قوس ازاماتتىقتىڭ قيتۇرقىسى

شىنتۋايتىندا، قوس ازامات­تىق­قا جال­عىز ءبىزدىڭ ەلدە عانا ەمەس، دۇنيە ءجۇزى­نىڭ كوپتەگەن مەم­لەكەتىندە تىيىم سالىن­عان. ولاردىڭ اراسىندا كورشىلەس قىتاي جانە جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، سينگا­پۋر سىندى «ازيا جول­بارىستارى»، ەۋروپانىڭ گەرمانيا، اۋستريا، يسپانيا، ني­دەرلاند، نورۆەگيا سىندى دا­مىعان ەلدەرى، سونداي-اق يسلام الەمىنىڭ بىرىككەن اراب امىر­لىكتەرى، ساۋد ارابياسى، قاتار، كۋۆەيت سىندى باي مەم­لەك­ەتتەرى بار. ال يزرايلدە تەك ۇلتى ەۆرەي ازاماتتار عانا قوس ەلدىڭ ازاماتى بولا الادى. قوس ازاماتتىق رۇقسات ەتىلگەن بىر­قاتار ەلدە قوس پاسپورت­پەن جۇرگەن ازاماتتاردىڭ قۇقىق­تا­رى ءبىرشاما شەكتەلگەن. ما­سە­لەن، رەسەي فەدەرا­تسيا­سىن­دا قوس ازامات­تى­عى بار ادامدار مەملەكەتتىك جانە اسكە­ري قىزمەتتەرگە الىنبايدى، سون­داي-اق دەپۋتاتتىققا دا سايلانبايدى.

پرەزيدەنتىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپ­سىز­دىككە قاتەر توندىرەتىن قوس ازا­ماتتىققا بايلانىستى الاڭ­داۋشىلىعى بەكەر ەمەس ەكە­نىن قۇقىق بۇزۋشىلىق ستاتيس­تيك­ا­سى ايعاقتاپ وتىر. مەملەكەت باسشىسى­نىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس، ىشكى ىستەر ورگاندارى 2020 جىلى قىركۇيەك ايىن­­دا جۇر­گىزگەن شۇعىل تەكسەرىس بارىسىن­دا 15 451 وتانداسىمىزدىڭ قوس ازاماتتىققا يە ەكەنى اشكە­رە­­لەندى. ونىڭ ىشىندە 6 مەم­لە­كەتتىك قىزمەتشى، 1 كۆازي­مەم­لەكەت­تىك كاسىپورىن باسشىسى جانە بيۋدجەت­تىك ۇيىمداردىڭ 4 قىزمەتكەرى بار.

ولاردىڭ ءبارى «مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى» زاڭعا جانە ەڭبەك كودەكسىنە سايكەس قىز­مەتتەرىنەن بوساتىلدى. تەكسەرىس جۇ­مىستارى كەلەسى 2021 جىلى ودان ءارى جال­عاس­تىرىلىپ، ناتي­جە­سىندە ەكى ەلدىڭ پاسپورتتارىن يەمدەنىپ جۇر­گەن تاعى 17 255 ادام، ونىڭ ىشىندە 7 مەملەكەتتىك قىز­مەت­شى، 2 كۆازيمەملەكەتتىك كاسىپورىننىڭ باسشىسى، بيۋد­جەت­تىك ۇيىمداردىڭ 4 قىزمەتكەرى قولدانىستاعى زاڭناماعا سايكەس جاۋاپقا تارتىلدى.

