وبالدى ۇمىتقاندار

وڭىردە قانشاما جىلدان بەرى ساپالى اۋىزسۋعا جارىماي وتىر­عان جەر – وبلىس ورتالىعى. جازا-جازا جاۋىر بولعان تاقىرىپ. تاعى ءبىر ايتساق دەپ ەدىك – حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن ۇكىمەتتىڭ نازارىن اۋدارۋ ماقساتىندا. 250 مىڭنان استام تۇرعىنى بار شاعىن قالا تۇر­عىندارى كوكتەم مەن كۇزدە سا­سى­عان سارى سۋ ءىشىپ وتىر. وزگە ۋا­قىت­تا دا ءوڭى كۇماندى، ساپاسى سىن كوتەرمەيتىن سۋ ىشەدى. باسقا امالى قايسى؟

بۇل تاراپتا تالاي شارۋا جۇزە­گە اسىرىلۋعا ءتيىستى ەدى. نەگىزىندە سۋدىڭ ساپاسىز بولۋى وبلىس ور­تا­لىعىنداعى سۋ تازالايتىن ستان­سانىڭ ابدەن توزىعى جەتىپ، ەسكى­رۋىنەن بولىپ وتىر. ونى انىق­تاۋ ءۇشىن مامان بولۋدىڭ ءتىپتى دە قاجەتى جوق. مەملەكەتكە وكپە­لەۋدىڭ قيسىنى كەلمەيدى. بيۋد­جەت­تەن ميلليونداعان قاراجات ءبو­لىندى. بىراق جەرگىلىكتى بيلىك­تىڭ بەرەكەسىزدىگىنەن شارۋا وڭعا­رىل­ماي جاتىر. 2011 جىلى سۋ جەلى­لەرىن تازارتۋ قۇرىلعىلارىن جاڭعىرتىپ، باستاپقى قالىپتان الدەقايدا كەڭەيتۋ ارقىلى 60 مىڭ تەكشە مەتر سۋ وتكىزۋگە قۋا­تى قاپتال جەتەتىن سۋ تازالاۋ قون­دىرعىسىنىڭ قۇرىلىسى باس­تال­عان بولاتىن. جاعىمدى جاڭا­لىقتان قۇلاقتانعان قالا تۇرعىن­دارى ء«اپ، بارەكەلدى!» دەپ جەل­پىنىسىپ قالدى. ستانسانىڭ قۇرى­لىسى اياقتالعان سوڭ اۋزىمىزعا تازا سۋ تيەتىن بولدى-اۋ دەپ الگى قۇ­رىلعى ورناتىلاتىن بۇقپا تاۋى­نىڭ باۋرايىنا قاراپ تەلمىرگەن.

تاپسىرىس بەرۋشى قالالىق اكىم­دىكتىڭ قۇرىلىس ءبولىمى ەدى. جۇمىستى «AEGISinc» جاۋاپ­كەرشىلىگى شەك­تەۋلى سەرىكتەس­تىگى قولعا الدى. مەم­لەكەتتىك ساتىپ الۋ كەلىسىم­شارتى بويىنشا 1،623 ملرد تەڭگەنىڭ كەلىسىمشارتى جاسالدى. العاشقى جىلعى قار­قىن­مەن قوماقتى قارجىنىڭ 538،1 ملن تەڭگەسى يگەرىلدى. مەر­دىگەر ۇيىم تسەحتىڭ، سۋ ساپاسىن ساراپتايتىن زەرتحانانىڭ عيمارات­تارىن جارىم-جارتىلاي كوتەردى. «قىرسىققاندا قىمىران ءىريدى» دەگەندەي، كەلەسى جىلى كونكۋرس جۇمىسىنان كىنارات شىعىپ، قالا­لىق سوت جۇمىستى توقتاتۋ تۋرالى شەشىم شىعاردى. ەل دە ەلەڭدەي باستادى. ايتسە دە ءۇمىت ۇزىلگەن جوق.

