مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جاپونيا تۋرالى مۇراسىنىڭ ماڭىزى

م.اۋەزوۆتىڭ «جاپونيا» ماقالاسى سول ءبىر سانادان ماڭگى سونبەيتىن، ءولدى دەۋگە كەلمەيتىن، باتىل دا ۇلى ويلارىمەن حالقىن اركەز تەربەيتىن ءبىر­تۋار، ناعىز ۇلت جاناشىرلارىنىڭ، ارداق­تىلارىنىڭ، العىر ويلى، اسىل ماقساتتى الىپتارىنىڭ عالامات تۇلعا­سىنا ارنالعان قالام قۇدىرەتىمەن، تالانت دارالىعىمەن، سانا سارالىعىمەن جازىلعان ءبىر كەرەمەت ەسكەرتكىش تارىز­دەنەدى.

قالامگەر الدىمەن جاپو­نيا­نىڭ سوناۋ ءبىر حIح عاسىردىڭ ورتاسىنان بەرگى تاريحي جاعدايىنا جان-جاقتى شولۋ جاسايدى. ء«بىلىمدى جۇرتتار جاپونيانىڭ دا ىشىنە ءوز ساۋداسىن كىرگىزىپ، ولاردىڭ قانىن سورۋعا اينالدى. جاپونيا ءبىلىمدى جۇرتتاردان كەلەتىن زياندى كورگەن سوڭ، ولارعا وتكەل بەرگىسى كەلمەدى. بۇعان باس­تىعى امەريكا بولىپ، ەۋروپانىڭ كوپ پاتشالىقتارى ىقتيارسىز وتكەل بەرۋگە مويىنسۇندىردى. بۇل وقيعا 1853 جىلى بولدى. جاپونيانىڭ بۇلارعا قارسى بەتكە ۇستايتىن قارۋى بولمادى. كوپ ايلالى، قوماعاي، ءبىلىمدى جۇرتتاردىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ، وزدىگىنەن ايرىلىپ، حالىققا جەم بولاتىن ۋاقىت كەلدى».

ياعني ءبىلىمدى، دامىعان ەلدەر الدىمەن ساۋداسىن جۇرگىزىپ، جاپونداردى بىرتىندەپ وزدەرىنە كىرىپتار ەتۋدى كوز­دەگەن. سول كەزدە جاپونيادا كوزى اشىق ازاماتتار از بولماعان. ياعني م.اۋەزوۆ اتاپ كورسەتكەن ءبىلىمدى جۇرتتاردان، ياكي وركەنيەتتى مەملەكەتتەردەن كەلەر قاۋىپتى ەرتە سەزىنگەن. بۇعان امەريكا باسشى، قالعاندارى قوسشى بولىپ، وزدەرىنىڭ ويىنا كەلگەن ويرانىن جاساۋعا كىرىسكەن. مىسالى، 1853 جىلداعى وسىنداي ۇستەم ساياساتقا قارسى تۇراتىن قارۋ – ۇلتتىق دەربەستىك ءارى نىسانالى يدەولوگيا بولماعاندىقتان، نە ىستەرىن بىلمەي داعدارعان. م.اۋەزوۆ دامىعان، وركەنيەتتى مەملەكەتتەردى «كوپ ايلالى، قوماعاي، ءبىلىمدى جۇرت» دەپ سيپاتتايدى. ولاردىڭ ۇستەمدىگى كۇشەيگەن تۇستا كەز كەلگەن ەل بوداندىق بۇعاۋىنا تۇسەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ياعني اۋەزوۆشە تۇيسەك: «حالىققا جەم بولاتىن ۋاقىت كەلگەن». ءدال وسى كەزەڭدە ۋ.شەكسپيردىڭ «گاملەتىندەگى» ايگىلى «بار بولۋ، نە بورداي توزۋ» دەگەن مونولوگىندەگى وي ۇلت تاعدىرىنا قاتىستى ايتىلعانداي.

