بەلبەۋدى تارتا بايلاپ، قويا جەيمىز بە؟..

دەپۋتاتتاردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، بازالىق مولشەرلەمەنى كوتەرۋ كرەديت مولشەرلەمەسىن اۆتوماتتى تۇردە وسىرۋگە الىپ كەلەدى جانە بيزنەستى قارجىلاندىرۋدى قيىنداتا تۇسەدى. بۇل شارا تەك ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر مەن دەپوزيتىندە مول قاراجاتى بار ادامدارعا عانا پايدالى. باسقاشا ايتقاندا، بايلار باي تۇسەدى، ال كەدەيلەر باعانىڭ وسۋىنە بايلانىستى ءتىپتى كەدەيلەنە بەرمەك.

ۇكىمەت ماجىلىسمەندەردىڭ اتالعان دەپۋتاتتىق ساۋالىنا قايتارعان رەسمي جاۋابىندا ۇلتتىق بانكتىڭ پوزيتسياسىن قولدايتىنىن مالىمدەدى. ناقتى ايتساق، ۇكىمەت ۇلتتىق بانك ينفلياتسيانى تۇراقتاندىرۋعا باعىتتالعان اقشا-كرەديت ساياساتىن جالعاستىرىپ وتىر دەپ سانايدى. شەنەۋنىكتەردىڭ ويىنشا، بازالىق مولشەرلەمەنى ارتتىرۋ تۇرعىنداردىڭ تۇتىنۋىن، ياعني ءىشىپ-جەۋىن، كيىم ساتىپ الۋىن ازايتىپ، ارتىلعان اقشالارىن بانكتەردە ساقتاۋىن ىنتالاندىرا تۇسپەك. بۇل كوزقاراس قازەكەمنىڭ «تارتا جەسەڭ، تاي قالادى، قويا جەسەڭ، قوي قالادى، قويماي جەسەڭ، نەڭ قالادى؟» دەگەن ناقىل ءسوزىن ەسكە تۇسىرگەندەي. ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەتتىڭ وسى «بەلبەۋدى تارتا بايلاپ، قويا جەۋدى» ۇسىنعان ساياساتى اقشاسى كوپتىكتەن اۋزى تاماقتان بوسامايتىن كىسىگە بەك پايدالى بولۋى مۇمكىن، بىراق «كورپەسى باسىنا تارتسا، اياعىنا جەتپەي، اياعىنا تارتسا، باسىنا جەتپەي»، كەدەيلىكتەن كوپ نارسەدەن تارتىنىپ، ءتىپتى تويىپ تاماق تا جەمەي، اشقۇرساق جۇرگەن ادامعا قالاي تيەر  ەكەن؟

ارينە، ۇكىمەت از قامتاماسىز ەتىل­گەن ازاماتتاردىڭ جاعدايىن ويلاماي وتىرعان جوق. ەڭ تومەنگى جالاقى بيىل 17 500 تەڭگەگە كوبەيتىلىپ، 60 مىڭ تەڭگەگە جەتكىزىلگەندىكتەن، 1،7 ملن جالدامالى جۇمىسكەردىڭ جاعدايى ءبىرشاما جاقساردى. ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرى كەلەسى جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ تاعى 10 مىڭ تەڭگەگە كوبەيتىلىپ، 70 مىڭ تەڭگەنى قۇرايتىن بولادى. بۇعان قوسا، جاسىنا بايلانىستى زەينەتاقى تولەمدەرى 10،5 پايىزعا كوتەرىلمەك. الايدا ۇكىمەت زەينەتاقىنى ينفلياتسيا دەڭگەيىنەن 2 پايىز ارتىق مولشەردە كوبەيتىپ كەلگەن يگى ءداس­تۇرىن «ەستەن شىعارىپ» العان سياقتى. ويتكەنى ۇلتتىق بانكتىڭ بولجامى بويىنشا بيىل جىلدىق ينفلياتسيا 20-21 پايىز دەڭگەيىندە قالىپتاسادى، ال ونىڭ شارىقتاۋ شەگى 2023 جىل­دىڭ 1-توقسانىندا بولاتىن كورىنەدى. تۇتاستاي العاندا، كەلەسى جىلى ينفلياتسيا دەڭگەيى 11-13 پايىز شاماسىن­دا بولادى دەپ بولجانىپ وتىر. دەگەن­مەن، بيىل الەۋمەتتىك تولەمدەر، سونىڭ ىشىندە زەينەتاقىلار دا ەكى مارتە يندەكساتسيالانعانىن ەسكەرسەك، ۇكىمەت كەلەسى جىلى دا سونداي قامقورلىق جاسايدى دەپ دامەلەنۋگە بولار. ء«ۇمىتسىز – شايتان» دەگەن عوي...

