ءبىز بۇگىنگە دەيىن ءبىر شىندىقتى حالىقتان جاسىرىپ كەلدىك. 1930-جىلدارى حالىق ءماجبۇرلى تۇردە ۇجىمداستىرىلسا، 1990-جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءماجبۇرلى تۇردە جەكەشەلەندىرۋدىڭ وبەكتىسىنە اينالدى. اۋىل، قازاق و باستان ءبىر-بىرىنە ارقا سۇيەپ، ۇجىمداسىپ ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن.
جەكەشەلەندىرۋ ناۋقانىندا ءبىز اۋىلدى قانعا سىڭگەن قاسيەتىنەن الىستاتىپ الدىق. قازىر قازاقستان حالقىنىڭ 40 پايىزى اۋىلدا تۇرادى دەيمىز، ال ءىجو-دەگى اۋىلدىڭ ۇلەسى 3-اق پايىز. سوندا قالعان 37 پايىز كىمنىڭ پايداسىنا جۇمىس ىستەپ تۇر؟
اۋىل قارجى ينستيتۋتىنسىز دامي المايدى. كسرو كەزىندە اۋىل ەكونوميكاسى مەملەكەتتىك قور ەسەبىنەن دامىدى. بىزگە سول جۇيەنى قايتا قالىپقا كەلتىرەتىن كەز كەلدى. ول ءۇشىن جەرىمىزدى تەسپەي سورىپ وتىرعان وليگارحتار ءوزىنىڭ پايداسىنىڭ ءبىر بولىگىن، سونداي-اق شەتەل اسىپ كەتكەن قارجىنىڭ ءبىر بولىگى سول قورعا اۋدارىلعانى دۇرىس. وسى قارجى ارقىلى اۋىلعا بانكتەن بەرىلەتىن نەسيەنىڭ پايىزىن جەڭىلدەتە الامىز.
اۋىل ەكونوميكاسى بانكتەرسىز نارىقتىق اينالىمعا ەنبەيدى. قاراپ وتىرساق، سوڭعى ونجىلدىقتاردا بىردە-ءبىر جاڭا بانك اشىلعان جوق. بىزدە بانك تۋرالى زاڭ بار. بىراق زاڭعا سايكەس بىردە-ءبىر بانك اشىلمايدى. بۇعان اكىمشىلىك تاسىلمەن تەجەۋ سەبەپ بولىپ وتىر. مەملەكەتتىك مامانداندىرىلعان بانكتەردى اشۋعا كوپ ءمان بەرگەن ءجون. اۋىل شارۋاشىلىعى بانك سالاسىنان ايدالادا، بورت سىرتىندا قالىپ قويدى. ونى ءبارىمىز ءبىلىپ وتىرمىز. قارجى ماسەلەسىن نەسيەلىك سەرىكتەستىك سياقتى مايدا مەكەمەلەر شەشەدى دەپ ويلادىق. بىراق ۋاقىت ءوتتى. مەملەكەت اۋىلعا تەك قاعاز جۇزىندە عانا بەت بۇردى. سەبەبى اۋىلدى قارجىلاندىرۋ مەملەكەتكە ءتيىمسىز دەگەن كوزقاراس باسىم.
اۋىلعا قاتىستى شەشىلمەي تۇرعان ءبىر ماسەلە – اۋا رايىنا بايلانىستى ساقتاندىرۋ. اۋىلدى ساقتاندىرۋ مىندەتىن جەكەمەنشىك ساقتاندىرۋ كومپانيالارى ءوز قىزمەتىنە الادى دەگەنگە سەنۋ دۇرىس ەمەس. وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ۇلكەن مەملەكەتتىك ساقتاندىرۋ قورىن قۇرۋ قاجەت.
كۆازيسەكتورداعى قارجى ينستيتۋتتارى كەيبىر توپتاردىڭ «جەكە ءاميانى» ەكەنى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. ەندى اۋىلعا ءوز قۇقىعىن وزىنە قايتاراتىن كەز كەلدى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ اۋىلدى دامىتۋعا باعىتتالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ باستى وپەراتورى دا اۋىلدى قارجىلاندىراتىن بانك بولۋى كەرەك.
مەملەكەتتىڭ ۇلكەن قالالارعا دەگەن ىقىلاسىنا ەشكىم كۇمان كەلتىرە المايدى. وسى كۇنگە دەيىنگى قابىلدانعان شەشىمدەر قالانى دامىتتى، قالا ەندى اشتان ولەتىن كەزدەن ءوتتى.
قالا مەن اۋىلدى قاتار دامىتۋ كەرەك. وندىرىسپەن عانا شەكتەلىپ قالماي، اۋىلعا كوڭىل بولەتىن كەز كەلدى. قالالاردى ولارمەن ىرگەلەس جاتقان اۋىلداردان ءبولىپ الىپ قاراستىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبارى كەشەندى تۇردە قامتىلۋى قاجەت. مىسالى، قالادا اشىلعان ءسۇت زاۋىتىنا قاجەتتى شيكىزات ىرگەدەگى اۋىلداردان جينالۋى كەرەك. سول سەكىلدى اۋىلدا وندىرىلگەن كوكونىس، باقشا ونىمدەرى قالادا وڭدەلۋى قاجەت. وسىنداي جۇيەلىك كەرەك. سوندا اۋىل مەن قالا اراسىنداعى بايلانىس جاندانادى.
اۋىل مەن قالانى جەكە-جەكە دامىتۋدىڭ قيسىنسىزدىعى سەكىلدى شاعىن، ورتا جانە ءىرى بيزنەستەردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز قازانىندا عانا قايناۋى دۇرىس ەمەس. اۋىل شارۋاشىلىعى مەملەكەت ەكونوميكاسى جۇيەسىندە قاراستىرىلۋعا ءتيىس. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ەكونوميكاسى – بۇل ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسىنا تىكەلەي جانە جاناما ىقپال ەتەدى جانە قازاقستاننىڭ بارلىق ازاماتىنىڭ تۇراقتى، قاۋىپسىزدىكتە ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جاسايدى. مىسالى، اۋىل شارۋاشىلىعىندا شەشiلمەي جۇرگەن ءبىر ماسەلە – جەر ماسەلەسى جانە ونiمدەردi ساقتاندىرۋ. جەر تەلىمدەرىن ماقساتتى پايدالانۋ ءتۇرىن وزگەرتۋگە رۇقسات الۋ رەسىمدەرىن جەڭىلدەتۋ، اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن پايدالانۋعا تۇراقتى تۇردە مونيتورينگ جۇرگىزۋ، بارلىق پايدالانىلماي جاتقان جەردى الداعى ۋاقىتتا جەكەشەلەندىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قورعا بەرۋ كەرەك. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ارالاسۋىمەن اۋىل شارۋاشىلىعى مادەنيەتىن قولداۋ، ساقتاندىرۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك قور قۇراتىن كەز كەلدى. بۇل قور اۋىلداعى بيزنەستى ساقتاندىرۋمەن اينالىسۋ كەرەك.
ناقتى ايتار بولسام، ساقتاندىرۋ تەتىگى مىناداي: بىرىنشىدەن، اۋىل شارۋاشىلىعىن مىندەتتى ساقتاندىرۋ مەملەكەتتىك رەزەرۆتىك قور ارقىلى جۇزەگە اسۋى قاجەت، سونىمەن قاتار، اۋىل شارۋاشىلىعىن جىل باسىندا وندىرۋشىلەر وندىرىسكە كەتكەن شىعىندى قوسقاندا قورعا ساقتاندىرۋ سالىمدارىن اۋدارۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، ساقتاندىرۋ ءىسىنىڭ شىنايى تەتىگىمەن جۇمىس ىستەگەندىكتەن ساقتاندىرۋ شارتى بويىنشا ەگىن شىقپاعان جىلدارى شىعىنعا ۇشىراعان شارۋاشىلىقتارعا ساقتاندىرۋ ۇستەمەاقىلارى مىندەتتى تۇردە تولەنەدى.
مەنىڭشە، اۋىلدى كوتەرۋگە باعىتتالعان سەڭ قوزعالدى. بىراق قابىلداناتىن شەشىمدەر جوڭىشقا مەن ارپانى، وگىز بەن سيىردى اجىراتا المايتىن جۇمىس توبى ەمەس، اۋىلدىڭ جايىن بىلەتىن مامانداردان جاساقتالۋى كەرەك. سول كەزدە عانا اۋىلدىڭ باعىن اشامىز، كۇرە تامىرىنا قان جۇگىرتەمىز.
بەيسەنبەك زيابەكوۆ،
ەكونوميست
الماتى
قازاقستان ونەرپازدارى «تەاتر بارىسىن» انىقتايدى
سپورت • بۇگىن، 12:08
نۇرباح رۇستەموۆ قىزمەتىنەن بوساتىلدى
قوعام • بۇگىن، 11:51
كيم چەن ىن تاق مۇراگەرىن تاڭدادى
الەم • بۇگىن، 11:47
قازاقستاننىڭ رۋمىنيا جانە سلوۆەنياداعى ەلشىلەرى تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • بۇگىن، 11:45
ەلورداداعى بەيسەكوۆا كوشەسى ەرتەڭنەن باستاپ جابىلادى
قوعام • بۇگىن، 11:33
يۋتا شتاتى جاسوسپىرىمدەردىڭ الەۋمەتتىك جەلىگە كىرۋىنە شەكتەۋ قويدى
الەم • بۇگىن، 11:22
ۇقساس جاڭالىقتار