2012-2013 جىلدارى كونكۋرس قايتا وتكىزىلدى. بۇل جولى «اپ يمپەكس» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگى جەڭىمپاز بولىپ تانىلدى. 2013 جىلى 181،24 ملن تەڭ­گە يگەرىلگەنىمەن، اۋەل باس­تا بەرەكەسىز ۇيىمداستىرىلعان جۇ­مىس كىلت توقتاپ قالدى. ءسويتىپ، جالپاق جۇرت ءۇمىت ەتكەن جاقسى باستاما سۇتتەي ءىرىدى. مىنە، ارادا ون ەكى جىل وتسە دە جاقسىلىقتىڭ جەلى ەسەتىن ەمەس.

تاياۋدا وبلىس اكىمدىگىندەگى وتى­رى­ستا وڭىردەگى سىبايلاس جەم­قورلىققا قارسى ءىس-قيمىلدار ماسە­لەسى تالقىلاندى. مەملەكەتتىك اۋدي­تورلار قارجىلىق بۇزۋشىلىق كوپ انىقتالعاندىعىن ايتىپ وتىر. وڭىرلىك سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى ارمان راحيموۆتىڭ مالىمدەۋىنشە، ەكولوگيا جانە سۋمەن جابدىقتاۋ ماسەلەلەرى ەرەكشە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى. ءبىز بۇل تاقىرىپتى بىرنەشە مارتە ەل گازەتى «ەگەمەندە» جازىپ، دابىل قاققانبىز.

– 2021 جىلدىڭ باسىنان باستاپ سوڭعى مەردىگەر كەلىسىمشارتتى ورىنداماعان. بۇل رەتتە كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ قۇرىلىس ءبولىمى شارتتى بۇزۋ جونىندە ءتيىستى شارالار قابىلداماعان. دەمەك وعان نەگىز بولعان جاعدايدا مىندەتتى تۇردە قايتارىلۋعا جاتاتىن الدىن الا جا­سالعان تولەماقى بيۋدجەتكە قاي­تا­رىلماي وتىر. ەندى جوبانىڭ قۇ­نىن تۇزەتۋ كەرەك. ول 1،5 ملرد تەڭگەگە ۇلعايتىلۋى مۇمكىن. قۇ­جاتتار مەملەكەتتىك ساراپتاماعا تاپسىرىلعان. وسىلايشا، كەزىندە دۇرىس اتقارىلماعان جوبانىڭ قۇنى ەندى ءتورت ەسە قىمباتتاپ كەتۋى مۇمكىن. جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جوق­تى­عىنان وبلىس ورتالىعىنىڭ تۇرعىن­دارى ونداعان جىلدار بويى تازا اۋىزسۋ ىشە الماي وتىر، – دەيدى ا.راحيموۆ.

سۋمەن جابدىقتاۋ تاراپىن­داعى وتكىر ماسەلەلەر وبلىس ورتا­لى­عىمەن قاتار اۋداندار­دا دا تۇنىپ تۇر. ماسەلەن، زەرەن­دى اۋدانىنىڭ الەكسەەۆكا، بۇلان­دى اۋدانىنىڭ نيكولسكوە، ارشا­لى اۋدانىنىڭ جىبەك جولى، جارقايىڭ اۋدانىنىڭ شويىن­دىكول، ەسىل اۋدانىنىڭ زارەچ­نوە اۋىلدارىندا سۋ قۇبىرى جەلىلەرىن جاڭعىرتۋ جۇمىستارى ءالى اياقتالعان جوق. بۇل جوبالارعا قىرۋار قارجى بولىنگەن. وسى ارادا ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، اتالعان ەلدى مەكەندەردەگى سۋ قۇبىرلارىن قايتا جاڭعىرتۋ جۇمىستارىنىڭ بارلىعىن ءبىر مەردىگەر عانا ۇتىپ­تى. وسى ارادا نەلىكتەن بۇلاي بولدى دەگەن ساۋال تۋىندايتىنى انىق. الگى جەمساۋى تولمايتىن جەمقورلىقتىڭ قۇلاعى وسى جەردە قىلتيىپ تۇرعان جوق پا ەكەن؟!