جاپون نە وزگە مەملەكەت ەزگىسىندە بولادى، نە ءوز بەتىنشە كۇن كورەدى. تا­­­ريح تارازىسىندا تۇرعان حالىقتىڭ تاع­­­دىر-تالايى دا ءوز اقىل-ويىن سىنعا سالدى. مۇنى دا م.اۋەزوۆ تاسقا تاڭبا باسقانداي ايقىن كورسەتكەن.

«وسى سەبەپ قامشى بولىپ، جاپونيا­نىڭ سۇيەگىنە سىڭگەن ۇلتشىلدىق، جىگەر­لىلىك قانى وياندى. ايلالى، ازۋلى جاۋعا ءوزىنىڭ ۇستاپ كەلگەن قارۋىنداي قارۋ ۇستاپ، ءوزىنىڭ سۇيەنگەن تارتىبىندەي تار­تىپكە سۇيەنبەسە، باسقا لاج بولمايتىن بولدى. جۇرت باسشىسى، قامقورلارى بۇل ءحالدى ۇعىپ، وسىنىڭ جولىنا باستارىن سارپ ەتىپ، جاڭا جول تابۋعا ىزدەندى. سولاردىڭ تالپىنۋىنىڭ سەبەبىنەن 1868 جىلداعى جاڭالىق (رەستاۆراتسيا) دۇنيە جۇزىنە كەلدى».

جاپوندار ەلدەگى ناداندىقپەن كۇ­رەستىڭ بار امال-ايلاسىن ىزدەستىرگەن. مۇن­داعى «قوماعايلىق» ۇعىمىنان ءوز ۇستەمدىگىندە قالدىرۋ، بيلەپ-توستەۋ، ۇلت دەربەستىگىن جويۋ پيعىلى اڭعارىلادى.

مىنا كەرەمەتتى قاراڭىز؟ كاسىپورىن­داردى سالۋ جونىندەگى شىعىندى مەملەكەت ءوزى كوتەرگەن. قازىناسى اسىپ-توگىلىپ تۇرماسا دا، بارىن ۇنەمدى، ورىندى پايدالانعان. بىزگە پالەندەي زاۋىت، فابريكا، كاسىپورىن سالۋ كەرەك، اقشا قۇيىڭدار دەپ شەتەلگە جار سالماعان، نەسيە دە الماعان.

عىلىم، ونەرگە كەڭ جول اشۋ دا – مەم­لەكەتتىڭ ىلگەرى دامۋىنا، وعان حا­لىق­تىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتۋىنا سەبەپ بولعان. ەلدى دامىتىپ، نىعايتۋدىڭ ءبىر جارقىن جولى – عىلىمعا اسا زور كوڭىل ءبولىنۋى. بۇل تۋرالى اۆتور بايلامى وسىنداي: «عىلىم، قۋات قاي جۇرتقا بولسىن مىسقالداپ بىرتە-بىرتە سىڭبەك، ورناماق ءھام بويعا باپتانىپ، كەمەلىنە كەلىپ، جاي ورناعان نارسە ناعىز بەرىك بولماق». عىلىمنىڭ دۇركىرەپ شىققان كوكتەي قاۋلاپ، دامىپ كەتۋى دە قيىن. مىسقالداپ، بىرتە-بىرتە ءسىڭىپ ورناۋى دا – تاباندى، ىجداعاتتى جۇمىستار ناتيجەسى.

