مالساق قاۋىمعا نەگە قوڭ بىتپەيدى؟

بۇل جايىندا مەملەكەت باس­شىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ­تىڭ «ادىلەتتى مەملەكەت. ءبىر­تۇتاس ۇلت. بەرەكەلى قوعام» ات­تى جولداۋىندا «اۋىل شارۋا­شىلىعىن دامىتۋ – نەگىزگى پروبلە­مانىڭ ءبىرى. وسى سالاداعى احۋال مەم­لەكەتىمىزدىڭ ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىز­دىگىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى. ەلىمىز­دىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى­نىڭ كولەمىن جانە ونىڭ قوسىمشا قۇنىن ارتتىرۋ قاجەت» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن.

مال شارۋاشىلىعىنىڭ ادىمىن اشتىرماي، تۇساۋ بولىپ جاتقان تۇيتكىل تۇس از ەمەس. وسى تاراپتا كۇندى تۇنگە، ءتۇندى كۇنگە ۇلاستىرىپ، تالماي ەڭبەك ەتىپ جاتقان اۋىل ەڭبەككەرلەرى قۇددى ءبىر ۋادە­لەسىپ قويعانداي العا ۇمتىلعان قا­دامىنا تۇساۋ بولىپ تۇسكەن تۇس­تارىن بىردەي ايتادى. بۇل ەڭ ال­دىمەن جايىلىم مەن شابىن­دىق ماسەلەسى. بۋراباي اۋدانىن­داعى «بەلگىباي» شارۋا قوجالى­عىنىڭ باسشىسى بەلگىباي وماروۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازىر بەسباتپان بەينەتتى بەلدەن كەشىپ جۇرگەن سىڭايلى.

– ەردىڭ جاسىنا تولعان سوڭ ەلگە بەت بۇرعىم كەلدى. بالا جاسىمنان كوز كورىپ، قول ۇيرەنگەن شارۋا­شىلىقپەن اينالىسۋعا اڭسارىم­نىڭ اۋعانى، – دەيدى شارۋا قوجا­لىعىنىڭ باسشىسى، – قازىر اعىنان جارىلىپ اقيقاتىن ايتسام، قۇلشىنىس كەمىپ، بەتىم قايتىپ قالدى.

ءۇي جىققانداي ەكپىنىن ۇيىتقان تۇسىن تاراتىپ ايتا كەتەلىك. الدىمەن، شابىندىق جايى. اتالعان شارۋا قوجالىعىندا بۇل مۇلدە جوق. بار بولعانى 108 گەكتار جايىلىم جەرى بار ەكەن. ال باعىمداعى قارا مالىنىڭ سانى – 53 باس.  عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنە قاراعاندا، ءار مالعا 9-10 گەكتار جايىلىمدىق جەر قاجەت. وسى ەسەپپەن العاندا شارۋا قو­جا­لى­عىنىڭ جايىلىمدىق جەرى 11 باسقا عانا لايىقتى. ءبىر قورا مالدى توقىمداي جەر­گە ءيىرىپ باققان سوڭ بۋرابايدىڭ باۋرايى قانشا جەردەن قۇنارلى بولسا دا تۇياقكەستى بولىپ، شىلدەنىڭ قارا قارعانىڭ ميى قاينايتىن ىستىعىندا شاڭى شىعىپ جاتادى. قارا مالدىڭ تىسىنە ىلىنەر ءشوپ سەلدىرەگەن سوڭ قوڭ قاي­دان جينالسىن؟! ال شابىندىق جەردىڭ بول­ماۋى مال اسىراۋعا مۇمكىندىك بەرمەي تۇر.

– سولتۇستىكتە قىس ۇزاق. قارا مال كەمى 7 اي بويى قولعا قارايدى، – دەيدى شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى، – شابىندىق جەر بولماعاننان كەيىن مال ازىعىن جىل سايىن ساتىپ الۋعا ءماجبۇرمىن. قازىر ءبىزدىڭ توڭىرەكتە جەمشوپ قىمباتتاپ كەتتى. قوڭىر كۇزدە جيناعان جەمشوبىم ازايىپ قالدى. بيىل قىستان شىعا الامىن با، جوق پا دەپ الاڭداۋلىمىن. ءشوپ تابىلعانىمەن، باعاسى قىمبات. ءبىر تونناسى 40 مىڭ تەڭگە، ارپانىڭ ءبىر تونناسى – 85-90 مىڭ تەڭگە.