ونىڭ ۇستىنە، ۇكىمەت قازىر الەۋمەت­تىك ماڭىزى بار ازىق-ت ۇلىك تاۋارلارىن ساتىپ الۋعا جۇمسالاتىن شىعىستىڭ ءبىر بولىگىن قايتارۋ ءۇشىن «الەۋمەتتىك ءاميان» مەحانيزمىن ەنگىزۋدى قاراس­تىرىپ جاتىر. ول 2023 جىلعى 1 قاڭ­تار­دان باستاپ ىسكە قوسىلماقشى. سون­داي-اق تۇرعىنداردى اقشالاي ەمەس قولداۋ شارالارى دا جوسپارلانىپتى. ماسەلەن، استانا قالاسى بويىنشا قاناتقاقتى جوبا رەتىندە 2 مەملەكەتتىك قىزمەتتى كورسەتۋ قولعا الىنۋ ۇستىندە. ولار – جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر وقۋشىلارىنىڭ كەيبىر ساناتتارىن تەگىن جانە جەڭىلدىكپەن تاماقتاندىرۋ، سونداي-اق ازاماتتاردىڭ كەيبىر سانات­تارىنا ءدارى-دارمەكتەر مەن مەدي­تسي­نالىق بۇيىمداردى اپەرۋ. بۇل رەتتە ۇكىمەت الەۋمەتتىك كومەككە اسا مۇق­تاج وتباسىلاردى انىقتاپ، دەر كەزىن­دە مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىن كور­سەتۋ ماقساتىندا وتباسىنىڭ تسيفرلى كارتاسى مەن «الەۋمەتتىك ءامياندى» ينتەگراتسيالاۋدى كوزدەپ وتىر.

ارينە، ءبارى دە ەكونوميكانىڭ جاعدايى الداعى ۋاقىتتا قالاي بولاتىنىنا بايلانىستى. «اۋزىڭا – ماي» دەگەندەي، ۇلتتىق بانكتىڭ بولجامى جامان ەمەس. بيىل تاۋ-كەن ءوندىرىسىن قوسپاعاندا، ەكونوميكانىڭ نەگىزگى سەكتورلارى جىلدام ءوسۋ ۇستىن­دە. ال تاۋ-كەن ءوندىرىسى سالاسىندا ءونىم شىعارۋدىڭ تومەندەۋى كەي­بىر كەن ورىندارىن جوندەۋدىڭ، سون­داي-اق قا­لىپتاسقان لوگيستيكانىڭ بۇزى­لۋى­نىڭ سالدارى ەكەنى بەلگىلى. جالپى، بيىل ىشكى جالپى ءونىمنىڭ ءوسۋى 2-3 پايىز شەگىندە بولىپ، كەلەسى جىلى 3-4 پايىزعا دەيىن جەتپەك. بۇل مۇناي ءوندىرۋ ءبىرشاما قالىپتى بولعانىمەن، بۇرىن بولجانعان سىرتقى سۇرانىستىڭ السىرەۋىنە جانە كەيدە قازاقستان ەكسپورتىن الەمدىك نارىقتارعا جەتكىزۋ­دە تۋىندايتىن پروبلەمالارعا بايلانىستى. سودان كەيىن ىشكى جالپى ءونىمنىڭ ءوسۋى تۇراقتالادى دەپ بولجانىپ وتىر. مۇناي ءوندىرۋدىڭ ۇلعايۋى­نا بايلانىستى ەكسپورتتىڭ ءوسۋى، سونداي-اق ءۇي شارۋاشىلىقتارى تاراپىنان سۇرانىس قالىپتى بولعان كەزدە ينۆەستيتسيالاردىڭ ۇلعايۋى نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشتەرگە اينالماق. ناتي­جەسىندە، 2024 جىلى ىشكى سۇرانىستىڭ وسۋىنە بايلانىستى ينفلياتسيا 7-9 پا­يىز شاماسىندا بولادى دەگەن بولجام بار. ودان ءارى ينفلياتسيالىق جاعدايدىڭ جەڭىلدەۋىنە جانە ءداندى داقىلدار­دىڭ باعاسى تۇراقتالۋىنا قاراي ينفلياتسيا بىرتىندەپ تومەندەپ، نىسانالى باع­دارعا جەتۋگە مۇمكىندىك بەرمەك.