جاپون دا، جۇبان اعامىز جىرلا­عان­داي، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن حالىق». جانى ءسىرى، مىنەزى ءىرى، ادەپتىڭ گ ۇلى، ىزدەنىستىڭ كۇنى ىسپەتتى. ەسەڭگىرەپ ءجۇرىپ ەس جيعان، ابايشا ايتساق، «اقىل مەن جۇرەك، قايراتتى بىرگە ۇستاعان» ۇلى حالىق. جاپونيانىڭ ىلگەرىلەۋىنە ەكىنشى سەبەپ، 1894 جىلعى قىتايمەن سوعىس عىلىم، شارۋا، ساۋدا جولىنداعى اسا كوزگە كورىنەرلىك ەكپىندىلىكتى سەرپىلتتى دەپ اتاپ وتەدى. سونداي جاستاردىڭ ەل ومىرىندەگى كۇرت وزگەرىستەرگە، جاڭا­لىق­­تارعا بەلسەنە ارالاسۋى. بۇل جايلى مۇحتار ومارحان ۇلى عالامات پا­يىم­داعان: «جاڭالىق باستالعاننان-اق جاپو­نيا جاستارى عىلىم دۇكەنى قۇرىلىپ تۇرعان جاقتارعا اعىلا باس­تادى. ءبارىنىڭ ءھار جەرگە كەلگەندەگى ماقساتتارى جالعىز جاپونيانىڭ با­قىتتى بولۋ قامى بولدى. سول سەبەپتى بۇلاردىڭ ەۋروپا عىلىمىن ءبىلىپ ال­عاندارى توقتاماستان جەرىنە قاي­تىپ، جيىپ اپارعان بىلىمدەرىن ەلدە­رىنە ەگىپ وتىردى. جاپونيانىڭ ءبىر پات­شالىقتىڭ ىشىنە كەلىپ، وقۋ ورىندارى سول پاتشالىقتىڭ جۇرت بيلەۋ تارىپ­تەرى قانداي، شارۋالارىنىڭ قانداي تۇرلەرى بار، وزگە پاتشالىقتارمەن اراسىنداعى ساياسات (ديپلوماتيا) قانداي – سولاردىڭ ءھار تاۋارىنان جاپونيانىڭ گۇلدەنۋىنە كەرەك بۇيىمداردى قوينى-قونىش­تا­رىنا تولتىرىپ اكەلىپ وتىردى. جا­­­­­پونيانىڭ ءھاربىر ەۋروپا پاتشا­لىق­­تارىنىڭ ىش­تەرىنە بارعان جاقسى­لارى، سول پات­شالىقتارداعى جاقسى قى­لىقتارىمەن جالعاس جۇرگەن قانداي مىندەتى بار; سولاردىڭ جەتسەك-اۋ دەپ جۇر­گەن قانداي تازا، جاڭا تۇر­لەرى ولار­دىڭ بارىندە دە تولىق ماعلۇمات­تار­مەن قايتىپ ءجۇردى».

جاستارى ء«بىلىم دۇكەنى قۇرىلعان»، ياعني عىلىمى دامىعان مەملەكەتتەرگە اعىلعان. ولار وقىعان ەلدەرىندە اقشا، دۇنيە، داۋلەت، مانساپ قۋىپ قالىپ قويماعان، «جاپونيانى قايتسەك باي، مىقتى، باقىتتى ەل ەتۋ قامىن ماقسات ەتكەن». ءبىلىم، عىلىمعا قورجىندارىن ابدەن تولتىرىپ الىپ قايتقان. بۇدان جاپون ەلى ۇتپاسا، ۇتىلعان جوق. وعان دالەل، كوپتەگەن عىلىم مەن كاسىپ سالالارىنان ىلگەرىلەپ كەتكەنى سونداي، وزگە ەلدەر قۋىپ جەتە المايتىن بيىككە كوتەرىلدى.

العان بىلىمدەرىن زەيىنگە سالىپ، سىناۋى ەل الدىنداعى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك بولسا، وزدەرىنە قولايلى، جاقسىسىن تاڭداپ الۋى دا – زور اقىلدىلىق. مىسا­لى، پروفەسسوردىڭ ءسوزى قانداي كەرەمەت! «كۇنباتىستىڭ جاقسىسىن سىڭىرۋگە دايىن­­ تۇرۋعا» دابىل قاعىپ، وزدەرىنىڭ دە دۇنيەلەرىن وگەيسىتپەگەن. ء«وز جاقسى­سىنىڭ ۇمىتىلماۋىن» ەسكەرۋى دە باردى باعالاي ءبىلۋدى بايقاتادى.