– بۇل نىساندار بويىنشا جۇ­مىستى جۇرگىزۋگە ءتيىستى مەردىگەر «مونوليت» سەرىكتەستىگى الماتى وبلىسىندا تىركەلگەن. مەكەمەنىڭ شارتتى مىندەتتەمەلەردى ورىن­داۋعا قاجەتتى ماتەريالدىق-تەحني­كالىق بازاسى مەن بىلىكتى ماماندارى جوق. الماتى مەن قوستاناي وبلىستارىندا دا اياقتالماعان نىساندار بار بولىپ شىقتى. «دانەكەر» سەرىكتەستىگى دە بىرقاتار اۋداندارداعى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ باعىتىنداعى جۇ­مىس­تار­دىڭ ورىندالۋ مەرزىمىن ۇزار­تىپ، ءوز مىن­دەتتەمەلەرىن تالاپ­قا ساي ورىن­­داماعان. وسى ارادا مەر­دىگەر­لەر­­دىڭ ادالدىعى تۋرالى سۇراق تۋىندايدى، – دەيدى سى­باي­لاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قي­مىل دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى ا.راحيموۆ.

ەندىگى ءبىر تۇيتكىلدى ماسەلە – مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ. كەي تۇستا ءبىر كوزدەن زاڭسىز كەلىسىمشارتتار دا جاسالىپ جاتادى. ايتالىق، وتكەن جىلى «كوكشەتاۋ جىلۋ» كوم­مۋنالدىق كاسىپورنى مەملە­كەت­تىك ساتىپ الۋدى زاڭسىز جۇزەگە اسىرعان. مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ نورمالارى قولدانباي، كومىردى تا­سىمالداۋعا تىكەلەي شارت جاساس­قان. ال الدىڭعى جىلدارى ءدال وسى قىز­مەت زاڭنامادا بەلگىلەنگەن تار­تىپپەن جاسالعان. لاۋازىمدى ادام­داردىڭ وسى تاراپتاعى ءىس-ارە­كەتتەرى بەلگىلى ءبىر ءونىم تاسىمال­داۋشىلارعا ارتىقشىلىق بەرۋ، ونىڭ ىشىندەگى مەملەكەتتىك ءاۋديت­تىڭ كامەرالدىق باقىلاۋ جۇيە­سىن اينالىپ ءوتۋ تۇرىندەگى سىباي­لاس جەمقورلىق تاۋەكەلدەرىن اڭعارتادى.

كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى، جولاۋشىلار كولىگى جانە اۆتوجولدار ءبولىمىنىڭ باسشىسى ادىلەت راحىمجانوۆتىڭ تاراپىنان دا مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ زاڭسىز جۇ­زەگە اسىرىلىپ وتىرعان. تەك 2022 جىلى عانا وسىنداي زاڭ­سىز ارەكەتتەرى ءۇشىن شەنەۋنىك 2 ملن تەڭگەدەن استام سوماعا 14 رەت جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان. بەلگىلەنگەن ءتارتىپ بويىنشا ايىپپۇل جەتى كۇن ىشىندە تولەنەدى. ميلليونداعان ايىپپۇلدى تولەۋ ءۇشىن قاجەتتى اتكوپىر قولما-قول اقشا قايدان قۇيىلىپ جاتىر دەگەن ساۋال ءوز-وزىنەن تۋىندايدى ەمەس پە؟! مۇنداي جاعدايلار ءوڭىردىڭ باسقا اۋداندارىندا دا كەزدەسۋدە. ماسەلەن، بۇلاندى اۋدانىنىڭ قۇرىلىس ءبولىمىنىڭ باسشىسى س.سىزدىقوۆ ماكينسك قالاسىندا 253 ملن تەڭگە سوماسىندا جىلۋمەن جابدىقتاۋدىڭ ينجەنەرلىك جەلىلەرىن سالۋعا ارنالعان كونكۋرس كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بولا وتىرىپ، 10 ءوتىنىم بەرۋشىنىڭ وتىنىمدەرىن زاڭسىز قابىلداماي، تەك 2 سەرىكتەستىكتى عانا تاڭداعان. تەكسەرىستى كۇتپەستەن زياتكەرلىك مەنشىك نىسانى رەتىندە ولاردىڭ بىرەۋىمەن زاڭسىز كەلىسىم جاساعان. ءسويتىپ، 2021 جىلى ول 3 ملن تەڭگە كولەمىندە 21 رەت اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان.

