بەرەكەلى اقباس سيىر

جاقسىنىڭ جالپاق دالاسى مال باعۋعا ءبىرشاما قولايلى ولكە. تەرىساققان توڭىرەگى قارا وتقا تۇنىپ تۇر. تەرىساققان اۋىلىنىڭ تۋماسى سەيىلبەك جولدىباەۆ 2007 جىلى «سوفيا» شارۋا قوجالىعىن قۇرعان. اۋقىمدى ءىستى بىردەن قولعا الماعانى دا بەلگىلى. اۋەلى قابىرعاسىمەن كەڭەسكەن. قاراپ وتىرۋعا بولماس، تىربانىپ تىرشىلىك ەتكەن ءلازىم. بىراق سالماعى بەسباتپان شارۋانى قاي تاراپتان ورىستەتكەن دۇرىس، قولىنان نە كەلەر ەدى، قاي ءىستى باس­تاسا قايتارىمى بولادى دەگەن سان الۋان ساۋال ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، تىنىشىن ابدەن كەتىرگەن. اقىرى اتاكاسىپ مال باعۋدى ءجون كوردى. ونىڭ ىشىندە دە بەينەتى بەسباتپان قارا مال. سولتۇستىكتە قىس ۇزاق. قارا مال تابانداتقان جەتى اي بويى قولعا قاراپ، قورادا تۇرادى. قىرۋار جەمشوپ قاجەت. ال ونى دا­يىنداۋ ءۇشىن تەحنيكاڭ ساقاداي ساي بولۋى ءارى جايىلىم مەن شابىندىقتىڭ دا جەت­كىلىكتى بولۋى شارت. مىنە، وسى ما­سەلەلەردى ەگجەي-تەگجەيلى وي ەلەگى­نەن وتكىزگەن سەيىلبەك مال باعا قالعان كۇندە تۇقىمىن اسىلداندىرۋ كەرەك دەپ شەشتى. كەشەگى كەڭەس زاما­نىندا بۇل توڭىرەكتە قازاقتىڭ اقباس سيىرى باعىلاتىن. مىڭداعان مال­دى باعىتى بەلگىسىز «بارتەردىڭ» جۇت­ىپ قويعانى دا شىندىق. تالاي كەڭشار­لار تاقىرعا وتىرىپ قالدى ەمەس پە؟!

اۋەلى ازدان باستاعان. ايتسە دە، ويىنا العان شارۋا وڭىنان وڭعا­رى­لىپ، تەپكەن تاسى ورگە دومالاي باس­تادى. ەندى ءبىر ءسات ونىڭ سەرپىن بەرگەن سەبەبىن ايتا كەتەلىك. شارۋا قو­جالىعىنىڭ باسشىسى مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋعا دەن قويعان. وندا دا باعىم-كۇتىمىن، ەرەكشەلىگىن، ەڭ باس­تىسى، ارتىقشىلىعىن جاقسى بىلەتىن قازاقتىڭ اقباس مالى. نەگىزىندە مال باققان قازاق قاۋىمى ءتورت ت ۇلىك مالىن تابيعي سۇرىپتاۋدان وتكىزىپ، ءتول تۋىندىسىنا اينالدىردى دەسەك ارتىقتىعى جوق. ءبىر عاجابى، مال دا تابيعاتىنا تارتادى ەكەن. ماسەلەن، وڭ­تۇس­تىكتە، ايتپەسە شىعىستا باعىل­عان سيىرلار بويشاڭ ءارى ءىرى بولىپ كەلە­دى. تابيعاتى قاتالداۋ، قۋاڭ ايماق­تاردا وسىرىلگەن سيىرلاردىڭ دەنەسى شاعىنداۋ بولعانىمەن، تابيعاتتىڭ قاتال سىنىنا ءتوزىمدى. ال اقباس سيىر مالشىنىڭ ماڭداي تەرىن اق­تايتىنى داۋسىز. وقىرمانعا تۇسى­نىك­تى بولۋى ءۇشىن ءتول مالىمىز تۋرا­لى ءبىر اۋىز ءسوز ايتا كەتسەك ارتىق بولماس. كەيىپكەرىمىزدىڭ ايتۋىنا قارا­عاندا، قازاقتىڭ ناعىز اقباس قارا مالى ءتۇسى قىزىل، باۋىرى مەن سيراعى اق بولادى. كەۋدەسى كەڭ، مەيلىنشە ەتتى، اياقتارى قىسقا ءارى بەرىك كەلەدى. مالمەن كوزىن اشقان قاۋىمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ابدەن جەتىلگەن بۇقاسىنىڭ ورتاشا سالماعى 800-900 كيلو توڭىرەگىندە. سيىرىنىڭ ءوزى 450-500 كيلو سالماق تارتسا كەرەك.

