەنىڭ بەلگىلەرى بايقالىپ قالۋى مۇمكىن. سەبە­بى ىشكى نارىقتا مەملەكەتتىڭ تابىسى مەن حالىقتىڭ تابىسى تەكەتىرەسىپ تۇر. ەكونوميكالىق ءوسۋ مەن حالىق تابىسىنىڭ ارتۋى اراسىنداعى فورمۋلا تەك نارىق زاڭىنا عانا باعىنۋعا ءتيىس. ەكونوميكالىق ءوسۋ قارقىنى نەعۇرلىم جوعارى بولسا، حالىق تابىسىنىڭ ينفلياتسيادان قورعايتىن يممۋنيتەتى بەرىك بولادى.

– ءبىزدىڭ نارىق ەكسپورتتىق شيكىزات سەكتورى، ىشكى باعىتتاعى سەكتور، ساۋدا، ينفراقۇرىلىمدىق سەكتور جانە الەۋ­مەتتىك قىزمەت كورسەتۋ سەكتورى بو­لىپ بولىنگەن. ەكسپورتتىق-شيكىزات سەكتو­رىنىڭ ىشكى جالپى ونىمدەگى ۇلەسى ازىرگە تومەن. ءبىز مۇنداي دالىزبەن حالىقتىڭ تەك 30-35 پايىزىنىڭ عانا جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا ىقپال ەتە الامىز. ال جو­عا­­رىدا ايتىپ وتكەن سەكتورلاردىڭ ىشكى جالپى ونىمگە اسەرى جوعارى بولسا، ول حالىقتىڭ 70 پايىزىنىڭ جاع­دا­يىنىڭ جاقسارۋىنا جول اشادى. ءبىز دامۋعا جول اشاتىن تەتىكتەرگە 5 سەكتور ءبىر-بىرىنە دەم بەرىپ دامىعاندا عانا قول جەتكىزە الامىز. قازىرگى جاعداي­دا ينفلياتسيانىڭ تەجەگىش فاكتورى وسى بەس سەكتور اراسىنداعى نارىقتىق تىزبەكتەر ۇيلەسىمدىلىگىنە عانا تاۋەلدى. ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋگە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ايتىپ وتىرعان ناقتى رەفورمالاردىڭ ناتيجەسى عانا كومەكتەسەدى. ۇكىمەتتىڭ دە، ۇلتتىق بانك­تىڭ دە ينفلياتسياعا ەتى ۇي­رەنىپ كەتكەنى، قالىپتى جاعداي دەپ قا­بىلداۋدى داعدىعا اينالدىرىپ بارا جاتقانى بايقالادى. ءبىز مۇنداي ارەكەتپەن العا جىلجي المايمىز، – دەيدى بەيسەنبەك زيابەكوۆ.

الماتى