ءاننىڭ تۇپنۇسقا اتى – «قاراكوز»

وسى جۋىردا عانا بەلگىلى ساتيريك، جۋرناليست سابىر­بەك ولجابايدىڭ: وبلىستىق «وڭ­تۇستىك قازاقستان» گازەتىندە جا­رىق كورگەن «سەلدەي سەزىم نەمەسە «قاراكوز» ءانىنىڭ اۆتورى تۋرالى ۇزىك سىر» دەپ اتالاتىن ما­قالاسىن وقىپ، كوڭىلىم تاعى دا ءبىر توياتتاپ قالدى. ماقالا زەبەر­شەنىڭ ونەر الەمىندەگى ءومىرى تۋرالى جان-جاقتى ءارى ۇعىنىقتى جازىلعان. سوندىقتان دا بولار، بۇل ماقالانى تاپتىشتەپ وقىعان، اسىرەسە جەرگىلىكتى وقىرماندار ماعان: «كوردىڭىز بە اعا، وقىدىڭىز با، جەرلەسىمىز زەبەرشە اپاي تۋرالى جاقسى جازىپتى»، دەپ تەلەفون سوعىپ، ءتىپتى سول ماقالا شىققان گازەتتى اكەلىپ كورسەتۋشىلەردىڭ دە قاتارى كوپ بولدى.

بايقايمىن، وسى حابارلاس­قان­داردىڭ ءسوز استارىنان مەن: ء«سىز نەگە ۇندەمەيسىز، ال سىرتتاعىلار بولسا جارىسا جازىپ جاتىر. جوق، الدە ءوز جەرلەسىڭىز زەبەرشە جايىندا ەشنارسە بىلمەيتىن بە ەدىڭىز؟» دەگەن سياقتى سىر ۇققانداي بولدىم.

زەبەرشە وسپانوۆا قازىرگى باي­دىبەك اۋداننىڭ تاسقۇدىق ەلدى مەكەنىندە 1940 جىلى دۇنيە­گە كەلىپ، بالالىق شاعىنىڭ ال­عاش­قى ءموپ-ءمولدىر كەزەڭىن سول جەر­دە وتكىزدى. مەنىڭ مۇنى ايتىپ وتىرۋىم­نىڭ سەبەبى، قايبىر جىلى وسى «وڭتۇستىك قازاقستان» گازە­تىندە ءبىر ءجۋرناليستىڭ «زەبەر­شە جە­تىسايدىڭ تۋماسى» دەگەن­گە كەلتىرىپ ماقالا جازعانى بار. ءبىز ونى اياقسىز قالدىرعان جوق­پىز، ءوز ءسوزىمىزدى ايتىپ، الگى قا­لام­گەردى رايىنان قايتارىپ ال­عانبىز. ويتكەنى ءبىز زەبەرشەنى جاس كەزىمىزدەن جاق­سى بىلەمىز. ونىڭ ۇستىنە زەبەر­شەنىڭ اعاسى ءساپارالىنى مەن كە­ڭەستىك ءداۋىر كەزىندە جەر-جەردە قۇ­رىلىپ، تامىرىن كەڭىنەن جايا باستا­عان قوي ءوسىرۋشى كومسومول جاس­تار بريگاداسىنىڭ جەتەكشىسى رە­تىندە جەتە تانيتىن بولسام، ال زەبەرشەنىڭ ءىنىسى ورازالىمەن اۋدان­دىق كومسومول كوميتەتىندە بىرگە قىزمەت ەتتىك. مارقۇم، ەكەۋى دە ءبىر سىدىرعى، ەڭبەكشىل، اقكوڭىل اشىق مىنەزدى، جاقسى جىگىتتەر ەدى.

ايتا كەتۋ كەرەك، تاسقۇدىق­تىق وسپان ماكەەۆتىڭ ۇل-قىزدارى شە­تىنەن ونەرپاز ەدى. الگى ءساپارالى مەن ءورازالىنىڭ باياندا ەركىن ويناپ، شىرقاي سالعان ءانىن ەستىگەن جۇرتتىڭ كوڭىلى ءبىر سەرپىلىپ قا­لاتىن. مارقۇم ءورازالىنىڭ جۇ­با­يى، قارىنداسىمىز جاقۋدا ەكەۋى ءومى­رىنىڭ سوڭىنا دەيىن قوسىلىپ ءان شىرقاپ، توي-تومالاقتىڭ ءسانىن كەلتىرىپ ءجۇردى.

