كوكشە كولدەرىنىڭ كەلەشەگى بار ما؟

مامانداردىڭ پايىمداۋىنا قارا­عاندا، ءۇزىلىپ تۇسكەن مونشاقتاي كۇمىس كول­دەردىڭ تارتىلۋىنىڭ نەمەسە قۇرعاۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى ءجون-جوسىقسىز يگەرۋدەن باستالادى. ەگىستىك تاناپتارى دالا كولدەرىنىڭ جاعاسىنا دەيىن تاقاپ جىرتىلىپ، كولدى قورەكتەندىرەتىن بۇلاق كوزدەرى بىتەلىپ، تابيعي سۋ جولدارى ءبىرجولا جابىلعان. ەگىستىككە سەبىلەتىن سان الۋان حيميالىق تىڭايتقىشتار جەلمەن ۇشىپ، تۇنىق، تۇيىق كولدەردى لاستاعان. اعىن سۋ قوسىلمايتىن نەمەسە وزىنەن سۋ اعىپ شىقپايتىن توماعا تۇيىق كولدەردى ەكولوگتەردىڭ تىلىندە «كارى كولدەر» دەپ اتايدى. تىڭ يگەرۋ جىلدارىنان باستاپ «كارى كولدەردىڭ» ادام جانىن جۇدەتەتىن، تابيعاتتىڭ تۋ-تالاقايىن شىعارعان قاسى­رەتى باستالادى.

بۇگىندە «كوكشەتاۋ» ۇلتتىق تابيعي پاركىنىڭ اۋماعىندا زەرەندى، يمانتاۋ، شالقار ءتارىزدى سۋ ايدىندارى بار. بۇل كول­دەر دالالىق كولدەرمەن سالىستىرعاندا، الدەقايدا ۇلكەن، ايدىنى كەڭ بولىپ ەسەپ­تەلەدى. بىراق سوڭعى جىلدارداعى ناقتى عىلىمي زەرتتەۋلەرگە نازار اۋدارىپ، ساراپتامالاردى سالعاستىرا زەرتتەسەڭىز، وسى ءبىر ماقتاۋلى كولدەردىڭ وزدەرى اقباس تولقىندارىن اسپانعا اتىپ، اراشا سۇراپ جاتقانداي.