كۇز جاۋىن-شاشىندى بولدى، قىستىڭ باسىندا دا ىلعالى مول قار سوقتالا­نىپ جاۋىپ تۇردى دا، اياز سوققاندا سىرەسىپ قاتىپ قالدى. قازىر اتان جىلىك ايعىر، قۋاتى مول ماما بيەلەر بولماسا، تاي-جاباعى قولعا قاراۋدا. زەرەندى، ساندىقتاۋ توڭىرەگىندەگى مالساق قاۋىم جىلقىلارىن ۇستاپ باعىپ وتىر. اۋىلداعى اعايىن قامبار اتانىڭ تۇقىمىن جىل ون ەكى اي بويى تەبىندە ءوز كۇنىن ءوزى كورەدى دەپ ەسەپتەپ، قىسقا مۇقيات قامدانا بەرمەيدى. بيىلعىداي قىستا ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى قولعا قاراعان سوڭ، جەمشوپتىڭ باعاسى كۇرت قىمباتتاپ كەتتى. «بەلگىباي» شارۋا قوجالىعى باسشىسىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۋراباي باۋرايىن ازىرگە مۇنداي قاۋىپ جايلاعان جوق. قىس دەندەپ ەنگەنشە قارا مالىن جايىپ باعىپ، جەمشوبىن ۇنەمدەگەن ەكەن.

2019 جىلى سلوۆاكيادان سيممەنتال تۇقىمدى سيىر ساتىپ الىپ، شارۋاشىلىعىن باستاعان بەلگىباي وماروۆتىڭ ويعا العان جوسپارى از ەمەس ەدى. ايتسە دە ۇيدەگى ويدى بازارداعى نارىق بۇزىپ تۇر. سونىڭ ءبىرى، قولدان ۇرىقتاندىرۋ ماسەلەسى.

– بۇل ارادا ەكپىن ءتۇسىرىپ ايتا كەتەتىن ءبىر جاي بار، – دەيدى شارۋاشىلىق باسشىسى، – ەگەر سيىردى قولدان ۇرىقتاندىرماساق، بۇزاۋىنا اسىل تۇقىمدى دەگەن انىقتاما بەرىلمەيدى. انىقتاماسى، ەسەپتىك ءنومىرى بولماعاننان كەيىن وسى توڭىرەكتەگى تۇقىمى ازعان قارا مالدىڭ ەسەبىندە. تيىسىنشە باعاسى دا تومەن. بىزگە مال ءتولىن ساتۋ ءۇشىن انىقتاما قاجەت. سوندىقتان، امالسىز قولدان ۇرىقتاندىرۋ ستانسالارىنىڭ قىز­­مەتىنە جۇگىنەمىز. استانا قالا­سىنداعى وسىنداي ءبىر ستانسامەن كەلىسىمشارت جاساپ، بىرنەشە جىل بويى قىزمەتىن پايدالاندىق. بىراق كوڭىلىم تولمايدى. مىسالى، وتكەن جىلى 35 سيىرىمنىڭ 15-ءى قىسىر قالدى.

مال يەسىنىڭ وكپەسى قارا قازانداي. ونى دا تۇ­­سى­نۋ­گە بولادى. اينالدىرعان 35 سيىر­دىڭ 15-ءىنىڭ قىسىر قالۋى ۇلكەن شىعىن. ويت­­­كەنى ول سيىرلاردىڭ سوڭىنان نە ءتول ەرمەي­دى، نە ساۋعا كەلمەيدى. اياعىندا الگى 15 سيىر­­دى ءبىر جىل بويى تەككە باعادى. سو­يىپ ساتۋ­عا تاعى كەلمەيدى. مال باسىن ءوز ءتولى ەسە­بىنەن كوبەيتۋدى مۇرات تۇتقان شا­رۋا­شىلىققا ءبىر قولىن ەكى ەتە الماي وتىر­عاندا، باعىمداعى جارتى مالىن پىشاققا جىعۋ قىپ-قىزىل شىعىن. يگىلىكتى ءىستى باس­تاعان كەزىندە مال تۇقى­مىن قاپىسىز دۇ­رىس تاڭ­­داعانىنا ءوزى دە ريزا. سيممەنتال – ەت­تى ءارى ءسۇتتى تۇقىم. تولدەرى 20 ايدىڭ توڭى­رەگىن­دە 4 تسەنت­نەرگە ەركىن جەتىپ قالادى، ءسۇت­تىڭ ماي­­لى­لىعى 5،3 پايىزعا جەتەدى. قازىر ءسۇت زا­ۋىت­­­تارىنا ءار ليتر ءسۇتتى 200 تەڭگە­نىڭ كو­لە­­مىندە وتكىزىپ جاتىر. ولاي بولاتى­نى، ماي­­لى­لىعى ەسەپكە الىنعان. سيىر­لارىنىڭ اۋزى كوك شوپكە ىلىككەن سوڭ تاۋلىگىنە 20 ليتر­­گە دەيىن ءسۇت بەرۋى مۇمكىن. سول كەزدە ءتاپ-ءتاۋىر تابىس تابادى.

