استىقتى وڭىردە ۇن تاپشى

وڭىردە بيىل بيدايدىڭ شىعىمدىلىعى ءبىرشاما جاقسى بولدى. گەكتار بەرەكەسى ورتاشا ەسەپپەن 11،7 تسەنتنەردەن اينالدى. 5،5 ملن توننا ءونىم جينالدى. ءسوز اراسىندا بۇل تابىستىڭ وتكەن جىلعى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا 34 پايىزعا جوعارى ەكەندىگىن دە ايتا كەتەلىك. تاعى ءبىر ءسۇيىنىشتى جاي – استىق ساپاسى الدەقايدا جوعارى. ءبىزدىڭ ءوڭىردىڭ ساپالى استىعىنا سۇرانىس تا كوپ. وب­لىستاعى ءداندى داقىلدار قام­با­سىنا قۇيىلعان استىقتىڭ 94،8 پا­يىزى 1، 2 جانە 3-كلاستى.

سولاي بولا تۇرا، استىقتى ءوڭىر ءوز ءونىمىن وڭدەپ، سوڭعى ساتۋ نارىعىنا جەتكىزە الماي وتىر. ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە نازار سالساق، ۇننىڭ بولشەك ساۋداداعى باعاسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە شامامەن 45 پايىزعا ءوسىپتى. ۇن ەكسپورتى ۇلعايعانىمەن، ىشكى نارىقتاعى ساتۋ كورسەتكىشى بۇرناعى جىلمەن سالىستىرعاندا 22،2 پايىزعا ازايعان. 2022 جىلدىڭ قاڭتار-تامىز ايىندا سىرتقا ساتقان ءدان كولەمى وسكەنىمەن، ىشكى نارىقتاعى ساتۋ كورسەتكىشى 840 مىڭ تونناعا دەيىن ازاي­عان. ءبىر جىل بۇرىن 3،6 پا­يىز ءوسىم بار ەدى. بيىل قاڭتار-تامىز ايلارىندا بيداي مەن قارا بيداي ۇنىنىڭ ەكسپورتتىق باعاسى وتكەن جىل­دىڭ سايكەس مەرزىمىنەن سالىس­تىرعاندا 41،6 پايىزعا وسكەن.

– ۇن باعاسىن ساراپتاپ قارايتىن بولساق، وڭىردە الەۋمەتتىك ماڭىزى بار تاۋار­لاردىڭ تىزىمىندە ءبىرىنشى سۇرىپتى ۇن، بيداي بار ەكەن­دىگىن اتاپ وتكىم كەلەدى، – دەيدى وبلىستىق كاسىپكەرلىك جانە ونەركاسىپ باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى جاسۇلان ايدراحمانوۆ.

ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، ۇن باعاسى جىل باسىنان بەرى وسكەن. سوڭعى اپتادا ءوسىم ىركىلگەن ءتارىزدى. ازىق-ت ۇلىك دۇكەندەرىندەگى ۇننىڭ ورتاشا باعاسى كيلوسى 140 تەڭگەدەن باستالادى. قىمبات ۇن دا بار كورىنەدى. بۇل باسقا ايماقتاردان جەتكىزىلگەن كوممەرتسيالىق ۇن ەكەن.

اسىرەسە قوستاناي وبلىسىنان اكەلى­نەتىن «كورونا» ۇنى قىمبات ەكەن. وزگە دە الىس-جاقىننان جەت­كى­زىلگەن قىمبات ۇن بارشىلىق. بۇل تا­راپتاعى قىمباتشىلىقتى تەجەۋ ءۇشىن ءوز ۇنىمىزدى وندىرسەك، ءادىل باسەكەلەستىككە تۇسە الار ەدى. ايتسە دە بۇل ورايداعى ۇمتىلىس ىلگەرى باسپاي تۇر. بارلىعى اينالىپ كەلگەندە نان باعاسىنىڭ قىمباتتاۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى. ءبىر تۇسىنىكسىز تۇسى، ءوڭىر ديقاندارى بيىل كوكتەن ءيىپ، جەردەن بەرگەندە 5 ملن-نان استام ساپالى استىق جيناپ وتىرىپ، شەتتەن ۇن تاسىمالداعانىمىز قالاي بولار ەكەن؟ ىشكى نارىقتا تۇتىنۋشىلار ءۇشىن ۇن باعاسى وسى جىلدىڭ ورتا شەنىندە رەكوردتىق كورسەتكىشكە جەتىپ، 41،3 پايىزعا قىمباتتاعان. قازان ايىندا ءبىر كيلو ۇننىڭ باعاسى شامامەن 360 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلگەن.