– جەتى-سەگىز ايلىق تورپاقتار 200 كيلوعا ەركىن جەتەدى، – دەيدى شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى سەيىلبەك جولدىباەۆ. – مەن قاڭتار ايىندا ءتول الامىن. سوندا بۇزاۋلارىم كۇزگە دەيىن ابدەن كوتەرىلىپ، بويىنا ەت جيناپ، ءوسىپ قالادى. اتام قازاق «مال باققانعا بىتەدى» دەپ تەگىن ايتپاعان. مال باسى كوبەيۋى ءۇشىن سول مالدىڭ ىشىندە ءوزىڭ ءجۇرىپ، بەينەتىن بەلدەن كەشسەڭ عانا بەرەكەنىڭ اۋىلى جا­قىندايدى. ىلكىدەن قالعان عيبرات وسى.

باعزى زاماننان بەرى ءتورت ت ۇلىكتىڭ جايىن ءبىزدىڭ جۇرت جەتىك بىلگەن. كەيبىر تاريحي شىعارمالاردا الاش دالاسىندا كوك شالعىنى بەلدەن كەلەتىن جايىلىمدا وسكەن قازاق­تىڭ قارا مالىنىڭ ەتى رەسەيدىڭ بازارلارىندا جاقسى باعالانعانى جازىلعان. يەن دالانىڭ ءتوسىن ءتورت ت ۇلىك تولتىرعانى دا انىق. ماسەلەن، تورعاي وڭىرىندە 1895 جىلى ءبىر ادامعا شاققاندا 13 باس سيىردان كەلگەن. مىنە، وسىنداي قۇتتى وڭىردە قازىر دە ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءتورت ت ۇلىكتى ءوز ءتولى ەسەبىنەن كوبەيتىپ، مىڭعىرتىپ وسىرۋگە ابدەن بولادى. ول ءۇشىن تەك ىنتا مەن جىگەر بولسىن دەڭىز. باعىمىنداعى مال باسىن اسىلداندىرامىن دەپ العا ۇمتىلعان شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندە بەس مارتە اسىل تۇقىمدى بۇقا ساتىپ اكەلىپ، تابىنعا قوستى. بۇل تاراپتا مەملەكەتتەن كورسەتىلىپ جاتقان كومەككە دە ءدان رازى. ويتكەنى ءار بۇقا ءۇشىن سۋبسيديا رەتىندە شىعىنىنىڭ دەنى وتەلىپ تۇر.

– قازىر مال باعامىن دەگەن ادامعا بارلىق جاعداي جاسالعان، – دەيدى سەيىلبەك جولدىباەۆ. – تەك ەرىنبەي ەڭبەك ەتە ءبىلۋ كەرەك. سوندا عانا ىرىس ۇيىرىلەدى.

قولداعى قارا مالدىڭ تۇقىمىن اسىلداندىرۋ ءۇشىن گەرەفورد تۇقىم­داس بۇقا دا اكەلگەن. مالساق جان­نىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اقباس ەكەۋىنىڭ ارعى تەگى ءبىر. قان ارالاسقاننىڭ كەسىرى جوق، قايتا بۋدانداسقان تۇقىم ءوسىمتال كەلمەك.