ادامداردى قوس ازاماتتىق نەسىمەن قىزىقتىرادى؟ كوشى-قون زاڭناماسىن بۇزۋشىلىق دە­رەكتەرىن تەرگەپ-تەكسەرىپ جۇر­­­گەن مامانداردىڭ ايتۋىنا قا­راعاندا، ادامداردىڭ ءبىر توبى قوس پاسپورتتى ەكى ەل­دىڭ مەم­لەكەتتىك شەكاراسىنان كە­دەرگىسىز ءوتىپ، ەكى ەلدە دە ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋ ءۇشىن پاي­دا­لانسا، ەندى ءبىر توبى ەكى ەلدەگى الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەردى بىردەي پايدالانۋ، ەكى مەملەكەتتەن دە زەينەتاقى الۋ سياقتى الاياقتىق پيعىلىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن الادى ەكەن. بۇدان بولەك، الدا-جال­دا جاساپ جۇرگەن قىلمىسى اشىلىپ، باسىنا ءىس تۇسە قالسا، زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋدەن قا­شىپ، ۇشاققا ءمىنىپ تابانىن جالتىراتۋعا ىڭ­عاي­لى «زاپاس اەرودرومى» بولۋى ءۇشىن قوس ازاماتتىق الۋعا ۇمتى­لا­تىن ارامزا ويلى ادامدار دا بارشىلىق ەكەن.

ماسەلەن، 2020 جىلى قازاق­ستان مەن رەسەيدە تۇراتىن 1،5 مىڭعا جۋىق زەينەتكەر قوس ازاماتتىق ارقىلى ءبىزدىڭ ەلدىڭ رەس­پۋبليكالىق بيۋدجەتىنەن جالپى سوماسى 6،3 ملرد تەڭگە زەينەتاقىنى زاڭسىز العانى اش­كەرە­لەندى. بۇل ەلىمىزدىڭ «ازا­مات­تارعا ارنالعان ۇكىمەت» مەم­لەكەتتىك كورپوراتسياسى» كەاق-ى مەن رەسەي فەدەراتسيا­سى­نىڭ زەينەتاقى قورىنىڭ اراسىندا 2019 جىلعى 15 ناۋ­رىزدا جاسالعان ەلەكتروندىق اقپارات الماسۋ تۋرالى كەلىسىم بو­يىنشا سالىستىرىپ تەكسەرۋ جۇرگىزۋ ارقىلى مۇمكىن بولدى. قازىرگى اباي وبلىسىنىڭ كوكپەكتى اۋدانىندا تۇراتىن رەسەي ازاماتى ءتىپتى 8 جىل بويى ءبىزدىڭ ەلدەن زەينەتاقى الىپ كەلگەن. وسى الاياقتىق ارەكەتى انىقتالعان سوڭ ول قازاقستان ازاماتتىعىنان شىعارىلىپ، 100 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرىندە ايىپپۇل سالىندى. مۇنداي قوس ازاماتتىعى بار زەينەتكەرلەردىڭ قازىنادان ارتىق العان قارجىسىنىڭ سوماسى 8 ملن تەڭگەگە دەيىن جەتكەن. ولاردىڭ مەملەكەتكە كەلتىرگەن زيانى سوت ارقىلى ءوندىرىلىپ الى­نادى.

ايتا كەتەيىك، قازاقستان ازاماتى شەت مەملەكەتتىڭ ازامات­تىعىن العاندىعىن كوشى-قون قىزمەتىنە 30 كۇن ىشىندە حابار­لاماعان جاعدايدا ول «قازاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» زاڭنىڭ 21-بابىنا سايكەس قازاقستان ازامات­تىعىن بىردەن جوعالتادى. مۇنداي بۇزۋشىلىق ءۇشىن «اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى» كودەكستىڭ 496-بابىنا سايكەس 100-دەن 300 ايلىق ەسەپتىك كور­سەت­كىشكە دەيىن (بيىلعى جىلى 345 مىڭ تەڭگەدەن 1 ملن 35 مىڭ تەڭگەگە دەيىن) ايىپپۇل سالىنادى نەمەسە اكىمشىلىك جولمەن ەلدەن شىعارىلادى. ونداي ادامدار قازاقستان ازاماتتىعىن 5 جىل بويى قايتارىپ الا المايدى.

ال ازاماتتىق تۋرالى زاڭ­نا­­مانى بۇزۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى – رەسەي فەدەرا­تسيا­­سىنىڭ ازاماتتىعىن العان بۇ­رىن­عى وتانداستارىمىز بولىپ وتىر. دەگەنمەن، الىس شەت­ەل­دەر­دىڭ پاسپورتىن قوسا ۇستاپ جۇرگەن وتانداستارىمىز دا ۇشى­­راسادى. مىسالى، كوشى-قون قىز­مەتى بىلتىر كۇزدە قازاقستان ازا­ماتتىعىمەن قاتار، يتاليا رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العان ايەل قوستاناي قالاسىندا 2017 جىلدان بەرى تۇرىپ جاتقان­دى­عىن اشكەرەلەدى. ول قوستاناي قالاسىنىڭ اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋ­شىلىقتار جونىندەگى مامان­داندىرىلعان سوتىنىڭ شەشىمى­مەن ەل اۋماعىنان شىعارىلدى.

