شوقان بەينەسىندەگى ساعي

شوقان رولىندە ءبىرتۋار اكتەر نۇرمۇحان ءجانتورين وينادى. مۇندا ابىلاي حاننىڭ اسىل تەكتى ۇرپاعىنىڭ ءومىر جولى بارىنشا قامتىلدى. اسىرەسە كينودا عالىمنىڭ قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىرىندا ەرەكشە ءىز قالدىرعان قاشقاريا ساپارى ايشىقتى كورىنىس تاپقان. بۇعان دەيىن ەشبىر ساياحاتشى اياق باسپاعان مەكەنگە شوقان باسىن قاتەرگە تىگىپ بارىپ، قاش­قار حالقىنىڭ تاريحى مەن ەتنو­گرافياسىن، مادەنيەتىن زەرتتەپ، ۇلكەن ەڭبەك جازدى. وسى ەڭبەگى سول كەزدەگى قوعامدا ۇلكەن سىلكىنىس تۋعىزدى. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز – اتاقتى اكتەر، رەجيسسەر ءاسانالى ءاشىموۆ تۇ­سىر­گەن «شوقان ءۋاليحانوۆ» ءفيلمى. وندا دا باستى ءرولدى ويناعان ساعي ءاشىموۆ تۋرالى. بۇل تۋىندى كورەرمەنگە 1985 جىلى جول تارتقان.

كينوتانۋشىلار ەكى ءفيلم­نىڭ سيۋجەتتىك جەلىسى ءبىر-بىرى­نە ۇقساعانىمەن وبرازدارىندا ايىرماشىلىق بارىن ايتادى. ماسەلەن، ساعي سومداعان شو­قان بەينەسى شىعىس عالىمدا­رىن ەسكە ءتۇسىرىپ، اسىرەسە ونىڭ ۇستىنە كيگەن ءتۇرلى كوستيۋمدەرى رەسەي وفيتسەرىنىڭ ەمەس، شى­عىس ۇلىلارىن كوز الدىمىزعا اكەلدى دەسە، ءجانتورين ويناعان شوقاننىڭ بولمىسىندا ۇلتتىق ناقىشتىڭ باسىم ەكەنىن ءسوز ەتەدى.

جالپى، فيلمگە اكتەرلەر لايىقتى تاڭدالعان. شوقان­نىڭ اكەسى شىڭعىس سۇلتاندى ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ ءوزى وينادى. الايدا باستى ءرولدى سومدايتىن اكتەردى تابۋ ءبىراز قيىن­عا سوعادى. وسى رەتتە فيلم رەجيسسەرى ءاسانالى اعامىز ءوز ەستەلىگىندە: «شوقاننىڭ رو­لىنە كاستينگ جاريالاعان­بىز. ۇمىتكەرلەردىڭ بىردە-ءبىرى ويدان شىقپاي ءبىراز ۋاقىت ءجۇرىپ قالدىق. ءوزىم سىيلايتىن ءسابيرا مايقانوۆانىڭ «الىستان ىزدەمە. ساعي تۇر عوي»، دەگەن سوزىنە ءمان بەرگەن جوقپىن. وسەك سوزدەن، ەل­دىڭ كۇبىر-سىبىرىنان قورىق­تىم. بىردە وپەراتورلار مە­نىڭ جوقتىعىمدى پايدالانىپ، ساعيدى دايىنداپتى. اڭ­داپ قاراسام، مۇرتى قيى­لىپ، شوقاننىڭ وزىنەن اۋماي قالىپتى. سودان ءوزىم ارا­لاس­قانداي بولمايىن دەپ، كور­كەمدىك كەڭەستىڭ قاراۋىنا جىبە­رىپ، شوقاننىڭ رولىنە ساعيدى بەكىتتى. ءتۇسىرۋ جۇمىستارىن بىردەن باستاپ كەتتىك»، دەپ جازىپتى.

بۇل فيلمگە ساعي 22 جاسىندا تۇسسە دە، ونىڭ بويىنان كورەرمەندەر شوقانعا ءتان قايسارلىق، العىرلىق، زەرەكتىك، ەڭ اقىرى، اقسۇيەكتىك قاسيەت­تى كورە ءبىلدى. سويلەگەندە ەكى كوزى شوقتاي جانىپ، جارقىراپ تۇرادى. جۇرتشىلىق شوقاندى كورمەسە دە ونىڭ بەينەسىن ساعي ارقىلى كورە ءبىلدى. قىسقاسى، ەكى تۇلعانىڭ تابيعاتىندا ءبىر جاقىندىق بار سەكىلدى. ايت­پاقشى، تۋىندىنىڭ تابىس­تى تۇسىرىلۋىنە كورنەكتى قوعام قايراتكەرى دىنمۇحامەد قوناەۆ­تىڭ دا ىقپالى تيگەن.