الدىمەن زەرگەر زەرلەگەندەي كور­كەم تابيعاتتىڭ قويناۋىندا كۇمىس تول­قىن­دارى تىنىمسىز كۇمپىلدەپ جاتاتىن وزگەشە ءوڭدى، ايرىقشا سالتاناتتى زەرەندى كولى تۋرالى ءسوز ساباقتالىق. 1956 جىلعى ەسەپتەۋ بويىنشا زەرەندى ايدىنىنىڭ جالپى اۋماعى 10،7 شارشى شاقىرىم ەكەن. جىلدار وتە كەلە اق ايدىن تارتىلىپ، جاعالاۋدان قاشىپ، الىستاپ بارادى. الىستاعان سايىن كۇتپەسە قۇردىمعا كەتەتىن كەلەشەگىندەگى قاتەردى سىبدىرلاي سىر قىلىپ شەرتىپ جاتقانداي. بىراق كول قاسىرەتىن، ونىڭ تاعدىرىن ويلاۋ قاپەرىمىزگە كىرىپ جاتىر ما، جوق پا، ول جاعى بەلگىسىز. ۇلتتىق پاركتىڭ ەكولوگى، ەكولوگيا ماگيسترى ەرلان جۇماي ۇلىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، نەگىزگى سەبەپ زەرەندى كولىنەن ات شاپتىرىم جەردەگى بايتەرەك سۋ قويماسىنان كەلەتىن سۋ جولىنىڭ بى­تەلۋى. ەگەر وسى ءبىر ماسەلە شەشىلسە، زە­رەن­دى كولىنىڭ ايى وڭىنان تۋىپ، ايدى­نى تولىقپاق. اقىل تارازىسىنا سال­ساڭىز، قيىن دا شارۋا ەمەس. سۋ قويماسىنان تار­تىلعان قۇبىرلار 1990 جىلدارى تونالعان. قازىر ءوزى تۇگىل ءىزىن دە تابا المايسىز. شا­ماسى الدەبىر پىسىقتار قىتاي اسىرىپ جىبەرسە كەرەك. كولدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اۋەل باستا قۇبىر توسەلگەن جىلعالاردى جاڭعىرتىپ، قايتا تارتسا جەتىپ جاتىر. ارينە، كوپ-كورىم قاراجات كەرەك بولار، بىراق بوتانىڭ كوزىندەي مولدىرەپ جاتقان، بالىعى تايداي تۋلاعان كولدەن قىمبات ەمەس قوي. زەرلى زەرەندىنىڭ، جالعىز زەرەندىنىڭ عانا ەمەس، كيەلى كوكشەنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان تابيعات سىيىن ساقتاپ قالۋدىڭ ەندىگى ءبىر جولى – تاۋ بەت­كەيىندەگى تابيعي سۋ جولدارىن ارشۋ. كول مەن سۋ قويماسىنىڭ اراسىنان اسفالت جول وتەدى. كوكتەمگى قار سۋىن بوگەيتىن دە وسى جول. قولعا السا، تۇك قيىندىعى جوق. ارينە، تاسپاداي تارتىلعان جولدى تال­­قانداپ بۇزۋدىڭ تۇك تە قاجەتى جوق. تەك جول تابانىنا سوناۋ تاۋ باسىنان لىق­سىپ اعىپ كەلەتىن قىزىل سۋ ەركىن ءوتىپ، كولگە قۇيىلاتىن جىلعانى ارشۋ ءۇشىن تاس جولدىڭ بويىنا بىرنەشە جەردەن كەڭ­دەۋ قۇبىر ورناتسا جەتكىلىكتى. ەندىگى ءبىر ماسەلە – كول تابانىن لايدان تازالاپ، بۇلاق كوزدەرىن ارشۋ. قانشاما جىلدان بەرى جيەكتەگى قامىس قۇراق قاۋلاپ ءوسىپ، ەسەپسىز كوبەيىپ كەتتى. وسىمدىكتەردىڭ ءشىرىن­­دىسى كول تۇبىنە شوگىپ، قورىسقا اينا­لىپ جاتىر. تابيعاتتىڭ ءوز زالالى ازداي ادام قولىمەن جاسالاتىن قيانات تا جىل وتكەن سايىن ۇستەمەلەنىپ، كوبەيە تۇسۋدە. ايتالىق، زەرەندى اۋىلىنىڭ قازاق مەكتەپ-ينتەرناتى ورنالاسقان اۋماقتاعى تابيعي سۋ جولدارىنىڭ بو­يىندا سۇزگى جوق. سۇزگى بولماعاننان كەيىن تۇرمىستىق قال­دىق كوكتەمگى قىزىل سۋمەن زەرەندى كولىنە قۇيىلىپ جاتىر.

زەرەندى اۋىلىنىڭ كول جاق بەتتەگى جەكەمەنشىك ۇيلەرى دە جارقاباققا تىم تاياۋ. ونى ايتاسىز، كەشەگى كەڭەس زاما­نىندا بىرنەشە دەمالىس ورىندارى دا بەل­گىلەنگەن تالاپتىڭ تاس-تال­قا­نىن شىعا­رىپ، جاعالاۋعا جاقىن سالىن­عان. اتاپ ايت­قاندا، بۇرىنعى پاۆليك موروزوۆ اتىن­داعى پيونەر لاگە­رىنىڭ عيما­راتتارى كول جيەگىندە قال­قايىپ ءالى تۇر. تاۋەلسىزدىك جىل­دارى بوي كوتەر­گەن «زەرەن» دەمالىس ايماعى ەرەك­­شە قورعالاتىن اۋماققا سالىن­عان. مۇن­داي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋ­گە بولادى. تابيعاتقا جانى اشىمايتىن بەزبۇي­رەكتەر قولىنان كەلسە كولدىڭ ۇستىنە دە ءۇي سالىپ الۋدان تايىناتىن ءتۇرى جوق. اينالىپ كەلگەندە وسىنىڭ ءبارى اۋماعى شاعىن كولدى قورىسقا اينالدىرۋدا.

كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، زەرەندى تاۋىنىڭ ەتەگىندە ەرتەرەكتە سانسىز بۇلاق بولعان ەكەن. بۇل­قىنىپ اققان بۇلاق سۋى تاۋ ەتەگى­نەن قۇلديلاپ اعىپ، زەرەندى كولىنە قۇيى­لاتىن بولعان. قازىر كولگە جەتپەي، تەككە ىسىراپ بولىپ جاتىر.

بۇل ماسەلە جالعىز بۇل وڭىردە عانا ەمەس، جالپىعا ورتاق جايت. ايتالىق، ارى­دەگى اتباسار الابىن كوكتەي وتەتىن جاباي وزەنى كوكتەم سايىن تاسيدى. لىق­سىپ كەل­گەن مول سۋ قۇمدى، تاستاق جەر­لەردەگى جىرا، ەڭىس­كە جەتىپ جىعىلىپ، ءسىڭىپ كەتەدى. ەرلان جۇماي ۇلىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كوكشە باۋرايىنداعى جۋاس وزەندەردىڭ ءوزى كوكتەمگى قىزىل سۋ جۇرگەن كەزدىڭ وزىندە مىنەز كورسە­تۋى ەگىستىك القاپتاردا سۇدىگەر جىرتىل­مايتىندىقتان.

– ەرتەرەكتە بوز دالا توپىراعى تى­عىز­دالماعان كۇيى بۋسانىپ جاتتى ەمەس پە؟ – دەيدى عالىم، – قار سۋى ەركىن ءسىڭىپ كەتەتىن. ەسەسىنە وزەن اڭعارلارى كۇن ءسال جى­لىنىسىمەن كوگەرىپ شىعا كەلەتىن. قار سۋى­نان ءنار العان جاعالاۋداعى جا­زىق جەر­لەرگە مىڭ سان ءشوپ وسەتىن. قازىر قاپ­تاعان تەحنيكانىڭ تابانىندا جاتقان سوڭ توپىراق ابدەن تىعىزدالىپ، سۋ وتپەيتىن بولىپ قالدى. كوكتەمگى سۋ تاسقىنىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى. ەكىنشى جاعىنان الىپ قارا­عاندا، بار الەم ءزارۋ بولىپ وتىرعان ىلعال دالاعا كەتىپ جاتىر. ەگەر تابيعي جولدارىندا توسپا ىستەسەك، كوكتەمگى قىزىل سۋدى ءبىر جەرگە جيناۋعا بولار ەدى. باقشا ەگۋگە دە، مال سۋارۋعا دا سەپتىگى ابدەن تيەدى عوي.

ايتسا ايتقانداي، انەبىر جىلدارى قارا قارعانىڭ ميى قاينايتىن ىستىقتا اۋىل­داعى مالساق قاۋىم مال سۋاراتىن سۋ كوزىن تاپپاي قينالعان. مال شارۋا­شىلىعىنىڭ ادىمىن العا باستىرماي وتىرعان دا وسى ماسەلە.

زەرەندى كولىمەن بىرگە تابيعاتى تا­لاي­عا تاڭداي قاقتىراتىن يمانتاۋ، شال­قار كۋرورتتى ايماعىندا دا وسىنداي كەلەڭسىز كورىنىس قالىپتاسقان. قوس كول دە جىلدان-جىلعا تارتىلىپ بارادى. ەكولوگ ەرلان جۇماي ۇلىنىڭ زەرت­تەۋلەرىنە قاراعاندا، يمانتاۋ كولىنىڭ سۋ ايدىنى 1956 جىلى 335 تەكشە شاقىرىم بولسا، 2021 جىلى 311 تەكشە شاقىرىم بولعان. ياعني كەنەرەسى كەمىپ كەلەدى. شال­قار كولىنىڭ سۋ اۋماعى 1956 جىلى 33،4 شارشى شاقىرىم بولسا، 2021 جىلى 29،1 شارشى شاقىرىمعا كەمى­گەن. كول تەرەڭ­دىگى 1956 جىلى 8 مەتردىڭ دەڭگەيىندە بولسا، 2021 جىلى تايىزدانىپ، 6 مەتر­گە عانا جەتكەن. سۋدىڭ كولەمى دە كىشى­رەيگەن. تاعى دا 1956 جىلعى ەسەپ بويىن­شا 267 تەكشە شاقىرىمدى قۇراسا، 2021 جىلى 174 تەكشە شاقىرىمعا تەڭ بول­عان. مىنە، وسى زەرتتەۋلەردەن ەكى كول­­دىڭ ەرنەۋى جىلدان-جىلعا شەگىنىپ بارا جاتقانىن انىق بايقاۋعا بولادى. كولدەردىڭ قوراشتانۋ، تايىزدانۋ سەبەبى دە زەرەندى كولىنىڭ تاعدىرىنا تىم ۇقساس. سوندىقتان، بۇل ارادا قايتالاۋدى قاجەت دەپ تاپپادىق.