– اقباس سيىر – ناعىز قازاقتىڭ ءتول مالى. ءبىزدىڭ تابيعاتقا ابدەن جەرسىنگەن، قىسقا ءتوزىمدى. قاقاعان ايازعا قىڭبايدى. تەك وتكىر جەلدىڭ وتىن­دە قالماسا بولعانى. تولدەرى دە تەز اياقتانىپ كەتەدى. بۇزاۋلارى دا ەرتە­رەك ەت جينايدى. مال ازىعىنىڭ كەز كەلگەن ءتۇرىن جەي بەرەدى. ەڭ باستى­سى، ەتى مول بولعاندىقتان، ەڭبەگىڭ وتەلەدى. ەتتى باعىتتاعى مال ءوسىرىپ وتىر­عا­نىمىزبەن، ءسۇتىن دە ساۋىپ، قاجەتى­مىزگە جاراتۋدامىز. وسى ارادا اقباس سيىرلاردىڭ ءسۇت كولەمى ازداۋ بولعانىمەن، قۇنارلىلىعى مەن ماي­لىلىعى جوعارى ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. ارينە، شارۋاشىلىقتى ۇيىم­داس­تىرۋدىڭ وزىندىك قيىنشىلىق­تارى دا، قولبايلاۋ بولاتىن تۇستارى دا بارشىلىق. ماسەلەن، ارىگە بارماي-اق ءوز اۋدانىمىز تۋرالى اڭگىمە وربىتەر بولساق، ەڭ الدىمەن جايىلىمدىق جانە شابىندىق جەرلەردىڭ ازدىعىن ايتۋعا بولار. بىراق قازىر مەملەكەت تاراپىنان بۇل ماسەلەگە قاتتى كوڭىل اۋدارىلىپ جاتىر. بۇرىنعىداي باي­تاق جەردى باۋىرىنا باسىپ، نە ءوزىنىڭ، نە وزگەنىڭ كادەسىنە جاراتپاي، بوسقا يەمدەنۋدىڭ تامىرىنا بالتا شابىلادى ەكەن. دۇرىس ەمەس پە، جەر بوس جاتپاۋى كەرەك. ول – يگىلىكتىڭ باستاۋ كوزى. بەرەكەسىن ەل كورسىن. بىراق وسى ارادا ەل ىشىندە ەڭبەككە ۇمتىلىس، ادال ەڭبەگىمەن جانىن جالداپ كۇن كورەمىن جانە سول ەڭبەگىممەن جالپى قوعامعا پايدامدى تيگىزەمىن دەگەن ۇمتىلىس بولۋى كەرەكتىگىن سىنالاپ ايتا كەتسەم، ارتىقتىعى بولماس دەپ ويلايمىن. ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابا الماي قاڭتارىلىپ وتىرعان جاستاردى كورگەندە قىنجىلاتىنىمىز راس. اقىل ايتۋعا اركىم دە شەبەر، بىراق قۇرعاق اقىل قىرعا شىعارمايدى. ادام وزگەگە ونەگە كورسەتۋ ءۇشىن ءوزى ەڭبەك ەتۋى كەرەك.

شارۋا قوجالىعىنىڭ باعىمىن­داعى جۇزگە جۋىق قارا مالعا ابدەن جەتەتىن جايىلىم جانە شابىندىق جەرى بار ەكەن. مال سۋارۋعا قاجەتتى قۇدىقتارىن قازىپ الىپتى. جاز بويى كورشى شارۋاشىلىقپەن بىرلەسىپ مال باعادى. ءبىر-ءبىرىنىڭ شارۋاسىنا قولعابىس كورسەتەدى. ەل ىشىندە وتىرعان سوڭ ونسىز تاعى بولمايدى. ەڭ باستىسى، ەلدىڭ باعىمىنداعى مال تۇقىمى ءسال دە بولسا وسىنداي ەڭبەكقور، تىندىرىمدى ادامداردىڭ ارقاسىندا جاقسارىپ كەلەدى. دەمەك، تابىس تا مول بولماق. اسىل تۇقىمنىڭ اتى اسىل ەمەس پە؟!

اقمولا وبلىسى،

جاقسى اۋدانى