تاسقۇدىق جەتى جىلدىق مەك­تەبىنەن سوڭ وقۋدى اۋدان ورتا­لىعىنداعى شايان ورتا مەكتەبىندە جالعاستىرىپ، 1957 جىلى ورتا ءبىلىم الىپ شىققان زەبەرشە وسپا­نوۆا ءوزى تۋىپ-وسكەن تاسقۇدىق اۋىلىنا كەلىپ كىتاپحانا مەڭ­گەرۋ­شىسى بولدى. مەكتەپ قابىرعا­سىن­دا ابدەن ءان شىرقاپ، ونەر­گە ءبىرشا­ما توسەلىپ قالعان زەبەر­شە ەندى اۋىلداعى ونەرلى جاستار­دىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، كور­كەم­ونەر­پازدار ۇيىرمەسىن قۇردى دا، ءوزى وعان جەتەكشىلىك جاسادى. اۋىلداعى ءبىر عانا ورىس ۇلتى وتباسىنداعى ءوز قاتارلى قۇربى قىزى ليۋبادان ءبىرىنشى گيتارا تارتۋدى، ودان سوڭ ول سوۆەت، ءالما­حان، توقتاسىن، سايرامباي، كۇمىس­بەك پەن جانات سياقتى ونەرلى اعالارىنان دومبىرا، بايان تارتۋدى ۇيرەنەدى. وسىنداي جان-جاقتى ونەرلى قىزدىڭ داڭقىن ەس­تىگەن اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمى زەبەرشە وسپانوۆانى شاقىرىپ الىپ، اۆتوكلۋب مەڭگەرۋشىسى ەتىپ قابىلدادى. بۇل 1959 جىلى ەدى. سوندا ىستەپ جۇرگەن زەبەرشە شايان حالىق تەاترىنىڭ ىرگەتاسىن قا­لىپتاستىرۋعا دا ءوزىنىڭ سۇبەلى ۇلەسىن قوستى. وسىنداي ۇلكەن، ونەر­لى ۇجىمىنىڭ ورتاسىندا ءجۇ­رىپ 1960 جىلى ءوزىنىڭ حالىق ءسۇيىپ ورىندايتىن، «سۇيگەنىم مەنىڭ قالادا» دەپ اتالىپ جۇر­گەن «قاراكوز» ءانىن شىعارىپ، كو­رەرمەن قاۋىمعا كەڭىنەن تانىلدى.

مادەنيەت بولىمىنەن سوڭ، ياعني 1965 جىلدان باستاپ زەبەرشە وس­پانوۆا ءبىراز جىل اۋدان ورتا­لىعىنداعى بالاباقشادا مەڭ­گەرۋشى بولىپ ىستەدى. ول وسى مەكە­مەدە ىستەپ ءجۇرىپ بۇعان دەيىن اۋدان­دىق مادەنيەت بولىمىندە بىر­گە قىز­مەتتەس بولعان كيروۆ اۋدا­نىنىڭ ەسىمحان قىسابەكوۆ دەگەن ازاماتىنا تۇرمىسقا شىعادى.

– ەسىمحان مەن زەبەرشەنىڭ وسى ءوزىمىزدىڭ اۋداندىق مادەنيەت بولىمىندە ىستەپ ءجۇرىپ تانىسقانىن مەن جاقسى بىلەمىن. ەسىمحان جان-جاقتى، ونەرلى، تىك مىنەزدى ازامات بولاتىن، – دەيدى قازىرگى زەينەت­كەر، بۇرىنعى مادەنيەت قىزمەتكەرى، ماسكەۋ ساحناسىندا ءان شىرقا­عان جەزتاڭداي ءانشى مەيرامكۇل ورماحانوۆا. ونىڭ ايتۋىنا قارا­عاندا، ەسىمحان بۇل اۋداندا 3-4 جىل اۆتوكلۋب مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇمىس ىستەگەن كورىنەدى.