قاراپايىم حالىق ءۇشىن كادىمگىدەي قيىندىق تۋعىزىپ وتىرعان وسى ءبىر جاي­دىڭ سەبەپ-سالدارىن تالداپ كورە­لىك­شى. قارا جەرگە ءدان ەككەن ديقان قاۋىمىنىڭ الاپات ەڭبەگى اقتالمايتىن سىڭايلى. جاز بويى الەمدەگى احۋالعا بايلانىستى جانار ماي مەن قوسالقى بولشەكتىڭ كۇرت قىمباتتاۋى شارۋانىڭ يىعىنا باتتى. ەندى ەڭسەسىن ەزگەن باستى كەدەرگى – استىق تاسىمالدايتىن ۆاگونداردىڭ جايى. ديقانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازىر قاسقالداقتىڭ قانىنداي تاپتىرمايدى. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى جىلدارى بىرنەشە ەسە قىمباتتاپ كەتكەن. جاڭا عانا ورىن الىپ وتىرعان ماسەلە ەمەس، جىلداعىسى وسى. استىق وندىرۋشىلەر مەن ديىرمەنشىلەر تالاي مارتە دابىل قاققان. ايتسە دە قيىن ءتۇيىن شەشىلەر ەمەس. سوڭعى جىلدارى ۆاگونداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى مەن قىمباتشىلىعى تۇتاس ەل اۋماعىنداعى اگرارلىق شارۋاشىلىق سەرىكتەستىكتەر مەن ديىرمەنشىلەردىڭ جانىن جۇدەتىپ تۇر.

– سوڭعى ءۇش جىل بويى جۇزدەگەن ديىرمەن جۇمىسىن مۇلدەم توقتاتتى. اتباسار قالاسىنداعى 9 ديىرمەننىڭ تورتەۋى عانا جۇمىس ىستەپ تۇر. ونىڭ ىشىندە مەنىڭ دە ديىرمەنىم بار، – دەيدى «يمان 777» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ باسشىسى دين-ماگومەد اساەۆ، – باستى سەبەپ بيدايدىڭ، تاسى­مال­داۋدىڭ باعاسىندا. بيىل بيدايدىڭ ءبىر تونناسى 115-126 مىڭ تەڭگە ارالىعىندا. ايتسە دە سول استا-توك بيدايدى تاسىمالداپ، ديىرمەنگە جەتكىزە الماي وتىرمىز. سەبەپ ۆاگون جوق. تەمىر جول تاريفتەرىندە استىق تيەيتىن ۆاگوننىڭ قۇنى 500 مىڭ تەڭگەدەن 700 مىڭ تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلدى. تاياۋدا تەمىر جول كومپانيالارى بۇل باعانىڭ تاعى دا 15 پايىزعا دەيىن ءوسۋى مۇمكىن ەكەندىگى تۋرالى حابارلاما جولدادى. بىلتىر قۋاڭشىلىق بولعاندىقتان ۇن تارتۋعا جارايتىن ساپالى بيدايدىڭ قۇنى شارىقتاپ كەتكەن بولاتىن. بيىل تەمىر جول ۆاگونىنىڭ ءتاريفى 100 پايىزعا قىمباتتادى. وسىدان كەيىن استىقتى وڭىردە ناننىڭ قىمباتتاۋى ورىن الماعاندا قايتسىن.

كاسىپكەر ماسەلەنى شەشەدى-اۋ دەگەن قۇزىرلى ورگاندارعا سوڭعى ەكى جىلدا 9 مارتە حات جازىپتى. بىراق بىردە-بىرەۋىنەن تۇششىمدى جاۋاپ كەلمەگەن. ساراپ­شىلاردىڭ پىكىرىنە قاراعان­دا، ۆاگونداردىڭ جالداۋ اقىسىنىڭ قىمباتتاۋىمەن بىرگە وزبەكستاننىڭ كەدەنىندە باعانى تاعى ءبىر ءوسىرىپ، بيدايدى ارزانعا الۋدان شىعىنعا باتىپ وتىرعانعا ۇقسايدى. وزبەكستان جاعى قازاق بيدايىن تارتاتىن ديىرمەندەردى مولىنان ساتىپ العان. ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەت تاراپىنان قىرۋار سۋبسيديا ءبولىنىپ، ارزانداتىلعان جانار-جاعار مايمەن قامتاماسىز ەتىلىپ، اۋپىرىمدەپ وسىرىلگەن التىن استىقتىڭ قىزىعىن وزبەك جاعى كورىپ وتىر. ولار تاجىكستان مەن اۋعانستان نارىعىندا قا­زاق ۇنىن ەركىن ساۋدالاۋدا.

