اسكەري كافەدرا اسكەرگە بارعىسى كەلمەيتىندەرگە ارنالعان با؟

كوللاجدى جاساعان قونىسباي شەجىمباي، «EQ»

«كەڭەس زامانىندا ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ اۋىلدان كەتكىم كەلمەي، كەڭشاردا مالشى بولىپ جۇرگەنىمدە كوكتەمگى اسكەرگە شاقىرۋعا ىلىكتىم. سول كەزدەگى بۇكىلوداقتىق قۇرىلىس – بايكال-امۋر ماگيسترالىن (بام) سالىساتىن قۇرىلىس باتالونىنا باراسىڭ دەدى اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتتاعىلار. ءبىر اۋىلداسىمىزدان قۇرىلىس باتالوندارىندا الىمجەتتىك ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعانىن ەستىگەن ەدىم. زارەم ۇشىپ كەتتى. سوندىقتان ءبىر سەبەپ ايتىپ، كۇزگى شاقىرۋعا قالدىرۋدى سۇرادىم. قۇداي وڭداعاندا ءوتىنىشىم قابىل الىندى. سودان سوڭ بام-داعى قۇرىلىس باتالونىنا بارىپ، «شالداردان» تاياق جەمەۋ ءۇشىن الماتىعا اتتانىپ، اسكەري كافەدراسى بار جوعارى وقۋ ورنىنا وقۋعا ءتۇستىم...»، دەگەن ەدى ءبىر جولداسىم. كەڭەس زامانىنان «مۇرا» بولىپ قالعان اسكەردەگى الىمجەتتىك ماسەلەسى قازىر دە كوپتەگەن جاس جىگىتتى ۇرەيلەندىرىپ، ولار اسكەرگە بارماۋدىڭ ءبىر امالى رەتىندە اسكەري كافەدراسى بار ۋنيۆەرسيتەتتەرگە وقۋعا ءتۇسىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. مۇنى جاقسى بىلەتىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باسشىلارى اسكەري كافەدرا اشۋدى قوسىمشا تابىس كوزى سانايدى. كەيىنگى التى جىل ىشىندە 11 جوو-دا اسكەري كافەدرا اشىلعانى – سونىڭ ايعاعى. ءسويتىپ، بۇگىندە ەلىمىزدەگى 120 جوو-نىڭ 36-سى نەمەسە 30 پايىزى زاپاستاعى وفيتسەرلەر دايارلاۋمەن اينالىسىپ جاتىر. ال كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقستانداعى جوو-لاردىڭ نەبارى 12-ندە عانا اسكەري كافەدرا بار ەدى. ونىڭ ۇستىنە، اسكەري كافەدراسى جوق جوو-لارعا تۇسكەن جاس جىگىتتەر دە باسقا ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ اسكەري كافەدراسىندا اقىلى نەگىزدە وقىپ، اسكەرگە بارماۋدىڭ امالىن جاساپ ءجۇر.

شىنتۋايتىندا، اسكەري كافەدرا­سى بار جوو ستۋدەنتتەرى اپتاسىنا ءبىر كۇن­دى «اسكەري دايىندىق» پانىنە ارناي­­تىن­دىقتان، بۇل ولاردىڭ نەگىزگى مامان­دىقتارىنىڭ وقۋ باعدارلاماسىن يگەرۋىنە تەرىس اسەرىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز.