جارايدى، سونىمەن «قاراكوز» – زەبەرشەنىڭ ءانى. وعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق. ال ەندىگى باستى ماسەلە، سول ءاننىڭ ءسوزىن جازعان كىم؟ ءان تۋرالى سان رەت ايتىلىپ، قانشا جازىلىپ جاتسا دا ونىڭ ءسوزى كىمدىكى ەكەندىگى تۋرالى ەشكىمدە جاق اشىپ، ەشنارسە دەمەيدى. نەگە؟ ولاي بولسا مەن ءوز ەستىگەنىمدى ايتايىن.

اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىندا باس اگرونوم بولىپ ىستەيتىن جاراسقان بودەەۆ دەگەن اعامەن ءبىز شاياندا 1972 جىل­دان باستاپ ءبىراز جىل كورشى تۇر­دىق. كورشى بولعاندا دا وتە جاق­سى، جاقىن سىيلاستىقتا بول­دىق. مەنەن ءبىراز جاس ۇلكەن بول­عانىمەن ءوزى ءبىر وتە كىشىپەيىل، اق­كوڭىل جان ەدى. مەنى وزىنە جاقىن تار­تىپ جۇرەتىن. مادەنيەتتى كىسى بو­لاتىن. دومبىرا تارتىپ، ءان ايتاتىن، ونەرى بار-تىن.

ءبىر كۇنى ەكەۋارا اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ:

– سەرىكجان، سەن وسى زەبەرشەنىڭ «سۇيگەنىم مەنىڭ قالادا» دەگەن ءانىن بىلەسىڭ بە؟ – دەدى.

– ءيا، – دەپ جاۋاپ بەردىم.

– ال ءسوزىن كىم جازعانىن شە؟

– جوق، بىلمەيمىن. بۇل ءاندى ساحنادان قانشاما رەت تىڭداپ جۇرسەم دە، حابارلاۋشى ءاننىڭ ءسوزى كىمدىكى ەكەنىن ايتقانىن شىن مانىندە ەسىتپەپپىن، – دەدىم.

– وندا بىلاي، سەن ءجۋرناليسسىڭ عوي، بىلە جۇرگەنىن جاقسى... ءبىز ءبىر توپ جاس اۋداندىق مادەنيەت ءۇيى جانىنداعى كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنە قاتىساتىنبىز. ءبىر كۇنى جۇمىستان سوڭ ادەتتەگىدەي ۇيىرمەگە بارىپ، ودان ەندى قايت­قالى جاتقانىمدا زەبەرشە الدىمنان شىعىپ: «اڭگىمە بار ەدى، ءسال كىدىرە تۇراسىز با اعا؟» دەدى. ءسويتتى دە مەنى دايىندىق بولمەسىنە قاراي باستاپ كەلىپ، قولىنا ۇستەل ۇستىندە تۇرعان بايانىن الدى دا، ادەمى ءبىر اۋەندى اسقاقتاتا جونەلدى. ءاندى ورىنداپ جاتقاندا ونىڭ ونسىز دا سۇلۋ بەينەسى ودان سايىن اجارلانا ءتۇسىپ، كەرەمەت نۇرعا بولەنىپ شىعا كەلدى.

– قالاي، ۇنادى ما؟ – دەدى ءاندى ورىنداپ شىققان زەبەرشە ماعان بارلاي قاراپ.

