قارعىنعا قارسى امال

قىزىل سۋعا قاپىسىز قامدانۋعا سەبەپ تە بار. سوڭعى جىلدارى ءوڭىر تاسقىن سۋدىڭ تاقسىرەتىن تارتۋمەن كەلەدى. بيىل دا قار مول. ونىڭ ۇستىنە اۋا رايىن كۇنى بۇرىن بولجاپ تا بولمايدى. ەرتەرەكتە قۇبىلمالى كەزەڭدى «تۇسكە دەيىن مەيىز، تۇستەن كەيىن كيىز» دەپ بەينەلەپ ايتقانىمەن، ەجەلدەن قالىپتاسقان تەپە-تەڭدىك، اۋا رايىنىڭ مىنەزى ءسال وزگەرگەن. اقپاننىڭ اقىرعان ايازىنان كەيىن سىلبىراپ جاۋىن دا جاۋا سالۋى مۇمكىن. كۇن كۇرت جىلىنىپ، قاسات قار ەرىپ كەتپەسە دە، دالانىڭ ماڭدايى تەرشىپ، بۋسانا ءجىپسىپ جاتاتىن كەزى از ەمەس. ال كوكتەمنىڭ ەرتە الدە كەش كەلەرىن ەشكىم تاپ باسىپ ايتا المايدى. سوندىقتان، قاۋپى كوپ قاتەرلى كەزەڭ قاربالاستىرىپ، ەكى اياقتى ءبىر ەتىككە تىقپاۋى ءۇشىن ەرتەرەك الدىن العان ابزال.

– كۇنى بۇرىن ساراپتامالار جاساپ، زەرتتەۋ جۇرگىزگەن كەزىمىزدە وڭىردە سۋ باسۋ قاۋپى بار 128 ەلدى مەكەن نازارعا الىنىپ وتىر، – دەيدى توتەنشە جاعدايلار دەپارتامەنتىنىڭ توتەنشە جاعدايلاردى الدىن الۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى ەركەن بەرلىبەكوۆ، – تاياۋدا جوس­پاردان تىس وتىرىس وتكىزىپ، سۋ تاسقىنىنا دايىن بولۋ ماسەلەسى تالداندى. جۇمىس بارىسىنداعى جەكەلەگەن كەيبىر كەمشىلىكتەر مەن ورىن الىپ وتىرعان ولقىلىقتار دا نازاردان تىس قالعان جوق.

وبلىستا 2021-2023 جىلدارعا ارنالعان سۋ تاسقىنىنا قارسى ءىس-شارالاردىڭ جول كارتاسىن جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا بىرقاتار شارالار قولعا الىنعان. وڭىردە جالپى قۇنى 23،8 ملرد تەڭگە بولاتىن 8 جول كارتاسىن جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانىپ جاتىر. ونىڭ ىشىندە اتباسار قالاسىن جيەكتەي وتەتىن، جىل سايىن ەرتە كوكتەمدە ارناسىنان اسا تاسىپ، جەرگىلىكتى حالىقتى ابدەن ابىگەرگە سالاتىن جاباي وزەنىنىڭ ارناسىن بيىكتەتىپ، نىعايتۋ كوزدەلۋدە. ءارى قىزىل سۋ ىركىلمەي اعىپ ءوتۋى ءۇشىن وزەن ءتۇبىن تەرەڭدەتە، جىلدار بويى جيناقتالىپ قالعان لايدان ارشۋ دا جوسپارلانۋدا. جىلاندى مەن جاباي وزەندەرىنىڭ تۇيىسكەن جەرىنە دە ايرىقشا نازار اۋدارۋ قاجەت. قوس ارنادان لىقسىپ كەلگەن مول سۋ وزەن اڭعارىنىڭ تومەندەۋ جەرىن جىرىپ، اتباسار قالاسىنا قاۋىپ توندىرەدى. وسى اۋدانداعى سادوۆىي ەلدى مەكەنىنىڭ ماڭىنان وزەن اڭعارىنا بيىك، بەرىك ەتىپ قورعانىس بەكەتىن سالۋ كوزدەلگەن. ەگەر وزەننىڭ تارىلعان ارناسىن كەڭەيتىپ، ەرىگەن قار سۋىنىڭ ەركىن وتۋىنە ءتيىستى جاعداي جاسالماسا، بوگەتتىڭ دە قاۋقارى شامالى بولماق. بيىل وسى ماسەلە مىقتاپ ەسكەرىلەتىن سىڭايلى. بوريسوۆكا اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى جاباي وزەنىنىڭ اڭعارى بيىكتەتىلمەك. ءدال وسىنداي جۇمىس تسەلينوگراد اۋدانىنىڭ ورازاق اۋىلىندا دا قولعا الىنباق. بۇل جەردە دە جىل سايىن قىزىل سۋعا بايلانىستى قاۋىپ تۋىندايدى. ۋاقىتتى ۇتىمدى پايدالانىپ، نۇرا وزەنىنىڭ جاعالاۋىن بيىكتەتىپ، ارناسىن مۇمكىندىگىنشە تەرەڭدەتكەن ءلازىم. زەرەندى اۋدانىنىڭ شاعالالى اۋىلىنىڭ ىرگەسىن جالاپ وتەتىن شاعالالى وزەنى دە قار سۋى مول بولعان جىلدارى مىنەز كورسەتەتىنى بار. ونىڭ سەبەبى، وزەن ارناسىنىڭ تارىلىپ، استىنا قوقىس جينالۋى. سەڭ جۇرگەن كەزدە تار ارنالار بىتەلىپ، بوگەسىن بولادى. ساندىقتاۋ اۋدانىنداعى بالكاشين اۋىلىنىڭ ىرگە­سىن كوكتەي وتەتىن جاباي وزەنىنىڭ جاتا­عان ارناسى دا قىزىل سۋعا يە بولا الماي­دى. ناتيجەسىندە، تاسقىننىڭ تاقسىرەتىن تالاي تارتقان جەرگىلىكتى جۇرت «اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى» دەگەندەي بيىل دا الاڭداۋلى. استراحان اۋدانىنىڭ كولۋتون ستانساسىنىڭ بويىندا دا جىل سايىن قىزىل سۋ قاۋپى تۋىن­دايدى.  