وتكەن جىلى يمانتاۋ، شالقار كۋرورتتى ايماعىندا 45 مىڭعا جۋىق تۋريست تىنىقتى دەگەن مالىمەت بار. جاڭا باعدارلاما قابىلدانىپ، ءتۋريزمدى دامى­تۋعا بەلسەنە كىرىسۋ مەجەلەنگەن. ارنايى تۇزىلگەن باعدارلامادا ءار جىل سايىن بۇگىنگى كولەم ون ەسەگە ءوسىرىلىپ، كەمىندە 400 مىڭ ءتۋريستى قۇشاق جايا قارسى الامىز دەپ وتىر. ەگەر تابيعاتتىڭ كەلىمدى-كەتىمدى ادام اياعىنان دا توزاتىنىن ەسكەرسەك، بۋرابايداي ەمەس، تىنىعۋشىلار ءسال ازداۋ باراتىن بۇل ءوڭىر دە از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە تۋ-تالاقايى شىعۋى مۇمكىن. نەگە دەسەڭىز، 400 مىڭ ءتۋريستى قارسى الاتىن الەۋەت ازىرگە جوق. ينفراقۇرىلىمى جە­تىم­سىز. كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىز، قارا­قۇرىم حالىق، انىعىراق ايتقاندا، تۋريستەر قاپتاپ كەلدى ەكەن دەڭىز. سۋاعارلار جوق، جاعاجاي بازباياعى تۇمسا كۇيىندە، تۇرمىستىق قالدىقتاردى جيناستىراتىن ارنايى ورىندار جاساقتالماعان. سون­دا نە بولادى؟ بۇگىنگە جىلاپ كورى­سە­تىن شىعارمىز. ارينە، تۋريزم تابىس كوزى ەكەندىگى بەلگىلى. بىراق تابىسقا قى­زىق­قانىمىزبەن تابيعات زالال شەكپەۋى كەرەك قوي. وتكەن جىلى دەمالعان 45 مىڭ ءتۋريستىڭ ءاربىر توعىزىنشىسى ىرگە­دەگى رەسەي ەلىنەن كەلىپتى. ولارعا ارنايى دەمالىس ورىندارىنىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق. باياعى ستولىپين رەفورماسىنان كەيىن شاباتاسىن سۇيرەتىپ كەلگەن مۇ­جىق­تار ءتارىزدى شاتىرلارىن قۇرىپ، قوس­تارىن تىگىپ، جاز بويى دەمالىپ جاتا بەرەدى. ۇلتتىق پارك اۋماعىنا كىرگەنى ءۇشىن تولەيتىن قارجى 400 تەڭگە توڭىرەگىندە. ايلاپ جاتقان الگى جۇرت ساڭىراۋقۇلاعىن، جەمىس-جيدەگىن تەرىپ، بالىعىن اۋلاپ، توسابىن قايناتىپ، ىرعالىپ-جىرعالىپ قايتادى. سونداعى تولەگەنى جاڭاعى 400 تەڭگە. ال تابيعاتقا كەلگەن زالال شە؟ ءدال وسىنداي تۋريست بىزگە قاجەت پە؟ ارينە، ءتۋريزمدى دامىت­قان دۇرىس. ول ءۇشىن بەلگىلەنگەن تارتىپكە وراي زاماناۋي دەمالىس ورىندارى سالىنىپ، تولىمدى اقىسى دا الىنۋى كەرەك قوي. سوندا عانا قايتارىمى بولاتىن شىعار.

قازىر ءۇش شالقار شاعىم ايتىپ، ەستىر قۇلاق ىزدەۋدە. كول مۇڭىنا كوڭىل اۋداراتىن قايسىڭ بارسىڭ؟!

اقمولا وبلىسى