بىلىمگە شولىركەپ قالعان جاپون جاس­تارىنا بۇل دا از ەكەن. بارعان جە­رىن­دە توي تويلاپ، ويىن ويناپ قايت­پاپتى. وي ويلاپ، وزىق ويعا بويلاپ قايتىپتى. كوكىرەگى كورەگەن، كوڭىلى سەزىمتال مۇحتار دانا مۇنى دا بايقاپ قالىپتى. «جا­­پونيانىڭ ءبىر پاتشالىقتىڭ ىشى­نە كەلىپ، وقۋ وقىعاندارى سول پات­شالىقتىڭ (ياعني مەملەكەتتىڭ – ءا.ت.) جۇرت ءبىلۋ تارتىپتەرى قانداي، شارۋا­شى­­لارىنىڭ قانداي تۇرلەرى بار، وزگە پاتشالىقتىرمەن اراسىنداعى ساياسات (ديپلوماتيا) قانداي، سولاردىڭ ءھار تاراۋىنان جاپونيانىڭ گۇلدەنۋىنە كەرەك بۇيىمداردى قوينى-قونىشتارىنا تولتىرىپ اكەلىپ وتىردى». مىنە، تالاپتى، تاباندى، تاعىلىمدى، سانالى، پاراساتتى جاستار. ەلدى گۇلدەنتىپ، جايناتۋ ءۇشىن وزىق ويلارعا، ىزگىلىكتى يدەيالارعا ۇمتىلعان.

ەۋروپادان عالىمداردى، ونىمەن قوسا، ونەرلىلەردى دەگەندە ينجەنەر، ساۋلەتشى، دارىگەر ت.ب. كاسىپ يەلەرىن شاقىرعان. ماسەلەنى اقىلمەن شەشكەن. شارت قويىپ وتىرعان. شارت بولعاندا قانداي! جاپونيا ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە زيان نارسەلەردى، ياعني قايشى كەلەتىن جات يدەولوگيانى، مادەنيەتتى جۇرەككە سىڭىرمەۋدى قاتال مىندەتتەگەن. وعان كون­بەسەڭ، كەلگەن جاعىڭا تايىپ تۇر دەگەن تالاپ ۇستانعان. سودان سوڭ جاعداي قالاي بولعان؟

شەتەلدەن كەلگەن پروفەسسورلاردىڭ ازايۋ سەبەبى، ۇلت ماماندارى، وقىتۋ­شىلار، پروفەسسورلار ءبىلىم، عىلىمعا كوپتەپ كەلە باستادى. جاپون ادەبىن قاراڭىزشى، جات مامانداردى جاپپاي قۋىپ جىبەرمەگەن، مىنە، ءسىزدىڭ ورنى­ڭىزعا مىناداي جاس مامان كەلىپ تۇر، دەپ سىپايىلاپ بوساتقان. سودان سوڭ وقىعان زيالىلار كوبەيگەن. ەڭ باستىسى، ۇكىمەت قۇرامىنداعى مي­نيسترلەر تۇگەلىمەن جەرگىلىكتى وقۋ ورىندارىنىڭ ديپلومىن العان. بىلىم­دەرى كەيبىر شەتەلدەن كەلگەن وقىتۋشى-پروفەسسورلاردان دا جوعارى بولعان. ءارى جاپوننىڭ جەر جۇزىندە الدىڭعى ورىنعا شىعۋىنىڭ ءبىر تەتىگى وسى بولسا كەرەك.

«جاپونيانىڭ العا باسۋ جولىنداعى تاعى ءبىر كوزگە كورىنگەن مىنەزدەرى – باسشىلارى، بىلگىشتەرىنىڭ اراسىنداعى ۇيىم، بەرەكە. بۇلار ءبىرىمىزدىڭ ىستەمەك ءبىر ماقساتىمىز بولسا، سول ماقساتىمىز الدىمەن پاتشالىقتىڭ كۇشتى بولۋىنا زياندى بولاتىن بولماسىن. ەكىنشى، حالىققا اۋىرلىق كەلتىرىپ الاتىن بولماسىن دەپ وزدەرىنە شارت قوياتىن. وسى­مەن بۇل كۇندە جاپونيا تۋرا كۇشەيۋ جولىندا، ىلعي ىسكە جارالعان حالىق بولدى. جاپونيا حالقى – تارامىس، جىگەرلى، زەيىندى جۇرت».