وسى رەتتە الدىڭعى قاتارلى قارۋلى كۇشتەرگە يە باسقا مەملەكەتتەردىڭ كەي­بى­رىن­دەگى جوو-لاردا اسكەري كافەدرا جوق­تىعىن ايتقان ءجون. ماسەلەن، رەسەي فەدەراتسياسىندا 2019 جىلدان باستاپ ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ اسكەري كافەدرالارى تاراتىلىپ، ولاردىڭ بازاسىندا قورعا­نىس مينيسترلىگىنىڭ باسشىلىعىمەن 33 اسكەري وقۋ ورتالىعى ء(اوو) قۇرىلعان. قازىر ولاردىڭ جالپى سانى 93-كە جەتكەن. ولاردا جىلىنا 10 500 كادرلىق وفيتسەر، 34 200 زاپاستاعى وفيتسەر، 16 500 زاپاستاعى سەرجانت پەن سارباز دايارلانادى ەكەن. رف ءاوو-لارىنىڭ ەرەكشەلىگى – ولاردى بىتىرگەن تۇلەكتەرگە كەلەسى ءۇش جىل ىشىندە كەلىسىمشارت بويىنشا اسكەري قىزمەت اتقارۋ مىندەتى جۇكتەلەدى. وعان كەلىسپەگەن جاعدايدا تۇلەكتىڭ ءاوو-دا وقۋىنا جۇمسالعان قاراجاتتى وتەۋىنە تۋرا كەلەدى. سەبەبى ءاوو-دا وقۋ رف مەملەكەتتىك بيۋدجەتىنىڭ ەسەبىنەن تەگىن جۇرگىزىلەدى.

قازىرگى كەزدە رف قارۋلى كۇشتەرىنىڭ كەيبىر اسكەري وكرۋگىندە زاپاستان اسكەري قىزمەتكە شاقىرىلعان وفيتسەرلەر سانى وكرۋگتىڭ بارلىق وفيتسەرىنىڭ 20 پايىزىن قۇرايدى، ال باستاپقى اسكەري لاۋازىمداردا ولاردىڭ ۇلەسى 50 پايىزعا جەتكەن كورىنەدى.

ال امەريكا قۇراما شتاتتارىندا 600-دەن استام ازاماتتىق جوو-دا  نەمەسە بارلىق جوو-نىڭ شامامەن 20 پايىزىندا اسكەري دايارلىق ءپانى وقىتىلادى. اقش قارۋلى كۇشتەرى وفيتسەرلەر كورپۋسىنىڭ شامامەن 70 پايىزىن جوو-لاردىڭ اسكەري دايارلىق كۋرستارىن اياقتاعان تۇلەكتەر قۇرايدى. جىل سايىن اسكەري دايارلىق كۋرستارىن بىتىرگەن جاستاردىڭ 50 پايىزدايى تۇراقتى اسكەري بولىمشەلەرگە اسكەري قىزمەتكە الىنادى. مىسالى، اقش-تىڭ تەك قۇرلىق اسكەرىنە عانا جىل سايىن اسكەري دايارلىق كۋرستارىن تامامداعان 4 مىڭداي تۇلەك وفيتسەرلىك قىزمەتكە باراتىن كورىنەدى. اقش قورعانىس مينيسترلىگى، اسىرەسە ازاماتتىق جوو-لاردا دايارلاناتىن اياسى تار مامانداردى – دارىگەرلەردى، فيزيكتەردى، حيميكتەردى، ينجەنەرلەردى، سونداي-اق اسكەري بارلاۋ ماماندارىن قارۋلى كۇشتەر قاتارىنا ءجيى الادى ەكەن.

اقش-تىڭ ازاماتتىق ءبىلىم بەرۋ ۇيىم­دارىنداعى وفيتسەرلەر دايارلاۋ جۇيەسى بو­يىنشا كوللەدجدەردە – ەكى جىلدىق، ال ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءتورت جىلدىق وقۋ مەرزىمى قاراستىرىلعان. ەكى جىلدىق وقىتۋ بويىنشا رەزەرۆ وفيتسەرلەرىن دايارلاعاندا مەملەكەت ولارعا اقى تولەمەيدى. ءتورت جىلدىق باعدارلاما بويىنشا ءبىلىم الۋشىلار ستيپەنديامەن، كىتاپتار مەن وقۋ قۇرالدارىن ساتىپ الۋعا، كولىك شىعىنىن جابۋعا ارنالعان تولەمدەرمەن، تاماقپەن قامتاماسىز ەتىلەدى. بۇعان ايتارلىقتاي قارجى بولىنەدى. الايدا كۋرسانت كەلىسىمشارت تالاپتارىن ورىنداماعان جاعدايدا وعان وفيتسەرلەردى دايارلاۋ جۇيەسى بويىنشا جۇمسالعان بارلىق قارجى سوماسى مەملەكەتكە قايتارىپ الىنادى. وسىعان ۇقساس تولەمدەر مەن كەلىسىمشارت بويىنشا اسكەري قىزمەت اتقارۋدىڭ مىندەتتىلىگى ۇلىبريتانيا مەن فرانتسيادا دا ەنگىزىلگەن.