كۇنى بۇرىن جوسپارلانعان 8 شارانىڭ جەتەۋى بويىنشا جوبالىق-سمەتالىق قۇجات­تارى ازىرلەنگەن. ءبىر جاقسىسى، اتباسار قالاسى­نا سۋ تاسقىنى قاۋپى بار ايماقتاردان تۇرعىن­داردى كوشىرۋ ءۇشىن 200 پاتەرلىك تۇرعىن ءۇيدىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە. قۇرى­لىس جۇمىسىنا 4 ملرد تەڭگەدەن استام قاراجات بو­لىنگەن. وسىلايشا، جىل سايىن قىزىل سۋ­دان قاۋىپتەنىپ، اۋىل-ايماقتى سۋعا الدىرعان­شا، وتكىر ماسەلە ءبىرجولا شەشىمىن تاپقانى ابدەن دۇرىس.

– بىلتىر اقپان ايىندا سۋ كوزدەرى مەن قولات-قايناۋداعى، ءتىپتى جازىق جەرلەردەگى قار كولەمىن بولجاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىل­دى، – دەيدى باسقارما باسشىسى، – قىزىل سۋدىڭ قاۋپىن تاپ باسىپ ءبىلىپ وتىرعانىمىز ارتىقتىق ەتپەيدى. مۇنداي بولجامدى ناۋ­رىز تۋا مىقتاپ قولعا الىپ، قىزىل سۋ جۇرە باستاعان كەزدە اپتا سايىن وتكىزەمىز.

وڭىردەگى ەڭ باستى ماسەلە، گيدروتەحنيكالىق قۇرىلعىلاردىڭ ابدەن توزىعى جەتكەندىگى. بۇل ماسەلە قانشاما ۋاقىتتان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن وڭىنان شەشىلگەن جوق. ماسەلەن، وبلىستاعى قۇرىلعىلار وتىز جىلدان استام ۋاقىت بويى ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەگەندىكتەن، ابدەن توزىعى جەتكەن. «جامان ايتپاي جاقسى جوق» دەمەكشى، كوكتەمگى قار سۋىنىڭ سىناعى سۇراپىل بولسا، توتەپ بەرۋى دە نەعايبىل. مامانداردىڭ ەسەپتەۋىنە قاراعاندا، 70 پايىزىنىڭ توزىعى جەتكەن.

– جان-جاقتى تەكسەرۋلەردىڭ ناتيجەسى بويىنشا 3 گيدروتەحنيكالىق قۇرىلعىنىڭ اپاتتى جاعدايدا ەكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا، بۇلاندى اۋدانىنداعى «يۆانكوۆسكايا»، شورتاندى اۋدانىنداعى «نەگىزگى»، بۋراباي اۋدانىنداعى «ۆەدەنوۆكا» بوگەتتەرى. وعان قوسا، 18 قۇرىلعىنىڭ قانا­عاتتانعىسىز ەكەنىن ايتا كەتەتىن بولساق، جاعدايدىڭ قانشالىقتى كۇردەلى ەكەنى كورىنىپ تۇر. بۇل ورايدا، ارشالى اۋدانىنداعى «اناركول»، استراحان اۋدانىنداعى «قىزىل جۇلدىز»، بۇلاندى اۋدانىنداعى «پروحوروۆ-كولوكولوۆسكايا» بوگەتتەرىنىڭ جاعدايى ءتىپتى اۋىر، – دەيدى ەركەن كوشپاي ۇلى.

قازىر وسى كەمشىلىكتەردى جويۋ جۇمىس­تارى ءىشىنارا قولعا الىنعان. ماسەلەن، «يۆانكوۆسكايا» بوگەتى ءىس جۇزىندە تولىعىمەن بوساتىلىپ، سۋ بۇرۋ كانالى جابدىقتالۋدا. «نەگىزگى» بوگەتى بويىنشا اۋداننىڭ بيۋدجەتى­نەن 40 ملن تەڭگەگە جۋىق قاراجات ءبولىنىپ، جون­دەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. مىنە، وسىن­داي قاداۋ-قاداۋ ءىس قولعا الىنعانىمەن، تۇتاس­تاي العاندا ءالى دە قاۋىپ از ەمەس.    

«ەرتە قامدانعاننىڭ ەسەسى كەتپەيدى» دەلىنگەنىمەن، جىل سايىن بيۋدجەتتەن قىرۋار اقشا بولىنەتىن وسى شارۋانىڭ ءبىرجولا تاپ-تۇيناق­تاي اياقتالمايتىنى قايران قالدى­رادى. باعىتتالعان مول قارا­جاتقا ەندىگى وزەن اڭ­عارىن قوپسىعان توپى­راقپەن ەمەس، قورعا­سىنمەن قۇيىپ تاستايتىن ۋاقىت بولدى.

اقمولا وبلىسى