مىنە، بەرەكە-بىرلىك! سودان سوڭ قان­داي دا ءبىر ىزگى ماقساتتارىن پاتشا­لىقتىڭ، ياعني مەملەكەتتىڭ نىعايىپ، دامىپ، كۇشتى قۋاتتى بولۋىنا جۇمساعان. زيان دۇنيەگە بارماعان. بۇل دەگەنىمىز، وزدەرىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ارىمەن، بارىمەن، جانىمەن ورىنداۋ. بولىنگەن قارجىنى تەك مەملەكەت كەلەشەگىنە جۇم­ساعان.

جاپونداردىڭ مىقتىلىعىن كە­مەڭگەر م.اۋەزوۆ تە كورىپكەلدىكپەن پا­يىم­داپتى: «تارامىس، جىگەرلى زەيىندى جۇرت». تارامىس دەگەن قازاقتىڭ قارا­پايىم سوزىندە ەشقانداي قيىندىققا مويىمايتىن توزىمدىلىگى، تاباندىلىعى، سودان سوڭ ساعى سىنبايتىن قايسارلىعى، قۇرىشتاي قۋاتتىلىعى ايقىندالادى. جىگەرلى ۇعىمىندا كۇش-قۋاتى مەن اقىل-وي قابىلەتىنىڭ مىقتىلىعى اڭعا­رىلادى. زەيىندىلىگى، بەيىمدىلىگى، بىلىم­گە قۇشتارلىعىن، ىزدەنگىشتىگىن ەرەك­شەلەيدى.

جاپونداردىڭ مىقتى مەملەكەتكە اينالۋ نەگىزدەرىن م.اۋەزوۆ تەرەڭ بىلىمدىلىكپەن، تاجىريبەلى قايراتكەرلىك قارىممەن سارالاپ، تالداعان. «بۇل كۇندە قاي حالىق ءتارتىپسىز، عىلىمسىز، ەلەۋسىز قالىپتان اسىپ، الدىڭعى دارە­جەدە جۇرگەن حالىقتارمەن تىزەلەسىپ وتىرارلىق تەڭدىككە جەتۋى تەزدىگىنەن بولاتىن وڭاي جۇمىس ەمەس. بۇرىنعى بىربەتكەي، ايلاسىز، عىلىمسىز قارا كۇشتىڭ زامانىندا ىلگەرى دارەجەگە تەز جەتۋ حالىقتىڭ ءوز ەڭبەگىمەن، باسشىنىڭ ەپتى ساياساتىمەن عانا ازەر بولاتىن. ال بۇل زاماندا نادان حالىقتىڭ قاتارعا كىرىپ كەتۋىنە سەبەپ بولاتىن ءجۇز تاراۋلى شارتتار بار. ول شارتتاردىڭ ءبارىن دە تەرەڭ ويمەن، ەپپەن، قاجىمايتىن قايراتپەن، مالدى، جاندى ايانباي سارپ ەتەرلىك تالاپپەن عانا ورنىنا كەلتىرىپ، ودان كەيىن سول ورىننان ءۇمىت قىلۋعا بولادى».