ۇلتتىق بانك ينفلياتسيا بويىنشا بولجامدى ەسكەرە وتىرىپ، بازا­لىق مولشەرلەمەنى كوتەرۋ تسيكلىن اياق­تاۋعا جاقىنداعانىن مالىمدەدى. ونىڭ قازىرگى دەڭگەيىن جەتكىلىكتى جوعا­­رى مولشەردە دەپ باعالاپ وتىر. بازا­­لىق مولشەرلەمەنى ۇزاق ۋاقىت بويى وسى ماندە ساقتاۋ ينفلياتسيانى تۇراق­تاندىرۋعا جانە ونى ورتا مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا بىرتىندەپ تومەندەتۋگە جاعداي تۋعىزباق. ينفلياتسيانى كۇرت ۇلعايتاتىنداي توسىن وزگەرىس بولماسا، اقشا-كرەديت ساياساتىن ودان ءارى قاتاڭداتۋ ىقتيمالدىلىعى تومەن.

ۇلتتىق بانك ينفلياتسيانىڭ كۇشەيۋى­نە اكەپ وتىرعان فاكتورلاردىڭ ءبىرى – ازىق-ت ۇلىك باعاسىنىڭ تىم قىمباتتاپ كەتۋى ەكەنىن اتاپ كورسەتتى. وسى ورايدا ماجىلىسمەن امانجان جامالوۆتىڭ: «وتكەن ون اي ىشىندە ازىق-ت ۇلىك ينفلياتسياسى 23 پايىزدان اسىپ ءتۇستى. ءتىپتى كوك تە قىمباتتاپ كەتتى. جاقىن ارادا ايەلدەرگە گۇل شوعىن ەمەس، اسكوك نەمەسە اقجەلكەن شوعىن سىيلايتىن شىعارمىز. بۇعان توقتاۋ بولمايتىنعا ۇقسايدى»، دەگەن سىني ءسوزىنىڭ جانى بار. سەبەبى ۇكىمەتتىڭ بيىلعى 15 اقپاندا قابىلداعان ينفلياتسيا دەڭگەيىن باقى­لاۋ جانە تومەندەتۋ بويىنشا 2022-2024 جىلدارعا ارنالعان شارالار كەشەنىندە ىشكى نارىقتا وتاندىق تا­ۋارلاردى كوبەيتۋ، انتيمونوپوليالىق رەتتەۋ، بولشەك ساۋدانى قولداۋ، ساۋ­دا ينفراقۇرىلىمىنىڭ تيىمدىلى­گىن ارتتىرۋ، الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-ت ۇلىك تاۋارلارىنىڭ ۇستەمەسى 15 پايىزدان اسىرىلماۋىن قاداعالاۋ كوزدەلگەنىمەن، ونىڭ ناتيجەسى ازىرگە كوڭىل كونشىتپەيدى. اسپانعا شارىقتاپ بارا جاتقان ازىق-ت ۇلىك باعاسى – سونىڭ ايعاعى. ەندىگى ءۇمىت – ىشكى نارىقتى تاۋارلارمەن تولىقتىرۋ جانە وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەرگە قولايلى جاعداي جاساۋ ماقساتىندا قۇرىلىپ جاتقان ۇلتتىق تاۋار وتكىزۋ جۇيەسىندە (ۇتج). بۇل جەكەمەنشىك كوتەرمە-تاراتۋ ورتالىقتارى، كوكونىس قويمالارى، الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراتسيالار جانە باسقا ساۋدا ۇيىمدارى قوسىلاتىن بىرىڭعاي اقپاراتتىق جۇيە بولىپ سانالادى. ۇتج ساۋدا ۇيىمدارىنىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلىن ۇيلەستىرىپ، وڭىرلەر اراسىندا ونىمدەر الماسۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە، باعا بەلگىلەۋدىڭ اشىقتىعى مەن بولجامدىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە، تاۋارلاردىڭ كولەڭكەدەگى اينالىمىن زاڭداستىرۋعا مۇمكىندىك تۋعىزىپ، تۇتاستاي العاندا، وڭ ماكرو­ەكونوميكالىق اسەر بەرۋگە ءتيىس. بۇل مودەلگە بيۋدجەت قارجىسى جۇمسال­ماي­تىنىن دا ايتا كەتكەن ءلازىم. تەك وسى باستاما كەيبىر مۇددەلى تاراپتاردىڭ كورىنبەيتىن كەدەرگىلەرىنە تاپ بولىپ، سوزباققا سالىنىپ كەتپەي، تەزىرەك ىسكە اسىرىلعانى ءجون.