وبالدى ۇمىتقاندار وڭدىرماي­تىنى كورىنىپ-اق تۇر. وبلىستا مەم­لەكەتتىك اۋديتورلار 10 ملرد تەڭگەنىڭ بۇزۋشىلىقتارىن انىق­تادى. قارجىلىق بۇزۋشىلىقتىڭ نەگىزگى بولىگى قۇرىلىس-مونتاج­داۋ جۇمىستارىنا تيەسىلى. اتاپ ايتقاندا، مەملەكەتتىك ورگاندار جالپى كولەمى 2 ملرد تەڭگە­دەن استام قارجىنى ناقتى ورىندال­ماعان جۇمىس ءۇشىن نەگىزسىز تولە­گەن. مۇنداي سوراقى فاكتىلەر تسەلينوگراد جانە ارشالى اۋداندارىندا ورىن الىپ وتىر.

مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ تاپ­سى­رى­سىن ورنالاستىرۋ ەرەجە­لەرىن بۇزۋ فاكتىلەرى دە كەز­دە­سۋدە. مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمە­لەردىڭ ەسەپشوتتارىنا ناقتى كورسەتىلمەگەن قىزمەتتەر ءۇشىن جالپى كولەمى 518 ملن تەڭگەنىڭ قاراجاتى اۋدارىلعان. وسىنداي ورەسكەلدىككە جول بەرگەن بۇزۋشى­لىقتار ءۇشىن 123 لاۋازىمدى تۇلعا تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ، مەملەكەتتىك اۋديتورلار لاۋازىمدى تۇلعالارعا اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى 377 حاتتاما جولداعان.

مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى دەپارتامەنتى 479 بۇزۋشىلىقتى انىقتاپ، 32 نۇسقاما ەنگىزىپ، 26 مەملەكەتتىك قىزمەتشىنى تار­تىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتقان. 19 مەم­لەكەتتىك قىزمەتشى مەن كۆازي­مەم­لەكەتتىك سەكتور قىزمەت­كەر­لەرى سىبايلاس جەمقورلىق قۇقىق بۇزۋ­شىلىقتار جاساعاندارى ءۇشىن كىنالى دەپ تانىلعان، 6 باسشى تار­تىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلسا، 3 باسشى قاتاڭ سوگىس العان. ولاردىڭ قاتارىندا ستەپنوگور قالالىق اۋىل شارۋاشىلىعى جانە جەر قاتى­ناستارى ءبولىمىنىڭ باسشىسى دارحان وسپانوۆ پەن بۋراباي اۋدا­نىنىڭ اكىمى اسەت مۇزدىباەۆ بار.

ىندەتىپ ىزدەسەڭىز، قاي تاراپتان دا ءدال وسىنداي بەرەكەسىزدىكتىڭ بەي­نەسىن كورەر ەدىڭىز. ەگەر وسى ىسى­راپ بولعان قارجى جەلگە ۇشىپ، جەرگە ءسىڭىپ كەتپەگەندە، ءوڭىر ەندىگى يرانباعىنداي قۇلپىرىپ تۇرماس پا ەدى. سول كۇنگە جەتكىزبەي جاتقاندار – وبالدى ۇمىتقاندار. وڭالا الماي جاتقانىمىز دا بال­كىم سودان شىعار.

اقمولا وبلىسى