الدىڭعى دارەجەدە جۇرگەن حالىق دەگەنى دە – وركەنيەتتى، ەكونوميكاسى، ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەتى وركەندەگەن ەلدەر. ولارمەن تىزەلەسىپ، ياعني سولاردىڭ قاتارىندا تۇرۋدىڭ قانشالىقتى قيىن­دىعىن دا بايىپتايدى. سودان «بىربەتكەي، ايلاسىز، عىلىمسىز، قارا كۇشتىڭ زامانىندا ىلگەرى دارەجەگە جەتۋ»، دەمەك، ءوسىپ، وركەندەۋدىڭ حالىقتىڭ ءوز ەڭبە­گىمەن، باسشىنىڭ ەپتى ساياساتىمەن عانا ازەر جەتەرىن تۇيىندەي كەتەدى. وسىنى ايتۋىمەن قازاق تاريحىنداعى ابىلاي حاننىڭ بيلىك ءداۋىرىن ەسكە سالعانداي. ىرگەسى مىقتى مەملەكەت بولۋدا نە ىستەۋ كەرەك؟ مۇنى دا پايىمداپ قويىپتى عۇلاما. نادان حالىقتىڭ قاتارعا كىرىپ كەتۋىنىڭ ءجۇز تاراۋلى شارتتارى بارىن انىقتاپ، ولاردىڭ باستىسىن بايىپپەن ايقىنداعان. «باس-باسىنا تەرەڭ ويمەن، ەپپەن (ياعني امال-ايلا، شەشىم، تالاپ، تالپىنىس، قۇشتارلىق، ت.ب.) قاجىمايتىن قايراتپەن، مالدى، جاندى ايانباي سارپ ەتۋمەن» عانا سونداي دەڭگەيگە كوتەرىلۋ جولىن پايىمدايدى. «مالدى، جاندى اياماي سارپ ەتۋ» ۇعىمى ەلدىڭ ەلدىگى، مەملەكەتتىڭ قۋاتتى نەگىزى ءۇشىن حالىقتىڭ باس-باسىنا ەمەس، ياعني تۇتاستاي باتىل دا بەلسەنە ارالاسۋ تالابىن مەڭزەيدى. مۇنسىز ەل بولۋ قيىن. وسىنى ويعا وتتاي الاۋ­لاتقان كەمەڭگەر اۋەزوۆ حالىقتا وتان­شىلدىق، پاتريوتتىق سە­زىم مىقتى بولۋىن دا جەتەمىزگە جەبەدەي قا­داي­دى. بۇل تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ باس-باسىنا بي بولۋ نەمەسە ەل قازى­نا­سىن، جەر بايلىعىن توناۋ ەمەس، با­رىڭ­دى ەلمەن ءبولىسۋ، نە كورسەڭ ەلمەن بىرگە كورۋ. ەلدى ەسەرلىكپەن ەزۋ ەمەس، ەلدىڭ ەرتەڭىن سەزۋ، ەلگە زيان كەلەتىن نارسەلەردەن بەزۋ. جۇرتتىڭ جاع­دايىن تۇزەپ، تۇرمىسىن جاقسارتىپ، جەر بايلىعىمەن، كەن بايلىعىمەن ىرىسقا كەنەلتۋ، ىنتىماعىن نىعايتۋ. سوندا ەل دە ەرەن ىستەرگە ۇمتىلادى، جارقىن جاڭا­لىق­تارعا قۇشتارلانادى. وتان داۋلەتىن ارتتىرۋعا جان اياماي قۇلشىنادى.

جاپوندار ءبارىن اقىلعا سالىپ شەشكەن. الىپ مۇحيتتار قورشاۋىنداعى، ارالداعى اعايىندار ەلگە ءبىلىم بەرۋمەن بىرگە، عىلىمدى دامىتۋعا كۇش سالدى. سونان سوڭ، ادەبيەتتى قولعا العان. قاشان باسپا ءىسى قالىپتاسىپ، جونگە كەلگەنشە ءباسپاسوزدى – گازەت-جۋرنالدى ەلدىڭ «كوزى مەن قۇلاعى» ەتۋگە جۇمىلعان. سونىمەن قاتار قىتاي ادەبيەتى مەن ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىنەن قۇ­تىلۋ جولىن ىزدەگەن. مۇنى دا زەرتتەۋشى ناقتىلاپ كورسەتكەن.

جاپون ادەبيەتىنىڭ گۇلدەنە الماۋ سەبەبىن ەسكى ادەبيەتتىڭ كەدەرگى كەل­تىرۋىنەن دەپ دالەلدەپ بەردى. ال بىز­دەگى باسپا، كىتاپ جوق كەزدە اقىندار، جىراۋلار، جىرشىلار كوكەيىندە قانداي قازىنالار ساقتالدى. ەسكى ادەبيەتتى ەڭسەرىپ، جاڭا جولعا جانە ەشقانداي اۋىس­­­پاس، اداسپاس اق جولعا سالعان اباي­دىڭ دانالىق دارالىعىن، اقىندىق العىرلىعىن، قايراتكەرلىك قارىمىن ويلاعاندا، ءبىز ءبىر نارسەدەن ىلگەرى جۇر­گەنىمىزدى سەزىنىپ، ىشتەي تاۋباعا كەلەدى ەكەنبىز.