 ۇكىمەت الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-ت ۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعاسى كوبىنەسە تۇرعىن ۇيلەر جانىنداعى دۇكەندەردە تىم قىمباتتاپ كەتەدى دەپ سانايدى. مەملەكەت باسشىسى ميكرو جانە شاعىن كاسىپكەرلىكتى تەكسەرۋگە موراتوري جاريالاعاندىقتان، مەملەكەتتىك ورگاندار ونداي ۇساق ساۋدا ورىندارىن ءوز بەتىنشە تەكسەرە المايدى. ال ولاردى جوسپاردان تىس تەكسەرۋ كاسىپكەرلىك كودەكستىڭ 144-بابىنىڭ 3-تارماعىنا سايكەس تەك تۇرعىنداردان شاعىم تۇسكەندە عانا جۇرگىزىلەدى. وسى ماقساتپەن ساۋدا جانە ينتەگراتسيا مينيسترلىگى ساۋدا كوميتەتىنىڭ اۋماقتىق دەپارتامەنتتەرىندە كولل-ورتالىقتار قۇرىلعان. ولارعا تۇسكەن شاعىمدار بويىنشا جۇرگىزىلگەن تەكسەرىستەر ناتيجەسىندە الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-ت ۇلىك تاۋارلارىن ءتيىستى قۇجاتتارسىز ساتىپ جۇرگەن ساۋداگەرلەر اشكەرەلەنىپ، قولدانىستاعى زاڭناماعا سايكەس اكىمشىلىك جازاعا تارتىلعان. بۇعان قوسا، 48 ادامنىڭ مەملەكەتتىك كىرىستەر ورگاندارىندا تىركەلمەستەن، كوتەرمە ساۋدامەن زاڭ­سىز اينالىسىپ جۇرگەنى انىقتالعان. دەمەك، ءۇيىمىزدىڭ ماڭىنداعى دۇكەندەگى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ازىق-ت ۇلىك تاۋارلارى باعاسىنىڭ ءوسۋىن ءھام ينفلياتسيانى تەجەۋگە ءسال دە بولسا ىقپال ەتۋ – ءبىزدىڭ ارقايسىمىزدىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىمىزعا دا بايلانىستى.