وسى مىسالدار كورسەتكەندەي، الەمنىڭ جەتەكشى ەلدەرىندە اسكەردى نىعايتۋدا ازاماتتىق جوو-لارداعى اسكەري دايارلىق جۇيەسى ەرەكشە ءرول اتقارادى. اسكەري وقىتىلعان رەزەرۆتى، ونىڭ ىشىندە زاپاستاعى وفيتسەرلەر مەن سەرجانتتاردى الدىن الا دايارلاۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن قازىرگى زامانعى سوعىستار مەن جەرگىلىكتى اسكەري جانجالدار تاجىريبەسى راستاپ وتىر.

ونىڭ ۇستىنە، قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، ەلىمىزدەگى اسكەرگە شاقىرۋ جاسىنداعى ازاماتتار جاستاردىڭ جالپى سانىنىڭ شامامەن 19 پايىزىن عانا قۇرايتىنىن، ياعني ازدىق ەتىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، اسكەري وقىتىلعان رەزەرۆتى جيناق­تاۋعا قاجەتتىلىك بار. ال ونىڭ نەگىزگى ءتاسىلى جوو-لاردىڭ اسكەري كافەدرالارى بازاسىندا ەل ازاماتتارىن زاپاستاعى وفيتسەرلەر جانە زاپاستاعى سەرجانتتار باعدارلامالارى بويىنشا دايارلاۋ بولىپ سانالادى.

اسكەري كافەدراعا وقۋعا قابىلدانعان ستۋدەنتتەر «اسكەري قىزمەت جانە اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭعا سايكەس اسكەرگە شاقىرۋ ارقىلى وفيتسەرلىك لاۋازىمداردا اسكەري قىزمەت وتكەرۋ تۋرالى مىندەتتەمە قابىلدايدى. الايدا اسكەرگە شاقىرىلىپ جاتقان زاپاستاعى وفيتسەرلەر سانى كوپ ەمەس. مىسالى، ۇكىمەتتىڭ بيىلعى «زاپاستاعى وفيتسەرلەردى اسكەري قىزمەتكە شاقىرۋ تۋرالى» قاۋلىسىنا سايكەس نەبارى 190 زاپاستاعى جاس وفيتسەر، سونىڭ ىشىندە قارۋلى كۇشتەرگە – 150، ال ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ شەكارا قىزمە­تىنە 40 مامان اسكەري قىزمەتكە شاقى­رىل­عان. ارينە، بۇل اسكەرىمىزدىڭ قاجەتتى­لىگىن وتەۋگە جەتكىلىكتى بولعانىمەن، جوو-لار مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن بولىنگەن قارجىعا دايارلايتىن زاپاستاعى وفيتسەرلەر سانى ازداي، ولاردى اتا-انالاردىڭ ەسەبىنەن دايارلاپ جاتقانى قانشالىقتى نەگىزدى دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە ويلانۋ قاجەت سياقتى. ويتكەنى اسكەري كافەدرالاردا وقۋ تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاس جىگىتتەردىڭ ءبىر بولىگى ءۇشىن اسكەرگە بارماۋدىڭ امالى ەكەنىن ەسكەرگەنىمىز ءجون.