وسىدان ون جىل بۇرىن ۇن شىعارۋدا جالپاق الەمدە جول باستاپ تۇرعان ەل ديىرمەنشىلەرىنىڭ شارۋاسى قۇلدىراپ، ۇن ءوندىرىسى قۇردىمعا كەتۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر. تاعى دا ستاتيستيكالىق دەرەكتەردى تىلگە تيەك ەتەلىك. 2012 جىلى قازاقستاندا ۇن وندىرۋدەن الەم­دە ءبىرىنشى ورىنعا يە بولعان. 2015 جىل­دان باستاپ ديقانداردىڭ ءبۇيى­رىن شىعارعان بۇل جاي قوجىراي باس­تا­عان. سول جىلدارى ەلىمىزدە 1 300 ديىرمەن بولسا، قازىر نەبارى 170 قانا ديىرمەن جۇمىس ىستەپ تۇر. ۇن وندىرۋدە ۇنجىرعامىز تۇسكەندىگىن وسى ءبىر عانا دەرەكپەن دالەلدەۋگە بولادى. بۇرىن قازاقستاننان ۇن ساتىپ الاتىن وزبەك جاعى ەندى تەك بيداي عانا الماق. ءتيىمدى ءىستىڭ تەتىگىن كوزدەرى كورىپ وتىر ەمەس پە؟! قازىر وزبەكستان جاعى جىلىنا 3 ملن تونناعا جۋىق قازاقستان بيدايىن الادى ەكەن. ىشكى نارىعىن قامتىپ قانا قويماي، الىس-جاقىن كورشىلەرىنىڭ دە كوسەگەسىن كوگەرتىپ وتىر. وسىلايشا، مەملەكەتتىڭ قىرۋار قولداۋىنىڭ ارقاسىندا جەر بەتىنە بار بەينەتتى وزىمەن بىرگە الا شىعاتىن التىن اس­تىقتى اۋپىرىمدەپ ءوسىرىپ وتىرعان دي­قان قاۋىمى سوڭعى ساتۋ نارىعىنان دا ايىرىلىپ قالىپ وتىر. البەتتە، وڭدەلگەن ءونىم قۇنى دا جوعارى بولماق. دەمەك استىقتى وزىمىزدە وڭدەۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن قاراستىرعان دۇرىس.

– وبلىستا بۇل باعىتتاعى جۇمىستى ۇيلەستىرۋ ءۇشىن جەدەل شتاب جۇمىس ىستەۋدە، – دەيدى وبلىستىق اۋىل شارۋا­شى­لىعى باسقارماسىنىڭ باسشىسى سەرىك بالجانوۆ، – ۆاگونداردىڭ جەتىس­پەۋشىلىگى جانە تاسىمالداۋ با­عا­سىنىڭ قىمباتتاۋى بويىنشا اس­تىق وندىرۋشىلەر، ديىرمەنشىلەر جانە تەمىرجول ءبولىمى باسشىسىنىڭ قاتىسۋىمەن ارنايى جيىن وتكىزدىك. ولار باعانى تۇراقتاندىرۋعا ۋادە بەردى، ارنايى حاتتاما تولتىرىلدى.

ال تەمىرجولشىلار بولسا، قاجەتتى ۆاگونداردىڭ جەتكىلىكتى ەكەندىگىن ايتىپ اقتالادى. تەك سۇرانىس كوپ بول­عاندىقتان، بارلىعىن بىردەي قام­تا­ماسىز ەتە الماي وتىرعان سىڭايلى. اعىمداعى جىلدىڭ العاشقى توعىز ايىندا استىق تاسىمالى وتكەن جىلمەن شامالاس بولعان. ياعني 6،5 ملن توننا استىق تاسىمالدانعان. قازىر استىق تاسىمالدايتىن ۆاگوندار قازاقستان تەمىرجولىنىڭ مەنشىگىندە ەمەس، باسەكەلەستىگى مول ورتادا. نەگىزىنەن «كازتەمىرترانس» اكتسيونەرلىك قوعامى مەن «استىقترانس» كومپانيالارىنىڭ مەنشىگىندە. ۆاگونداردى جالعا الۋشىلار مەن مەنشىك يەلەرى اراسىنداعى قاتىناستار تەمىرجولدىڭ قاتىسۋىنسىز ءوزارا شارتتارمەن رەتتەلەدى. جەكە­لەگەن وڭىرلەردە ۆاگونعا دەگەن سۇرانىس وسە تۇسكەن. ەل اۋماعىندا ۆاگوندار قوزعالىسىنىڭ وزگەرۋىنە كورشىلەردەگى گەوساياسي جاعداي ىقپال ەتسە كەرەك.

قالاي ايتساق تا، بار بيدايدى كادە­گە جاراتا الماي وتىرعانىمىز شىن­دىق. ديىرمەنشىلەردىڭ قولىن ۇزارتۋ ءۇشىن تاسىمال قۇنىن شارىقتاتا بەر­مەي، قالىپقا ءتۇسىرۋ قاجەت. بۇل ما­سە­لەنىڭ ءتۇيىندى جەرى وسى. ايتپەسە، «ماقتا قىزدىڭ» ەرتەگىسى ءتارىزدى ءبىر-بىرىمەن شيەلەنىسە بايلانىسىپ، شيىر­شىق اتقان جاعداي كۇردەلەنە بەر­مەك. ناقتىسى، ميلليونداعان گەكتار القاپقا ميللياردتاعان سۋبسيديا تولەپ وسىرگەن اقىق ءدان ءوزىمىزدىڭ وزەگىمىزدى جالعاماي، وزگەنىڭ ەكونوميكاسىنا جۇمىس ىستەۋدە. نەگىزسىز باعانى ءوسىرىپ، ءبىر قولدى ەكى ەتە الماي وتىرعان شارۋالاردى شىرىلداتىپ قويساق، كەسىرى جارىتىمسىز جالاقىمەن كۇن كورىپ وتىرعان قاراپايىم حالىققا تيەدى. استىقتى وڭىردە وتىرىپ، ۇنعا جارىماۋ ۇيات.

اقمولا وبلىسى