– ۇناعانى سول، وتە تاماشا ءان ەكەن زەبەر. بۇل ءاندى قايدان تاۋىپ الدىڭ؟ – دەگەنىم سول، ول ورىن­دىققا جايعاسا بەرىپ، اعىنان جارىلدى. شىنىن ايتتى، شىنىمەن قوسا سىرىن دا ايتتى. زەبەرشە وسىلاي وتىرىپ، اعىل-تەگىل كۇي كەشتى. باياعى زەبەرشە ەمەس، ول ءتىپتى جان-تانىمەن وزگەرىپ كەتتى. ءوز جۇرەگىن سونشاما باۋراپ العان جىگىتتىڭ كىم ەكەنىن جانە ونىڭ قازىرگى كەزدە الماتىدا وقۋدا جۇر­گەنىنە دەيىن ايتىپ بەردى. ءسويت­تى دە، زەبەرشە ەندى وسىنداي جاعدايدا جۇرگەنىنەن شىققان انگە جۇرەككە جەتەرلىكتەي ءسوز كەرەك ەكەنىن جانە ول ءسوزدى مەنىڭ جازىپ بەرۋىم كەرەك ەكەنىن ءوتىندى. اسەم اۋەن سانامنان كەتەر ەمەس. ويلانىپ قالدىم. ءبىرلى-جارىم قۇربى قىزدارعا ءازىل ارالاس ولەڭ جازىپ جۇرگەنىم بولماسا، بىلايشا ءبىر كەڭىنەن قا­لام سىلتەپ كورگەن ەمەس ەدىم. سول كۇنى تۇنىمەن كوزىم ۇيقى ىلمەدى. زەبەرشە ورىنداعان ءان كوكەيىمنەن كەتپەي قويدى. تۇلا بويىمدى ەرەكشە سەزىم بيلەپ العان. ءار نارسەنى ءبىر شيمايلاپ، پاراقتان-پاراق قويمادىم. جۇمىستا وتىرسام دا سول اۋەن. ەرەكشە جالىنعا تولى ماحاببات. بەينە ءبىر ءوزىم بىرەۋگە عاشىق بولىپ قالعاندايمىن. وسىلاي تولعانا ءجۇرىپ ارادا ءۇش-ءتورت كۇن وتكەننەن سوڭ قولىمداعى شيمايدى زەبەرشەگە كورسەتىپ ەدىم، ول جازىلعان ولەڭ جولدارىنا قايتا-قايتا كوز جۇگىرتىپ، كوپ وتىرادى. ءسويتتى دە «راحمەت اعا!» دەپ قۇشاقتاي كەتتى. ءبىز انگە جازىلعان ولەڭ سوزدەرىن تالقىلاپ، ءبىراز وتىردىق. بىردە بايان، بىردە دومبىرامەن ەكەۋىمىز «قاراكوز» ءانىن قوسىلا شىرقادىق. جاسىراتىنى جوق، زەبەرشە ولەڭنىڭ مەن جازعان ءبىر-ەكى جولىن وزگەرتۋىمدى ءوتىنىپ، ءوزىنىڭ ويىن قوستى. ءسويتتى دە:

«ەلجىرەپ سۇيەر جۇرەگىم،

باقىتىم سەنسىڭ بىلەمىن.

ساعىنتپا مەنى، جان ساۋلەم،

ءوزىڭسىڭ تىلەگىم»، –

دەگەندەگى العاشقى ەكى جولدى زە­بەرشە «وسىلاي بولسىنشى اعا!» دەپ ءوتىنىش ايتتى دا، ءوز قولى­مەن وزگەرتىپ شىقتى. بۇل 1960 جىلى بولاتىن، – دەپ ءسوزىن اياق­تادى جاراسقان اعا. ءسويتتى دە، توردە ءىلۋلى تۇرعان دومبىراسىن قو­لىنا الىپ «قاراكوز»، ءانىن شىر­قاي جونەلدى. بۇعان دەيىن ەسىتىپ جۇر­گەنىمدەي ەمەس، جاراسقان اعام­نىڭ ورىنداۋىندا بۇل ءان تىپتەن ەرەكشە، سونداي ءبىر اسەرلى شىقتى.

مىنە، مەنىڭ «قاراكوز» ءانى­نىڭ ءسوزىن جازعان كىم ەكەنىن بىلە­تىنىمنىڭ ءمانىسى وسى. دەمەك بۇدان بىلاي «قاراكوز» ءانىن جازعان – زەبەرشە وسپانوۆا، ءسوزى – جاراس­قان بودەەۆتىكتى» دەپ ساحنادا تو­لىق حابارلانىپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر.

سەرىكباي تۇرجان،

قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى

تۇركىستان وبلىسى