«فيلم حيۋا، وش، قى­تاي ساپارىن ءساتتى ءتۇسىرىپ، لە­نينگرادقا جول تارتتىق. بىز­گە شوقان زامانىنداعى قالا كەرەك. لەنينگرادتىڭ تروللەيبۋس لينيالارى ءتۇسىرۋ جۇ­مىسىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن بولدى. رومانوۆ دەگەن باسشى دىنمۇحامەد قوناەۆتى تانيدى ەكەن، ديمەكەڭە سالەمىن ايتىپ ءجۇرىپ لەنينگرادتىڭ كەيبىر كوشەلەرىندەگى تروللەيبۋستىڭ لينيالارىن دا وزگەرتىپ بەردى. ءۇش سەريالى كينو دايىن بول­عان سوڭ، ونى ديمەكەڭنىڭ قاراۋى­نا ۇسىندىق. ءۇشىنشى سەريا شوقاننىڭ سايلاۋدان وتپەي قالعان جەرىن ەستيتىن، دالاداعى كورىنىسىمەن اياقتالاتىن. كينو ديمەكەڭە قاتتى ۇناپتى. الاي­دا شوقاننىڭ الماتى وڭىرى­نە كەلگەن كەزى، تەزەك تورەنىڭ ­اۋى­لىن­داعى كەزەڭى سۋرەتتەلمەي قالىپتى. اقىرى باستاعان سوڭ، ءبىرجولاتا جاقسى دۇنيە ەتىپ جاساعان ءجون عوي دەگەن پىكىرىن ءبىلدىرىپتى. سودان 1985 جىلى، شوقاننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋ مەرەيتويىنا ورايلاستىرىپ، ءفيلمنىڭ ءتورتىنشى سەرياسىن جاساۋدى قولعا الدىق. ءسويتىپ، 1983 جىلى تاپسىرۋعا ءتيىس ءفيلمدى 1985 جىلى ۇسىن­دىق»، دەيدى رەجيسسەر ەستە­لىگىندە. فيلمگە اتاقتى عالىم، شوقان تۋرالى ىرگەلى ەڭبەك جازعان الكەي مارعۇلان كەڭەسشى بولدى.

ءاسانالى ءاشىموۆ ءبىر سۇح­باتىندا وسى كينونى ءتۇسىرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعاندا كە­لى­سىمىن بىردەن بەرمەي، ءبىراز ويلانعانىن ايتىپتى. «ويتكەنى شوقان جايلى اۋەلدە ءماجيت بەگالين ءتۇسىرىپ، نۇرمۇحان ءجان­تورين سومداعان شوقاننىڭ بەينەسى قانداي؟! كەيىننەن ويلانىپ قاراسام، شوقان تۇلعا­سى ۋاقىت وتە جاڭعىرىپ وتىرا­دى ەكەن. ۋاقىت وتە حالقى ونى جاڭا قىرىنان تاني تۇسەدى ەكەن. بال­كىم، الداعى بولاشاقتا جاس­تار شىعىپ، ءبىزدىڭ شوقان مىناۋ دەپ، تاعى ءبىر فيلم تۇسى­رەر، ال مەنىڭ تۇسىرگەنىم، مەنىڭ شوقانىم ەدى…».

فيلمدە ايشىقتى دەتالدار مەن ەلەڭ ەتكىزەر سيۋجەتتەر جەتەرلىك. اسىرەسە شوقان­نىڭ اعا سۇلتاندىققا ءتۇسىپ، سايلاۋدان وتپەي قالعان كەزىندە اكەسى شىڭعىسپەن دالادا ات ۇستىندە كەزدەسۋى – جۇرەكتى شىم ەتكىزەدى. وسى ءبىر قاس-قاعىم كورىنىسكە قازاقتىڭ بار بولمىسى سىيىپ تۇر.

قورىتا ايتقاندا، وتىز جاس عۇمىر كەشسە دە ومىردە ونە­گەلى ءىز قالدىرعان شوقان ءۋالي­حانوۆتىڭ اتى عاسىردان-عا­سىر­عا جالعاسىپ، ماڭگىلىكپەن ۇش­تاسىپ كەتتى. ونى فيلمدە كور­كەم سومداعان ساعي ءاشى­موۆتىڭ بەينەسىنە ءالى تالاي سان ۇرپاق تاڭىرقاپ قارايتىنى انىق.