جاپوندار حالىقتىڭ ءتالىم-تاربيەسى­نىڭ وزەگى، ءوسىپ-وركەندەۋىنىڭ نەگىزى ادەبيەت ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەن دە، بۇل كەمشىلىكتىڭ ورنىن تولتىرۋعا كىرىسكەن. ادەبيەتتىڭ ۇلتتى، حالىقتى تاربيە­لەۋ­دەگى تاعىلىمىن تەرەڭ تۇسىنگەن. ادام­­نىڭ ادامشىلىعىن تۇزەپ، دۇنيە­نىڭ تەرەڭ ماعىناسىن ۇقتىراتىن كى­­­تاپتاردىڭ ازدىعىن، حالىققا وسىنداي سىندارلى كەزەڭدە اۋاداي قاجەتتىلىگىن ۇعىنعان. الايدا ادەبيەتتەن كەندە قال­عانىمەن، باسقا عىلىمنان كەنجە قال­ماپتى. مۇنى دا مۇحتار بابامىز دالەلدەپتى.

ال جاپون ادەبيەتى بۇگىندە الەمدەگى ەڭ وزىق، ەڭ مىقتى، ءوز جولى بار، كلاسسي­كالىق ۇلگىلەرى مول ادەبيەت.

ەۋروپا بىلگىشتەرىمەن تايتالاسۋ ۇعىمى دا عىلىمداعى باتىل وركەندەۋ باعىت­تارىن بايقاتادى. بىزدەگىدەي ەۋرو­پانى نەمەسە دامىعان ەلدەردى الدىعا سالىپ الىپ، سوعان قالاي جەتە­مىز دەپ جانۇشىرا جانتالاسۋ ەمەس. عىلىمنىڭ ەڭ الدىمەن ەلگە قىزمەت ەتۋىن پايىمداعان. جەرىنىڭ بۇتىندىگىن، حالقىنىڭ اماندىعىن ويلاپ، تالاي عاسىر مازالاپ جۇرگەن جەر سىلكىنىسىنىڭ سەبەپتەرىن ىزدەگەن. سويتكەن دە سەيسمولوگيا سالاسىن زەرتتەۋگە قىزۋ كىرىسكەن. بۇل سالانى جەتىك مەڭگەرىپ، ەۋروپا عالىمدارىن باسىپ وزعان.

جاپونداردىڭ ءبىر بەرەكەلى ءىسى – ءدىندى قولعا الۋى. بۇل جونىندە م.اۋەزوۆ كوزقاراسىن بىلدىرگەن. «وزگە ەۋروپا حالىقتارىمەن قاتار قويۋعا بوگەت بولاتىن ءبىر نارسە – جاپونيانىڭ ءدىنى. جاپونيا ءبىر ءدىندى تۇتقان حالىق ەمەس، قاشاننان نەشە ءدىندى ۇستانىپ كەلە جاتقان جۇرت. بۇلار بۋددا ءدىنىن دە، كونفۋتسي ءدىنىن دە تۇتىندى. مۇنىڭ ۇستىنە قىتاي مەن جاپونيانى كوبىنەسە ىلگەرى باستىرماۋعا سەبەپ بولعان اتا-باباسىنىڭ ەسكى سالتىن قۋىپ، جولىن ۇستاۋ بولدى».

ايتسە دە ءدىندى بەتكە ۇستاپ، قىتاي ۇستەمدىگى كۇشەيۋ قاۋپىن دە ەسكەرتكەن ءتارىزدى. بىراق جاپوندار قانشا جەردەن مىقتى بولسا دا، كونفۋتسي ىلىمىنە ىلەسىپ كەتپەدى. بىرتىندەپ ءوزىنىڭ ايقىن دامۋ جولىن ىزدەپ تاۋىپ، ءوسۋ مەن وركەندەۋدىڭ وزگەشە ءبىر ونەگەسىن كورسەتتى.