بيىل بۇزاۋسىز قالماۋى ءۇشىن قولدان ۇرىقتاندىرۋدىڭ ساپالى قىزمەتىن كور­سەتەتىن مەكەمە ىزدەمەك. شارۋا قوجا­لىعى باسشىسىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل جالعىز ءوزىنىڭ باسىندا عانا دۇنيە ەمەس، ماڭايداعى بارلىق دەرلىك مالساق قاۋىمنىڭ تارتىپ وتىرعان مەحناتى. قانى شىعىپ تۇرعان ماسەلەنى تالاي رەت كوتەرگەن. ايتسە دە ءالى شەشىمىن تاپپاپتى. قيىندىقتان شىعار جالعىز جول – تابىنعا اسىل تۇقىمدى بۇقالاردى قوسۋ. بىراق ول كەزدە مال تۇقىمىنىڭ اسىل ەكەندىگىن انىقتايتىن انىقتامانى قايدان الماق. ەندىگى ءبىر ماسەلە، مال باسىن كوبەيتۋ. باعىمداعى مالى ەلۋ باسقا جەتپەگەن شارۋا قوجالىعى مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن سۋبسيديادان دامەتە المايدى.

– سوندا ءبىز سياقتى 35-40 اسىل تۇ­قىم­­دى سيىر باعىپ، بەينەتىن بەلدەن كە­شىپ جۇرگەندەر قايتپەك؟ – دەيدى شار­ۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى، – ءبىزدىڭ قولى­مىزدى بايلاپ وتىرعان شابىندىق، جايى­لىمدىق جەردىڭ جوقتىعى عوي. ايتپەسە، ءبىز دە كوبەيتەر ەدىك. ءورىسىمىزدى كوبەيتىپ، قونىسىمىزدى بەرەكەگە اينالدىرماس پا ەدىك. «اتتىنى كورىپ، جاياۋدىڭ اياعى تالادى» دەگەندەي، جۇرت جارىلقانىپ جاتقان كومەكتى ءبىز دە كورۋگە ىنتالىمىز.

ءوز ەڭبەگىنە جالىنعان شارۋا قوجالى­عى مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن كومەكتەن قاعىلسا دا ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىپ جاتىر. وتكەن جىلى 5 ملن 700 مىڭ تەڭگەگە ءسۇت سالقىنداتاتىن توڭازىتقىش ساتىپ الىپتى. 6 ملن 500 مىڭ تەڭگەگە مال ازىعىن تاراتاتىن قۇرىلعى العان. جەمشوپ تاسيتىن سۋ جاڭا تراكتور مەن ءشوپ تايلاعىشتى دا قىمباتتىعىنا قاراماي قالتاسىنىڭ ءتۇبىن قاعىپ العان كورىنەدى. ونسىز العا باسۋ تاعى جوق. ايتەۋىر وسى شارۋامەن اينالىسقان سوڭ مۇمكىندىگىنشە قامدانا بەرمەك. العا باسامىن دەپ ۇمتىلعان وسىنداي شارۋالاردى قولتىعىنان دەمەسە، قىر اسىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. دەمەك الداعى ۋاقىتتا ازىق-ت ۇلىك مولشىلىعىن جاساۋعا ءوز ۇلەسىن قوسىپ جاتقانداردى ەسكەرگەن دۇرىس-اۋ.     

مال باسىن كوبەيتەر-اۋ، بىراق سول مالعا يە بولاتىن مالشى مەن ساۋىنشى تابۋ ەل ىشىندە كادىمگىدەي شەشىلۋى قيىن تۇيىنگە اينالعان ءتۇرى بار. وسى شارۋا قوجالىعى ايىنا 120-130 مىڭ تەڭگە تولەسە دە، مالشى تابا الماي وتىر. امالسىزدان بار مەحناتتى وزدەرى شەگۋدە. جوعارىدا اتالعان ەڭبەكاقى ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابا الماي وتىرعان اۋىلداعى جاستار ءۇشىن ءتاپ-ءتاۋىر تابىس ەمەس پە؟!

مال شارۋاشىلىعىن ورگە باستى­رۋدىڭ جولىندا كەسە-كولدەنەڭ جاتقان بىرقاتار قيىندىق وسىنداي. شەشىمىن تاپپاسا، بەرەكەنىڭ ءۇيىرىلۋى دە قيىن.

اقمولا وبلىسى،

بۋراباي اۋدانى