وتكەن جىلدان باستاپ ەلىمىز­دىڭ قۇزىرەتتى ورگاندارى ءۇشىن تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوس­تاس­­تىعى ەلدەرىندەگى قوس ازا­ماتتىق دەرەكتەرىن انىقتاۋ جۇ­مىسى جەڭىلدەي ءتۇستى. سەبەبى 2022 جىلعى 1 ساۋىردە پرەزي­دەنت ق.توقاەۆ پارلامەنت ماقۇل­دا­عان «دەربەس دەرەكتەر الماسۋ سا­لا­سىنداعى اكىمشىلىك ماسە­لە­لەر بويىنشا ءوزارا قۇقىق­تىق كومەك تۋرالى كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويدى. اتالعان كەلىسىم ۋا­كى­لەت­تى ورگانداردىڭ سۇراۋ سالۋى بويىنشا تمد-عا مۇشە ەلدەر ازا­ماتتارىنىڭ ازاماتتىعى، جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇ­جا­تى، ۆيزاسى، جىلجىمايتىن مۇل­كى بار-جوعىن، قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك جاۋاپتىلىققا تارتىلعان-تارتىلماعاندىعىن جانە تۇرىپ جاتقان جەرىن بىلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

ارينە، وسىنداي مەملەكەت­ارا­لىق كەلىسىم الداعى ۋاقىتتا وزگە ەلدەرمەن دە جاسالسا، قۇبا-قۇپ. ايتالىق، ءتۇبىمىز ءبىر تۇر­كيا­دا قوس ازاماتتىققا رۇق­­سات بەرىلگەن. باۋىرلاس ەلدەن پا­تەر نەمەسە ءۇي ساتىپ الىپ، تۇرۋعا ىقتيارحات بەرىل­گەن­نەن كەيىن بەس جىل وتكەن سوڭ تۇركيا ازاماتتىعىن الۋعا بولادى. ال ەگەر ساتىپ العان تۇرعىنجايدىڭ باعاسى 400 مىڭ دوللاردان كەم بولماسا، وندا تۇركيا پاسپورتى جارتى جىل ىشىندە بەرىلەدى. وسىنداي مۇمكىن­دىك­تى پاي­دا­لان­عان وتانداس­تارى­مىز­دىڭ ناقتى سانى قانشا ەكەنى ازىرگە بەلگىسىز.

ءتىپتى قوس ازاماتتىققا تى­يىم­ سالعان بىرىككەن اراب امىر­­­­لىك­تەرى دە 2021 جىلدان باس­­تاپ قالتاسى قالىڭ ادامداردى كەۋدەلەرىنەن يتەرمەي، وسى ەلگە مول ينۆەستيتسيا سالىپ، ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن ادامدارعا ءوز ازاماتتىعىن بەرە باستاپتى. ءباا پاسپورتىنا يە بولعان العاشقى شەتەلدىكتەردىڭ ىشىندە جەتەكشى ينجەنەر-حيميك، ءابۋ-دابي قالاسىنداعى حاليفا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى حاسان ارافات پەن Telegram-نىڭ نەگىزىن قالاۋشى پاۆەل دۋروۆ بار. بەيرەسمي دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازاقستان تاۋەلسىزدىگى جىلدارىندا، اسىرەسە بىلتىرعى قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن امىرلىكتەردەن تۇرعىنجاي ساتىپ العان قازاقستاندىق بايلار از ەمەس كورىنەدى. الاي­دا ولاردىڭ قانشاسى باە ازامات­تى­عىن الىپ، قوس ازاماتتىقپەن جۇرگەنىن ازىرگە ءبىر اللا بىلەدى...