جاپونيانىڭ از ۋاقىتتا جەر جۇزىنە تانىلۋىنا جانە دەربەس مەملەكەت بولىپ بۋىنى بەكىپ، نىعايۋىنا قاجەت تاعى ءبىر جايدى انىقتاعان. م.اۋەزوۆ سول ۋاقىتتا جاپونيانى كورمەسە دە قالىپتاسۋ كەزەڭىنە كوز تىگە وتىرىپ، ىلگەرىلەۋى مەن ىركىلىستەرىن ناقتى، ءدال كورسەتتى. بۇل ماقالانى جازۋىنىڭ دا ءمانى بار. سول كەزدە الاش ارىستارىنىڭ اسىل ارمانى قازاق ەلىن دەربەس مەملەكەت ەتىپ قۇرۋ جانە ونىڭ دامۋ باعىت-باعدارلارىن بەلگىلەۋ ەدى. سول كەزدە وزىق ويلى وقىمىستىلارىمىز ءاليحان بوكەيحان، ءالىمحان ەرمەكوۆ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، مىرجاقىپ دۋلات ۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، قوشكە كەمەڭ­گەر­­ ۇلى، سماعۇل سادۋاقاس ۇلى، تۇرار رىسقۇلوۆ ت.ب. جاپونيانىڭ قا­لىپتاسۋ، دامۋ جولىنا قىزىعا، قۇل­شىنىپ باتىل بەت بۇرۋدى كوزدەگەن ەدى. بىراق ستاليندىك ز ۇلىم ساياسات ۇلت دامۋى­نىڭ جولىن كەستى.

م.اۋەزوۆتىڭ «جاپونيا» ماقالاسى سول ءبىر سانادان ماڭگى سونبەيتىن، ءولدى دەۋگە كەلمەيتىن، باتىل دا ۇلى ويلارىمەن حالقىن اركەز تەربەيتىن ءبىر­تۋار، ناعىز ۇلت جاناشىرلارىنىڭ، ارداق­تىلارىنىڭ، العىر ويلى، اسىل ماقساتتى الىپتارىنىڭ عالامات تۇلعا­سىنا ارنالعان قالام قۇدىرەتىمەن، تالانت دارالىعىمەن، سانا سارالىعىمەن جازىلعان ءبىر كەرەمەت ەسكەرتكىش تارىز­دەنەدى. ادەبيەتتىڭ ءار جانرىنداعى كلاس­­سيكالىق قۇندىلىقتارى ءوز الدىنا، بۇل پۋبليتسيستيكالىق كەسەك تۋىندى، ەل دامۋىنىڭ باعىتتارى جاپون مەملەكەتى ۇلگىسىندە كورسەتىلگەن جارقىن جوباعا دا ۇقسايدى.

جەر-جاھاندا كۇن جالعىز. ال الەم­دە ساناۋلى مەملەكەتتىڭ تۋىندا عانا كۇن بەينە­لەنگەن. الىپ مۇحيتتار اراسىنداعى جا­پونيانىڭ اق تۋىندا شىمقاي قىزىل كۇن. سودان سوڭ شۋاعىن توككەن سارى التىن ساۋلەلى كۇن بەينەلەنگەن كوك تۋلى قازاق ەلى جاپونمەن ءتىلى بولەك بولسا دا ءتۇرىمىز ۇقساس، ءداستۇر-سالتىمىز، تابيعاتىمىز ۇقساس. ءبىزدىڭ دە جاقىن بولاشاقتا جاڭا دا جارقىن ىستەردىڭ كۋاسى بولاتىنىمىزعا ەش كۇمان جوق. ءبىز عۇلاما عالىم مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «جاپونيا» ماقالاسىن وقىعاندا وسىنداي وي شۋاعىنا بولەندىك.

ءانۋار تاراقوۆ،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور